Lesbók Morgunblaðsins - 08.05.1966, Blaðsíða 7

veruleild. „Frumeldurinn" hjá Stóu-
mönnum skapar allt og er allt, — og
hann er hinir alheimslegu vitsmunir
sem öllu stjórna. Hinn eini munur virð-
ist sá að Stóumenn kalla andann „efni“
eða „an&efni“. Allt sameinast í hinu
eina hjá Stóumönnum, slika samein-
ingu er einnig að finna hjá Plató, því
aö þar sameinast allur veruleiki í „Frum
jnynd Hins góða“. Ljóst er þó að ýons-
ir Stóumenn, einkum þeir eldri hafa
iagt „efnislega merkingu í „eld“ Hera-
kleitosar, en jafnvel hjá þeim er efnið
„iifandi efni“ með eiginleikum andans.
Sú mótsögn sem þetta skapar er sam-
ræmd hjá hinum síðari Stóuspekingum,
en hjá þeim verður „eldurinn" fyrst og
fremst tákn andans. — Náttúran (lög
guðs) fer að merkja hjá þeim hið sama
og Taó (lög himinsins) hjá kinverska
heimspekingnum Laó Tze: „Það er að-
eins til eitt ljós, þótt það birtist í þús-
iund myndum. í*að er aðeins til ein
frumvera, þótt hún birtist í þúsund lífs-
íormum og einstaklingum. Það er aðeins
til ein hugsandi vitund, sem brýzt fram
eftir ótal leiðum“ — (Markús Árelíus).
A. lheimurinn er lifandi vera og
guð er sál hennar. Þessi alheimur er
SKapaður í tómarúmi, hann flýtur í
tómarúmi eftir að hann er fullmótaður
og er haldið saman af andanum sem
skóp hann. Úr „frumeldinum" skapast
fyrst loft, síðan vatn og jarðefni. Heims-
salin er einnig frá „eldi guðdómsins“
og hún er birting hins alheimslega anda,
og er eitt með honum. Á þennan hátt
sameina Stóuspekingar algyðistrú og
guðstrú. í heimssálinni hvílir allt líf
sem frjóangar, logos spermatíkos, áður
en það birtist í veröldinni og í henni
eiga allar hræringar í náttúrunni upp-
haf sitt. Guðdómurinn er þannig hinn
helgi logi sem skapar veröldina og
stjórnar henni. Og hann er einnig í allri
sköpun sinni. í náttúruöflunum birtist
hann sem náttúrulögmál og rökrétt
hegðun efnisins. í jurtarikinu kemur
þessi allsherjarandi fram sem ómeðvit-
aöur vaxtarmáttur sem leiðir allt til
þroska og vinnur óaflátanlega lifinu til
heilla. Með dýrum birtist hann sem
ómeðvitaður vilji sem stjórnast af leynd-
um tilgangi. Með mönnum, segja Stóu-
spekingar, birtist hann fyrst sem með-
Vjtaður tilgangur.
Á sama hátt og veröldin skapast í
tóminu mun hún eyðast og hverfa aftur
til upphafs síns, „frumeldsins", þegar
guð hefur ákveðið að eyða hinum
gamla heimi til að skapa nýjan. Eftir
það hvíla allir hlutir í guði, í hinni
fullkomnu einingu alla heimsnóttina,
unz þeir birtast aftur sem einstakling-
ar og hlutir á morgni hins nýja heims-
dags.
Og þannig er hringrás veraldarinn-
ar, þannig skapast hún og eyðist, kemur
frá „frumeldinum“ og hverfur til hans
aítur, og þetta endurtekur sig um alla
eilífð. En veibldin verður jafnan hin
sama hverju sinni, þar sem hún stjórn-
ast af hinum sömu algildu lögmálum.
Allt, sem gerist ætti eftir kenningum
Stóuspekinganna að vera fyrirfram á-
kveðið, því að þeir kenna að orsaka-
keðjan frá hinni fyrstu hræringu á
jnorgni lífsins til endaloka heimsins
geti aðeins verið á einn veg. Þessi or-
sakakeðja og þar með öll lögmál nátt-
úrunnar eru vilji guðs, og hann breyt-
ist ekki, því að hann er íullkominn og
allar breytingar yrðu því til hins verra.
Þannig er guð allsstaðar, öll tilveran er
frá honum komin, og vilji hans eru lög
hennar. Stóumenn verja einnig fjölgyð-
istrú, því að hinir himinbornu andar
sem trúarbrögðin nefna eru líka til, _
og jafnvel menn geta orðið guðir. En
allt er þetta mismunandi birting hins
eina guðdóms: — „Guð hinna mörgu
nafna er almáttugur og eilífur, hann er
lávarður náttúrunnar, sem stjórnar öllu
með logum sínum. . . . Ekkert skeður
án hans hvorki á jörð né hinum eilífu
himnum né á hafinu, nema hvert það
verk sem illir menn vinna í heimsku
sinni. Og hann veit hvernig á að leiða
hið ranga á réttan veg og láta sam-
ræmi ríkja, þar sem áður var ósam-
ræmi“.
]Víannssálin er neisti hins guðlega
elds. Hún er í öllum líkamanum og
heldur honum þannig saman, en höfuð-
stöðvar hennar eru í hjartanu, þaðan
streyma hinir sjö orkustraumar til hinna
ýmsu likamshluta, og hver um sig birt-
ir sína sérstöku hlið starfsemi sálar-
innar. Sálin er úr „hinu lifandi efni“,
annars gæti hún ekki verkað á líkam-
ann, að dómi Stóuspekinga. En sálin er
þó fyrst og fremst andi og guðdómur.
Kjarni hennar lifir um allar eilífðir því
að hún endurfæðist í upphafi hvers
heimsdags. í hinni fornu Stóuspeki er
því haldið fram að sálin renni i dauð-
anum saman við heimssálina, en um
eilífð sálarinnar sem sjálfstæðrar veru
sé þar ekki að ræða. Hinir seinni Stóu-
spekingar t.d. Ciceró og Seneca halda
því hins vegar fram, að maðurinn lifi
eftir líkamsdauðann, og haldi sjálfs-
vitund sinni og sérkennum.
Hvað er heimspekin? — Hún er
ekki að leita þekkingar vegna þekk-
ingarinnar sjálfrar. Kenningar Stóu-
manna um eðli heims og manns eru
aðeins grundvöllur kenninga þeirra um
hið rétta líferni mannsins, siðfræðina.
Þeir leita hinnar fyrstu orsakar til þess
að skilja hinn æðsta tilgang lífsins.
Kjörorð Sókratesar „þekking er
dyggð“ varð leiðarljós þeirra. Hið full-
komna líf er að lifa í samræmi við nátt-
úruna og lögmál lífsins, og leiðir það af
sjálfu sér að sársauki eða gleði geta
ekki verið neinn mælikvarði á rétt líf.
Hið rétta líf er að láta sanna þekkingu
vaxa fram í lífi mannsins og starfi. Hin
æðstu gæði að láta vilja lífsins verða
vilja mannsins, jafnvel þótt það kunni
að hafa sársauka í för með sér. Listin
að lifa er að lifa í sem fyllstu sam-
ræmi við náttúruna og lögmál lífsins, —
og láta dyggðina verða að eðli manns-
ins. Allir lestir mannsins eru brot á
lögmálum samræmisins. Sá, sem brýtur
gegn þessum lögmálum, svíkur fyrst
og fremst sjálfan sig. Hann glatar friði
sálar sinnar og uppsker aðeins ófarnað
og sársauka. Til að ná takmarki sínu
verður maðurinn að leita þekkingar,
temja sér rétta hugsun og öðlast réttan
skilning á eðli hlutanna og hann leið-
ir til réttrar breytni. Leiðin til þess er
að uppræta illar venjur, ná valdi yfir
tilfinningalífinu og loks að þjálfa hug-
ann til þess að gera hann hæfan dóm-
ara. Andi mannsins verður að stjórna
hvötum hans. Stóuspekingar hafna þeirri
kenningu að það sé bæði gott og illt í
öllum mönnum, þótt svo virðist. Þeir
geta aðeins verið annað hvort. Ástæð-
an til þess er að allar sannar dyggðir
mynda eina heild. Það er því ekki hægt,
að þeirra dómi, að hafa eina og ekki
aðrar. Annað hvort hefur maðurinn all-
ar dyggðir eða enga.Hver maður er því
annað hvort illur eða góður dómari, ekki,
hvorutveggja. Krysippus er einn Stóu-
manna andvígur þessari skoðun og álít-
ur að allar dyggðir verði maðurinn að
læra og rækta.
'*•
E n hvað er að vera illur eða góð-
ur? Hvernig geta Stóuspekingar skýrt
tilveru hins illa eða frjálsan vilja
mannsins? Eins og áður er sagt kenna
þeir að öll orsakakeðja heimsins sé fyr-
irfram ákveðin og geti aðeins verið á
einn veg. Hverníg geta þeir þá talað
um frjálsan vilja og gert manninn á-
byrgan fyrir þeim gerðum sem hann
óhjákvæmilega hlýtur að framkvæma?
Stóuspekingar reyndu fyrst þá skýringu,
að hinu góða væri nauðsynlegt að nota
andstæðu sina hið illa, til þess að fram-
hefja sig betur líkt og dökkir litir í
mynd framheíja þá Ijósu og líkt og
ljós er ekki til án skugga. En margir
stóumenn fundu að þessi skýring nær
harla skammt. — Ef lífinu er hið illa
nauðsyn, hver er þá ábyrgð mannsins
á þeim yfirsjónum, sem hann væri þá
neyddur til að framkvæma af vilja lífs-
ins? Og þeir komu með nýja skýringu.
Þeir fullyrtu að vilji lífsins sé alltaf
góður og maðurinn þurfi aldrei að gera
annað en það sem er gott. Samkvæmt
hinni nýju skýringu er hið illa ekki
lengur hluti hinnar miklu orsakakeðju
sem aðeins getur verið góð, heldur eins
konar aukaverkanir við framgang hins
góða. Hinir alheimslegu vitsmunir, sem
eru í öllu og stjórna framvindunni, eru
ekki fullkomlega einráðir þegar
öllu er á botninn hvolft. Hið
óvirka efni getur verkað sem
mótstaða og tregða sem guð-
dómurinn nær ekki fullum tökum á.
Þannig segir Krysippus t.d.: „Veröldinni
er stjórnað af logos og forsjóninni, og
alheimslegir vitsmunir gegnsýra allt efni
eins og sálin líkamann, en þeir eru
meira i sumu og minna í öðru“. — Hið
illa, óskapnaðurinn og ósamræmið birt-
ist því þar sem hinir alheimslegu vits-
munir hafa ekki náð fullum tökum.
Stóumenn neita ekki þeim þjáningum,
baráttu og fórnum, sem samfara eru
öllu lífi, vexti og sköpun. En það er
ekki af hinu illa í þeirra augum. Eðli
náttúrunnar er réttlæti og góðleiki. Ekk-
ert, sem er í samræmi við hana, getur
verið illt, þótt það valdi manninum
sársauka. Þess vegna ber honum að
taka öllu sem að höndum ber með jafn-
aðargeði í þeirri trú að allt verði leitt
á hinn bezta veg. Hið raunverulega
ílla er því aðeins verk ófullkominna
vitsimuna, sem stíga víxJispor úit af þjóðí-
i jjaut hinnar vojldugu oaisakiakeðju sem
er vilji guðs. En það er aðeins um stund-
arsakir, því að lífið breytir afbrotunum
í þjáningu og þjáningunni í þekkingu
sem leiðir hið ranga aftur inn á hina
réttu braut.
E n hvað þá um hinn frjálsa vilja
mannsins? Þrátt fyrir nauðhyggju þeirra
ber öllum Stóuspekingum saman um að
maðurinn hafi frjálsan vilja og sé ábyrg-
ur fyrir gerðum sínum, og hann á að
stjórna skoðunum sínum og löngunum.
En í hverju er þá frelsi hans fólgið?
Stóumenn segja að frelsi hans sé það
að vilji hans sé vilji lífsins. Hann getur
ekki breytt atburðunum. Hið eina frelsi
hans er að vera þeim sammála eða
ósammála. Ef vilji mannsins er vilji
lífsins þá er hann frjáls eins og guð.
En þar sem vilji lífsins er annar en vilji
mannsins þar hefjast árekstrar hans,
ódyggðir og ófarnaður. En fyrst maður-
inn getur ekki breytt framvindu lífs-
ins, verður hann þá ekki einnig að fram
kvæma hið illa? Það er óhugsandi sam-
kvæmt stóuspeki, ef að vilji lífsins
(guðs) er eingöngu góður og allt sem
frá honum kemur. Markús Árelíus seg-
ir um þetta: „Maðurinn þarf ekki að
gera neitt nema það, sem guði er þókn-
anlegt, og hann er fær um að taka á
móti öllu, sem guð sendir honum“. Og
vilji lífsins reynist alltaf sterkari vilja
mannsins og beinir víxlsporum manns-
ins aftur inn á rétta braut, fyrr eða síð-
ar. Illmennið getur aldrei lifað í sátt
við sjálft sig eða vilja lífsins, því að
allir menn eru í innsta eðli sínu góðir og
geta ekki fundið frið fyrr en þeir lifa
í samræmi við hin innri lögmál manns
og heims. Og lög samræmis eru vilji
guðs. Sá friður, sem skapast í sál þess
manns, sem lifir í samræmi við lög til-
verunnar, er hið æðsta takmark Stóu-
spekinnar.
Maðurinn er þannig hluti af fram-
rás lífsins, en hann getur um stundar-
sakir farið villu vegar, en verður samt
að lokum að berast fram með hinum
þunga straumi allífsins. Eln vixlsporin
eru ekki frelsi hans. Frelsi hans er að
vilji lífsins sé vilji hans og þá er mað-
urinn raunverulega frjálsastur, þegar
hann er bundnastur guði sínum.
SMÁSAGAN
Framhald af bls. 3
heillagrip í framtíðinni; ef til vill myndi
hann láta festa hann sem dingul við
úrkeðjuna sína. Það virtist einkennilegt,
að ekki skyldi vera neitt gat borað
gegnum hann. Hann gat því ekki verið
einn af þessum steinum, sem borgar-
frúr bera í hálsfestum sínun.
Eíinir margvíslegu hlutir, sem
fólk eignast rétt áður en það yfirgefur
framandi land, öðlast oft óvenjumikið
minningarlegt gildi og gefa því, ef svo
mætti segja, forsmekk fjarlægðar og
heimþrár. Það var einmitt slík tilfinn-
ing, sem vesturfarinn okkar bar til þessa
kristalsmola, sem var svo svalur við-
komu, gegnsær og tær eins og brjóst-
sykursmoli.
Hann hafði komið á fót smá-verzlun
með allan þennan sundurleita feng.
Peningaskápurinn, sem nú var negldur
upp á vegg, búðarborðið til verzlunar-
viðskipta, sjálfblekungar í kassa, flúruð
hnífapör, dúkar úr ameriskum vefnaði,
með myndum af frelsisstyttunni og engl-
um' í hornunum, sem báru andlits-
myndir af stofnendum amerísks sjálf-
stæðis, hver dúkur útsaumaður með
hvítum og bláum stjörnum — í fimm
löng ár hafði hann þolinmóður byggt
upp safn sitt m^ð væntanlega heim-
för fyrir augum; valið hvern þann hlut,
sem forvitnilegur myndi þykja meðal
fólks í landshluta eins og þeim, sem
hann var frá, enda þótt hann ætti völ á
hverskyns notuðum varningi, sem kem-
ur guð má vita hvaðan og er í stöðugri
umferð í innflytjendabyggðum.
Svo nú var hann, sem hafði byrjað
ævina sem daglaunamaður, farinn að
verzla með ýmsar vörur. Það var pen-
ingaskápurinn, sem hafði komið þeirri
hugmynd að hjá honum; hann hafði ekki
snúið sér að kaupskap af neinni ann-
arri ástæðu. Honum hafði fundizt hann
vera nærri þvi ríkur, vegna þess, að
allir þeir peningar, sem hann hafði í
vösunum, voru í erlendri mynt og myndu
breytast í ennþá fleiri peninga, þegar
hann fengi þeim skipt. Hann gat sökkt
sér niður í hugarreikning þessu við-
víkjandi, hvenær sem hlé varð á. Hann
fann til barnslegrar gleði í hvert skipti,
sem hann handfjatlaði rauða kristal-
inn í vasa sínum. Hann fór að líta á
hann sem einskonar verndargrip. Hann
varð einn af þessum gagnslausu hlutum
sem við geymum alla ævi og höfum
aldrei nægan geðstyrk til að fleygja,
svo á endanum verða þeir hluti af okk-
ur sjálfum og jafnvel erðagripir. Enda
þótt mikilsverðir hlutir, sem okkur er
annt um og við felum í hirzlum geti
horfið, þá týnast slíkir munir, sem hér
er átt við, aldrei, og hugir okkar bein-
ast aftur að þeim með vissu millibili.
Nokkrum dögum seinna minnti til dæm-
is kristallinn vesturfarann okkar á dag-
inn, sem hann hafði stigið á skipsfjöl
á leið heim, sætin í leigubílnum, göt-
urnar, sem virtust líða upp á við eins
og leíktjöld að lokinni sýningu og verða
að fjarlægum minningum.
Hann setti upp verzlun sína í efri
hluta sveitaþorpsins, sem byggt var
bændum og hirðingjum. Hálfum mán-
uði eftir komu sína hafði hann komið
fyrir á neðri hæð býlisins búðarborði
og hillum, þar sem bláu pakkarnir með
mjöldeigi og blátt mússulin fyrir hús-
mæðurnar var til sýnis, og til hliðar i
búðinni stóð víntunna á stokk-
um og leirker með oliu. Pen-
ingaskápurinn hafði verið fest-
ur á vegginn og hann fann til mikillar
hreykni, þegar hann opnaði hann í við-
urvist viðskiptavina sinna. I skápnum
hvíldu bókhaldsbók og minnisbók með
listum yfir þær vörur, sem seldar voru
Framhald á bls. 15.
fi. maí 1966
-LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 7