Lesbók Morgunblaðsins - 08.05.1966, Blaðsíða 5

Gunnar Dal
roj
I hugum margra manna er sið-
fræði Epikúrs og siðfræði Stóuspek-
inga tvær reginandstæður, þar sem
sá fyrri er álitinn boða fagnaðarer-
indi holdsins, hinir hinn kalda hrein-
leika andans.
Hitt er sönnu nær, að siðfræði beggja
þessara skóla sé í flestum greinum hin
sama eða svipuð. Þeir eru báðir sam-
naála um að rétt breytni byggist á þekk-
ingu. Báðir eru sammála um, hvað telja
beri gott og rétt líferni. Hinar fjórar
dyggðir, vizka, hófsemi, hreysti og rétt-
læti, eru hinar sömu hjá báðum. Þeir eru
sammála um að sá einn, sem ástundar
þessar dyggðir, geti eignazt sálarfrið
og fundið hamingjuna. Þeir boða báðir
bræðralagshugsjón, sem nær til allra
manna og allra þjóða. — Stóumenn
segja, að það að elska náungann sé
blessun og gæði í sjálfu sér. Epikúr tal-
ar að vísu um, að menn verði að lifa í
friði og sátt við aðra menn til þess að
varðveita hamingju sína. En hann talar
um, að vináttan hafi gildi í sjálfu sér
og skilgreinir hana þannig að vinátta
se að láta sér jafnannt um hag ann-
arra og sinn eigin. Bæði vinátta Epi-
kúrs og bróðurþel Stóumanna eru þann-
ig gæði í sjálfu sér, svo hér er naum-
ast um stórvægilegan mun að ræða, sé
Epikúr rétt skilinn.
Það sem ber hins vegar helzt á milli
í siðfræði þessara skóla er það, að Epi-
kúr lítur á dyggðina sem tæki til að
lifa farsælu lífi, en Stóumenn segja að
dyggðin sé í sjálfu sér hin æðstu gæði
mannsins, hvort sem hún hefur farsælt
líf í för með sér eða ekki. — Þannig
ganga Epikúr og Stóuspekingar báðir
hinn sama veg og að sama marki: Epi-
kúr gengur veginn vegna takmarksins,
Stóumenn ganga veginn vegna vegar-
ins sjálfs. Annar er munurinn ekki.
í hugum margra manna verður „hin
stóiska ró“ Stóuspekinganna eins konar
steinrunnin þrjózka, sem afneitar til-
veru gleði og sorgar.
Hinn stóiski maður á að sögn að vera
sá, sem stendur eins og klettur í stormi
tímans, og skoðar öll litbrigði lífsins
með ískaldri, óbifanlegri ró.
E n þessi steinrunna, kalda ró,
sem afneitar mannlegum tilfinningum,
er engan veginn kjarni Stóuheimspek-
innar, kjarni hennar er miklu fremur
trúin á lífið. Stóumenn trúa því, að
náttúran og guð sé eitt, að allt sem er
í samræmi við náttúruna sé gott og
gerist að vilja guðs. Og einmitt þessi
trú, að allt náttúrulegt sé í eðli sínu
gott, á að vera sá kjarni, sem skapar
sálarfrið mannsins.
II.
Heimspekiskóii Stóu telur sig byggja
siðfræði sína á kenningum Sókratesar,
en auk þess sækir hann drjúgan efni-
við til eldri heimspekinga, einkum
Heraklitosar.
Annars er Stóa sem trúar- og heim-
spekiskóli stofnaður af Zeno frá Citium
í lok fjórðu aldar f. Kr. Þar blandast
saman grísk og austurlenzk heimspeki,
sem flæddi yfir Grikkland eftir austur-
för Alexanders mikla. Stóuspekin er því
ekki heimspeki neins einstaklings held-
ur samruni margra kenninga úr ýms-
um áttum. Zenó var af fönískum upp-
runa og aðrir helztu framámenn skól-
ans eru fyrst Asiumenn og síðar Róm-
verjar. Höfuðstöðvar skólans voru
í Alexandríu, Tarsus og Ród-
es. Vegna þess að Stóuspekin
er verk svo margra og ólíkra
heimspekinga, alveg frá Zenó á 4. öld
f. K. til Markúsar Áreliusar, gætir
þar ýmissa mótsagna, sem kemur meðal
annars fram í því að þeir fylgja hug-
hyggju í siðfræðinni en sumir eins-
konar efnishyggju í heimsmyndunar-
fræðinni.
En þetta tvennt verður aðeins sam-
emað með því að skoða „frumeldinn“
sem tákn andans eins og hinir síðustu
Stóuspekingar gerðu.
Stóuspekinni er skipt í þrjú tíma'bil.
Gömlu-Stóu sem hefst 304 f.K. og fell-
ur með Krysippusi 205 f.K. Mið-Stóu
sem er við líði fram á daga rómverska
heimsríkisins, og Seinni-Stóu, sem er
tímabil hinna rómversku heimspekinga.
Því lýkur með dauða Markúsar Áre-
líusar 180 e.K.
rír fyrstu foringjar skólans voru
stofnandi hans Zenó frá Citium á Kýpr-
us (336-264 f.K.), Kleanþes og Krys-
ippus, sem fyrstur sameinaði fræði skól-
ans í eitt kerfi.
Zenó var kaupmannssonur af fön-
isku bergi brotinn. Sagan segir að fað-
ir hans hafi flutt heim með sér heim-
spekirit úr ferðum sínum til Aþenu og
þau hafi vakið áhuga sonarins. Hann er
sagður hafa siglt til Aþenu (314 f.K.)
með verzlunarvarning, rúmlega tvitugur
að aldri, en brotið skip sitt. Eftir það
ákvað hann að gefa sig allan að heim-
spekinni. Hann settist að í Aþenu og
stundaði þar fræði sín fram á elliár. I
fyrstu gekk hann milli hinna gömlu
heimspekiskóla og hlýddi á Þeófrast-
us í Lyceum, Xenókrates og Pólemó í
Akademiunni og Stilpó í Megara, sem
Mörgum er
þaö áliyggju-
efni um þess-
ar mundir,
hve bilið
milli hinna
svokölluðu
vanþróuðu
landa og
háþróuðu
breikkar ört,
þrátt fyrir sí-
aukna aðstoð
efnaðra þjóða við fátœkar. Aldrei
fyrr hefur jafnmiklu fé verið veitt
á milli ríkja til aðstoðar og hjálp-
ar hinum vanmegnugu, en allt
kemur fyrir ekki.
Þetta hefur orðið til þess, að
á síöari árum hafa ýmsir hagfrœð-
ingar og stjórnmálamenn tekið
fyrirbrigðið „efnahagsaðstoð“ til
nýrrar yfirvegunar, og hafa sum-
ir gengið svo langt að halda því
fram, að slík aðstoð eigi í fæst-
um tilvikum rétt á sér. Flestum
mun þó enn koma saman um það,
að auðugar þjóðir eigi að styrkja
hinar efnaminni af mannúðará-
stæðum, svo sem til þess að koma
í veg fyrir hungursneyð, þegar
hún vofir yfir. Hins vegar skorti
mjög á skilning og þroska þeirra,
sem aðstoðina fái, til þess að þeir
geti nýtt sér hana. Oft verði hún
aðeins til þess, að hinir „vanþró-
uðu“ hirði lítt eða ekki um að
bjarga sér sjálfir, en undirstaða
allrar aðstoðar eigi að vera sú
að ýta undir þá til sjálfsbjargar.
Þá eru þess mörg dæmi, að að-
stoðin hefur verið misnotuð af
valdastétt í þiggjandi ríki. Fé, sem
átti að fara til sjúkrahúsbygging-
ar, brúarsmíðar, hafnargerðar eða
nýrrar verksmiðju, fer til kaupa á
munaðarvarningi og dýrum bif-
reiðum eða til þess að reisa vald-
höfunum hallir og minnismerki.
Erfitt er fyrir gefandann að fylgj-
ast með því, að skilyrðum gjafar-
innar sé fullnægt, því að þá er
hrópað um freiclega íhlutun um
innanríkismál hins nýfrjálsa og
stolta ríkis, og hafa Bandarikja-
menn, sem gefið hafa meira fé til
fátœkra þjóða en allir aðrir til
samans, einkum orðið fyrir slíku.
Ein helzta ástæða þess að bilið
heldur áfram að breikka með geig-
vænlegum hraða, er ör mannfjölg-
un meðal fátækra þjóða. Seint
virðist œtla að ganga að draga úr
henni hjá þeim þjóðum, sem sízt
þola öra viðkomu, enda er fólks-
fjölgunarvandamálið að verða
mesti vandinn, sem mannkyninu
er nú á höndum. Lítill vilji virð-
ist vera fyrir hendi hjá mörgum
vanþróuðum þjóðum að horfast í
augu við þetta, og er það jafnvel
yfirlýst stefna hjá sumum hinna
nýju einrœðisherra og flokka að
auka íbúatölu ríkja sinna í þeirri
fánýtu von, að þjóðir þeirra verði
fjölmennari og öflugri en gamlar
og nýjar og ímyndaðar óvinaþjóðir
í nágrannaríkjunum.
Meðan takmarkaður vilji er
þannig meðal fátœkra þjóða að
ráða bót á heimatilbúnu böli, stoð-
ar lítt, þótt milljónum sé ausið úr
skattsjóðum auðugri þjóða.
Að mannúðarástœðunni slepptri,
vilja sumir halda áfram að styrkja
fátœkar þjóðir og jafnvel auka
aðstoðina af hrœðslu við, að ella
muni hinir fátœku sœkja auð í
annars garð með valdi síðar í
krafti fólksfjölda, því að innan
skamms verði mannmergðin í fá-
tœkum rikjum orðin slík, að ekk-
ert fái fyrir staðizt. Þeir vilja gefa
af hrœðslugœðum. Nokkrir sérvitr
ingar halda því og fram, að þœr
þjóðir, sem nú komast sœmilega
af, „skuldi“ hinum vegna viðskipta
fyrr á öldum, og því eigi að yfir-
fœra fé frá Vesturheimi og Norð-
urálfu til annarra heimshluta í
svo ríkum mœli, að allt efnahags-
kerfi í fyrrnefndum álfum hlyti
að fara úr skorðum, og yrði þá
brátt lítið eftir til þess að gefa.
Hvað sem því líður, þá er Ijóst,
að alla þessa aðstoð verður brátt
að taka til mjög rœkilegrar endur-
Framhald á bls. 6.
8. maí 1966
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 5