Lesbók Morgunblaðsins - 08.05.1966, Blaðsíða 6

kenndi honum kappræðulist. En eins
og Epikúr fannst Zenó hin klassíska
heimspeki Platós og Aristótelesar ekki
lengur í samræmi við þarfir aldarinn-
ar. Apena var ekki lengur forysturíki
heldur nýlenda sem laut framandi
stjórnendum. Á slíkum tímum finna
menn hjá sér þörf til að flýja hinn
þjóðfélagslega veruleika, og leita skjóls
í hugmyndum, annað hvort um ein-
angrun einstaklingsins þar sem hann
fær varðveitt sálarfrið sinn, eða um
alveldi þar sem allir menn eru jafningj-
ar og bræður. Tilgangur Zenós varð
brátt að semja hagnýta heimspeki sem
kennt gæti mönnum að lifa í sátt við
lífið og sjálfa sig. í skóla efasemdar-
mannsins Cratesar lærði Zenó að hafna
frummyndakenningu Platós en tók í
þess stað upp hina gömlu heimsskoðun
Herakleitosar. Zenó geðjaðist þó ekki
sú hugmynd efasemdarmanna að eng-
irm grundvöllur væri til fyrir mann-
legri þekkingu, og fann nýjan mæli-
kvarða á sannleikann, sem hann nefndi
„Kataleptike phantasía".
Eftir 20 ára nám í Aþenu hjá hinum
ýmsu heimspekiskólum, stofnaði Zenó
sinn eigin skóla (294 f.K.) á stað sem
nefndist Stóa Poikile, hin máluðu súlna-
göng. f>ar flutti hann boðskap sinn um
að hamingja mannsins væri að lúta hin-
um guðlegu alheimslegu vitsmunum sem
stjórna allri tilveru. Siðfræðin er þvi
kjarni heimspekinnar. Zenó var alvöru-
gefinn og grandvar maður sem lifði
eftir kenningum sínum um óbrotið og
einfalt líf. Sjálfur nærðist hann á fíkj-
um, hunangi og brauði. Af ritum hans
hefur ekkert varðveitzt annað en brot
sem vitnað er til í ritum hinna róm-
versku stóuspekinga.
egar Zenó lézt rúmlaga sjötug-
ur að aldri arfleiddi hann nemanda
sinn Kleanþes að skólanum og fól hon-
um stjórn hans (264-232). Af verkum
hans hefur aðeins varðveitzt svonefnd-
ur „sálmur Kleanþesar“ og er hann það
eina af verkum hinna grísku stóuspek-
inga sem til er í sinni upphaflegu mynd.
Stóumenn eru sammála um að hreinn
andi án efnis sé ekki til og eins að efni
sé ekki til án anda. Kleanþes boðar því
algyðistrú þar sem „eldur“ Herakleit-
osar er andinn sem stjórnar öllu og er
allt. Við kenningu Herakleitosar um
síbreytileika tilverunnar bætir Kleanþes
við kenningunni um hvað orsaki þessar
breytingar: í allri tilverunni er dulinn
máttur sem birtist í náttúruríkjunum
og hverri lífveru sem áreynsla og við-
leitni í ákveðna átt. Stóuspekingar höfðu
verið sammála um að þessi máttur birt-
ist í sál hins vitra manns og gerði hann
ihæfan til að hugsa og breyta rétt. En
hjá Kleanþesi liggur þessi áreynsla í
eðli alls efnis, — og hugur
mannsins er einnig efni að
dómi stóuspekinga. Þessi áreynsla
veldur öllum breytingum efnis-
ins og lífsins, og leiðir framvinduna í
rétta átt að vilja hinna alheimslegu
vitsmuna.
Hinn þriðji og síðasti af forystu-
mönnum Stóu Poikile í Aþenu var Krys-
ippus. Hann var athafnasamastur allra
Stóumanna og er sagður hafa skrifað
sjö hundruð bækur, einkum um rök-
fræðileg efni, en þær hafa allar týnzt.
Krysippus sameinaði kenningar skólans
í heilsteypt kerfi og átti í látlausum deil
um við hugsuði annarra heimspekiskóla,
einkum Epikúringa og platónista. Kerfi
hans átti að verða hin endanlega niður-
staða sem stæðist ekki aðeins gagn-
rýni samtímans heldur allra komandi
tíma: Með dauða Krysippus 205 leggst
hin gamla gríska stóa niður. — Forustu-
menn Mið-Stóu þeir Panætíus og Pos-
idóníus flytja hana til Rómar og þar nær
hún hátindi frægðar sinnar. Hún drottn-
ar þar yfir hugum menntamanna um
tveggja alda skeið og mótar lífsviðhorf
inargra hinna frægustu Rómverja forn-
aldarinnar. Þekktastir hinna rómversku
stóuspekinga eru Ciceró, Seneca og
Markús Árelíus.
Með mælskulist sinni komst Ciceró —
(106 f.K. -43) hvað eftir annað til æðstu
valda og áhrifa í Rómaveldi. Hann
skrifaði heimspekirit: „Um guðina“,
„Um örlögin", „Um hin æðstu gæði“
„Um skyldurnar“ „Um vináttuna" og
„Um ellina“. Öll eru þessi rit í anda
stóuspekinnar einkum lærimeistara hans
Posidoníusar. Ciceró, trúr hinni stóisku
hugsjón um mannhelgi og jafnan rétt
allra, var talsmaður hins gamla lýð-
veldis og eftir fall þess í átökunum við
einveldið var Ciceró myrtur af róm-
verskum hermönnum.
S eneca (c 4 f.K. — 65 e. K.) var
annar rómverskur stóuspeking-
ur sem hafði mikil áhrif meðal æðstu
valdamanna í Rómaveldi. Seneca er
fæddur í Corbóba á Spáni og stundaði
heimspekinám hjá stóuspekingunum
Attalus og Sóton. Hann var rekinn í
útlegð að boði Messalínu árið 41, en
Agrippa móðir Nerós lét kalla hann
heim og gera hann að fræðara sonar
síns, sem þá var ellefu ára. Eftir að
Neró varð keisari, urðu áhrif Seneca
geysimikil meðal menntamanna og
framámanna í Róm. En heimspekin
varð honum að falli. Neró þoldi ekki
„að allt það bezta í Rómaveldi væri
eignað Seneca", og sendi hinum gamla
fræðara sínum skipun um að svipta
sig lífi. í riti sínu „Um forsjónina“ ræð-
ir Seneca um vandamál hins illa og
kemst að þeirri niðurstöðu að ekkert
illt geti hent hinn góða og vitra mann.
Allt ytra mótlæti er aðeins guðleg ráð-
stöfun til að beina honum til hærri
þroska og vekja blundandi öfl sálarinn-
ar.
]VIarkús Árelíus (121 - 180 e.K.)
keisari í lifanda lífi og tekinn í guða-
tölu látinn, var síðastur hinna róm-
versku stóuspekinga. Hann lærði heim-
speki hjá stóuspekingnum Rústíkusi, en
varð jafnframt fyrir nokkrum áhrifum
Nýplatónismans. Hann semur sér hinar
fjórar lífsreglur í anda Stóu: 1) Að læra
að þekkja mun á illu og góðu. 2) Vera
réttlátur og láta hvern mann fá það sem
honum ber. 3) Vera hraustur og þola
vel harðræði og sársauka. 4) Hafa hóf
í hverjum hlut.
Meiri áhrifa gætir frá Nýplatónisman-
um, þegar Markus Árelíus talar uro
manninn sem líkama, sál og anda. Sál-
in, sem lifir líkamsdauðann, er raunar
aðeins nýr líkami, en andinn er hinn
raunverulegi kjarni mannsins.
Með Markusi Árelíusi lýkur blóma-
skeiði stóuspekinnar, og Nýplatónism-
inn og kristindómurinn taka við.
Aðrir af þekktustu heimspekingum
hinnar seinni Stóu eru Epiktetos, Plút-
arkos, Manilíus, Cornutus, Persíus, Luc-
an, Cató og Brutus.
S tóumönnum var tamt að líkja
heimspekinni við aldingarð. Rökfræði
og þekkingarfræði eru þar varnarvegg-
irnir, þekking á eðli heimsins er jarð-
vegurinn en siðfræðin ávextirnir. Þann-
ig verður öll þekking að hafa hagnýtt
gildi og miða að því að gera manninn
betri, annars er hún annað hvort dauð
þekking sem enga þýðingu hefur eða
beinlinis af hinu illa.
Zenó og aðrir stóumenn voru and-
vígir þekkingarfræði Platós, sem kenndi
að sönn þekking gæti ekki byggzt á
skilningarvitum og reynslu heldur á
skilningi á hinni innri veröld andans:
á hinum yfirskilvitlegu Frummyndum.
Að dómi stóuspekinga eru engar Frum-
myndir ofar hlutveruleikanum. Þær eru
ekki heldur í hlutunum sjálfum eins og
Aristóteles hélt. Þær eru aðeins hugar-
fóstur og hvergi til. Sálin kemur ekki
heldur með neiná þekkingu með sér
inn í þennan heim. Allar hugmyndir
hennar koma frá skynjun skilningarvit-
anna inn í huga mannsins, sem er gædd-
ur hæfileika til að taka við þeim og
festa í minni sér, líkt og efni getur tek-
ið á sig mynd innsiglis. Hin endur-
tekna reynsla er því grundvöllur
allrar mannlegrar þekkingar.
Zenó neitar því þó ekki eins og læri-
meistarar hans, efasemdarmennirnir, að
maðurinn geti öðlazt sanna þekkingu,
þrátt fyrir það að hún byggist ein-
göngu á skynjun.
Stóumenn töldu þvert á móti að mað-
urinn gæti skynjað raunveruleikann
eins og hann er með skynfærum sín-
um. „Kataleptike phantasia" eða hin
óvéfengjanlega skynjun er mælistika
stóumanna á sannleika og þekkingu.
Hún er sú skynjun, sem hefur í för með
sér fulla sannfæringu. Hlutir, sem menn
hafa margendurtekna reynslu fyrir og
öllum heilbrigðum mönnum ber saman
um, er sannleikur að dómi stóuspekinga.
Þekkingarfræði Stóu hvílir öll á þeirri
kenningu, að skynsemi eða vitsmunir
mannsins séu í eðli sínu hinir sömu og
hinir alheimslegu vitsmunir. Þess vegna
getur skynjun og hugur mannsins þekkt
veröldina eins og hún er. Þannig verð-
ur þekkingin sjálfsannaðar staðreynd-
ir reynslu og skilningarvita, sem skapa
fullvissu mannsins. Engin þekking get-
ur því komið innan frá vitund manns-
ins, eins og Akademían kenndi: — Sú
hugsun, að flestar villur í þekkingar-
leit mannsins stafi af því, að menn
treysta því sem þeir heyra, sjá og þreifa
á, er stóuspekingum lítt að skapi.
F ræði Stóuspekinga um eðli heims
ins eru á yfirborðinu sambland efnis-
hyggju og algyðistrúar. Þegar dýpra er
litið, verður þó algyðistrúin hin endan-
lega niðurstaða. Stóumenn byrja þessa
heimspeki sína með því að afneita kenn-
ingu Platós um tilveru hins'hreina anda
og taka upp kenningu Herakleitosar
um að öll tilveran sé „eldur“. Allt er
sagt vera „efni“ og því getur ekki verið
um neina andstæðu anda og efnis að
ræða. Það eru ekki aðeins hlutir og
líkamir sem eru sagðir efni heldur einn-
ig guð, sálir, hugtök og eiginleikar. Allt
er þetta af einni rót, einu upphaflegu
frumefni, „eldinum“. Hann birtist í öll-
um hlutum bæði sem hið skapandi afl
sam allt mótar og um leið sem það efni
sem er skapað og mótað. Það væri al-
rangt að kenna þessar skoðanir Stóu-
manna við efnishyggju okkar tíma.
„Efni“ Stóumanna eins og Herakleitos-
ar hefur þegar betur er að gáð alla eig-
inleika andans: Það er vitund sem hugs-
ar og skipuleggur. Og hinir andlegu
eiginleikar „frumefnisins“ eru einmtt
sjálfur kjarni þessara „efnishyggju“
Stóumanna. En í hverju er hún þá frá-
brugðin hughyggju Flatós? Það hefur
ekki verið öllum ljóst, því að Zenó var
borið á brýn að „klæða aðeins fræði
Akademíunnar í fönískan búning".
Plató kennir að öll tilveran sé andi því
að „efni“ í heimspeki Platós er „ekki-
vera“. Og upp af þessum anda vex allur
efnislegur veruleiki, og andinn er allur
RABB
Framhald af bls. 5.
skoðunar, ef hún á að koma að
einhverju gagni. Efnahagsaðstoð
er ekki einhlít; hfálp ráðunauta og
sérfrœðinga við að koma nýjum
atvinnuvegum á fót og efla þá,
sem fyrir eru, hefur reynzt happa-
drýgri en eintóm peningaaðstoð,
sem vanþróuð ríki sækjast þó helzt
eftir. Brögð hafa þó verið að því,
að ráð slíkra manna hafa ekki ver-
ið þegin. Það er ekki einleikið, að
jafnauðugt land og Indónesía er
frá náttúrunnar hendi, skuli nú
vera verr á vegi statt efnahags-
lega og fátækt meðal landsmanna
þar mun sárari en meðan Hollend-
ingar, þessi fámenna strandþjóð í
Vestur-Evrópu, fóru þar með völd,
þrátt fyrir gífurlega efnahagsað-
stóð og aðstoð þúsunda ráðunauta
hvaðanæva að úr heiminum á síð-
ustu árum.
Efnahagsstoð við vanþróuð lönd
er víða orðin óvinsæl, vegna þess
hve hún hefur oft komið að litlu
eða engu gagni, og vegna þess að
skattborgurum í efnuðum löndum
finnst peningum sínum illa varið.
Ýmsar sögur um það, hvernig fé
þeirra hefur runnið til fáránlegra
hluta, hefur spillt fyrir aðstoðinni,
einnig þeirri, sem á fullan rétt á
sér. Á fjárliagsárinu 1964—1965
vörðu Danir t.d. um 275 millj. ísl.
króna í aðstoð við vanþróuð lönd;
þar af fóru um 3 millj. ísl. kr. til
upplýsinga- og áróðursstarfsemi í
Danmörku, sem virðast hafa kom-
ið að litlu gagni, því að fleiri Dan-
ir eru nú andvígir aðstoðinni en
hlynntir. Ríkisendurskoðendur í
Danmörku hafa líka bent á mörg
dæmi þess, að stórfé hafi farið í
súginn.
Danska Gallup-stofnunin hefur
rannsakað álit almennings á þess-
ari hjálp árin 1960 og 1966. Viggó
Kampmann, fyrrum fjármálaráð-
herra Dana, stakk upp á því á
sínum tíma, að Danir greiddu ár-
lega ásamt öðrum álíka velstæðum
þjóðum 1% af þjóðartekjum sin-
um í aðstoð við vanþróuð
lönd. 1 % þjóðarteknanna í Dan-
mörku var 1960 4—500 millj.
danskar krónur (2500—3100 millj.
ísl. kr.). Fólk var spurt að því,
hvort það vœri slíkri hjálp með-
mælt eða mótmœlt, ef aðrar þjóðir
legðu samvarandi skerf á móti.
Niðurstöðurnar voru þessar:
1960 1966
% %
Með .... 48 33
Móti .... 14 43
Veit ekki .... 38 24
Athyglisvert er einnig að kynna
sér, hvernig fólk skiptist eftir
flokkum í þessu máli. Þótt Sósíal-
istíski þjóðarflokkurinn (Folke-
socialister) og Róttæki flokkurinn
(Radikale venstre) hafi einna
helzt beitt sér fyrir aðstoð við
vanþróuð ríki, er hlutfallstala
þeirra, sem eru andvígir aðstoð
innan þessara flokka, hœrri en
meðal þjóðarinnar í heild. Skoð-
anakönnunin á þessu ári leiddi
þetta í Ijós: með móti veit ekki
Socialdem. 37 43 20%
Radikale . . . ... 44 44 12%
Konserv. . . . ...35 44 21%
Venstre ...33 43 24%
Folkesoc. .. . 47 9%
Allt er þetta mál viðkvœmt og
vandleyst, en ekki er undarlegt,
þótt Danir og fleiri þjóðir vilji
kanna, hvort ekki finnist heppi-
legri leiðir til þess að styðja fá-
tœkar þjóðir til sjálfsbjargar en
sú, sem reynt hefur verið að fara
til þessa.
Magnús Þórðarson.
Q LESBÖK MORGUNBLAÐSINS
8. maí 1966