Lesbók Morgunblaðsins - 16.02.1969, Page 12

Frá 1875 til 1908 hélzt ritið
svo til óbreytt í verði, frá 35
upp í 50 aura. Síðan hefur það
farið smáhækkandi. Árið 1920
—1940 kostaði það 2 krónur, en
1968 var það komið upp í 75
krónur til félagsmanna.
Lengi framan af var Þjóð-
vinafélagsalmanakið prentað
í Kaupmannahöfn. Þegar
Tryggvi Gunnarsson flutti bú-
ferlum til íslands, lét hann flytja
prentun almanaksins inn í land
ið. Var það fyrst prentað í ísa-
foldarprentsmiðju 1895—1902,
en síðan í Félagsprentmiðjunni
1903—1905, Gutenberg 1906—
1966, ísafoldarprentsmiðju 1967
og Lithoprent 1968.
Fyrstu árgangar almanaksins
urðu fljótlega ófáanlegir. Árið
1916 voru fyrstu 5 árgangarn-
ir endurprentaðir hér heima (í
Gutenberg.
Prentun almanaksins fluttist
þó ekki að öllu leyti til lands-
ins með Tryggva, því að eftir
sem áður þurfti að fá almanak
háskólans, íslandsalmanakið, frá
Kaupmannahöfn og hefta það
framan við þann hluta Þjóð-
vinafélagsalmanaksins sem
prentaður var hér heima. Virð-
ist stundum hafa orðið drátt-
ur á því, að almanakið bærist
frá Kaupmannahöfn, og olli
það erfiðleikum við útgáfuna.
Árið 1913 ákvað stjórn Þjóð-
vinafélagsins undir forystu
Jóns Þorkelssonar að kaupa
ekki almanak það, sem háskól-
inn í Kaupmannahöfn gaf út,
heidur ganga alveg frá alman-
akinu hér heima. Ætlunin var
að gera almanaksreikningana
hérlendis líka, en það tókst
ekki og var þá tekið til bragðs
að taka útreikningana upp úr
fslandsalmanakinu, með leyfi
Hafnarháskóla. Árin 1914—
1918 var Þjóðvinafélagsalman-
akið þannig prentað að öllu
leyti hér heima. Þessi árgangar
eru töluvert frábrugðnir al-
manakinu í heild. Um breyting-
arnar, sem gerðar voru, skrif-
ar Jón Þorkelsson í athuga-
semd í almanaki 1914. Þar
stendur m.a.: „Úr sjálfu alman-
akinu hefur nú öllu því verið
kipt burtu, sem áður hefir þar
staðið og aungva verulega stoð
hafði í neinum landsháttum hér
eða í minningunni. Þó hefir ver-
ið farið svo varlega í það, að
allir messudagarnir gömlu, sem
íslenzk heiti hafa fengið, hafa
nær undantekningarlaust verið
látnir óhaggaðir. Fyrir það
sem út hefir verið tekið, hefir
svo verið sett inn annað og nýtt
efni, einkum eptirtakanlegustu
atburðir úr sögu vorri frá öll-
um tímum, minningardagar
(fæðingar- eða dánardagar)
merkilegra íslenzkra manna og
allmargra manna útlendra, svo
og nokkrir stórviðburðir úr al-
mennri sögu.“
Árið 1919 var svo aflur horf-
ið að því að kaupa almanak
háskólans. Ákvað stjórn Þjóð-
vinafélagsins að gera það til
þess að draga úr hinum gíf-
urlega kostnaði, sem þá var á
aliri bókaútgáfu hérlendis. Því
miður vildi oft verða dráttur
á því, að íslandsalmanakið bær-
ist frá Kaupmannahöfn, og olli
þetta erfiðleikum við út-
gáfu Þjóðvinafélagsalmanaks-
ins. Stundum bárust almanökin
svo seint frá Danmörku, að í
algert óefni var komið. í al-
manaki fyrir 1917 stendur svo:
„Prentarinn hefir nú tekið upp
á því að prenta almanökin
ekki fyrr en seint í ágúst (hér
mun átt við íslandsalmanakið)
svo Þjóðvinafélagið hefir ekk-
ert almanak fengið ennþá. En
félagið skuldbindur sig til að
senda almanökin fyrir nýár til
afgreiðslumanna þeim að kostn-
aðarlausu, þó að flutningur með
landpóstum verði dýr. Bókin
verður útbúin svo, að auðvelt
verður að líma almanakið inn
í hana“. Þetta varð til þess, að
fáir hirtu um að líma fyrri hlut
ann við bókina og hefur þessi
árgangur því verið illfáanleg-
ur í heilu lagi.
í almanaki 1919 stendur: „í
október komu loksins almanök-
in frá Danmörku. Pappírinn í
almanakið, sem prentað var
heima kom í byrjun nóvember.
Þá kom spánska veikin í opna
skjöldu og tafði prentunina um
þrjár vikur. „Benedikt Sveins-
son segir þá: „Ég vona að þetta
verði í síðasta sinn, sem sækja
þarf almanakið til Khafnar“.
Honum varð ekki að ósk sinni
fyrr en 1923.
Eins og sjá má af efnisyfir-
liti því, sem birtist í Þjóðvina-
félagsalmanakinu 1968, hefur
margvíslegt efni verið tekið til
meðferðar á síðum þess frá
upphafi. Þeir, sem eru svo lán-
safhir að eiga almanakið í heild,
mega því teljast vel birgir af
alls kyns fróðleik.
Eitthvert merkasta atriði al-
manaksins er Árbók fslands,
sem fram kom strax í fyrsta ár
gangi 1875 og hefur birzt á
hverju ári síðan. Er þar að
finna yfirlit yfir merkustu at-
burði hvers árs. Ekki er full-
víst hverjir hafa séð um ár-
bókina fyrstu árin, en í hand-
ritasafni Jóns Sigurðssonar er
að finna handrit að almanak-
inu 1875, og er það, að mér
sýnist, allt skrifað með rithönd
hans sjálfs. Þó skal ekki full-
yrt, að hann hafi séð um ár-
bókina allan tímann, sem hann
hafði umsjón með almanakinu.
Þegar Tryggvi Gunnarsson
tók við almanakinu, virðist
hann fljótlega hafa fengið aðra
til að sjá um árbókina fyrir sig,
ef dæma má eftir þeim skamm-
stöfunum, sem sjá má undir ár-
bókinni frá 1889 til 1894. Virð-
ist oft hafa verið um náms-
menn að ræða, og væri hægt
að gizka nokkuð á hverjir þetta
hafa verið eftir skammstöfun-
unum, en mér þykir þó ekki
rétt að vera með neinar get-
gátur um það í þessari grein.
Frá 1895—1909 sá séra Jón Borg
firðingur um árbókina, 1910—
1912 Jóhann Kristjánsson,
1920 Benedikt Sveinsson o.fl.,
1921—1937 Benedikt G. Bene-
diktsson, 1938—1941 Björn Sig-
fússon, og frá og með 1942 Ól-
afur Hansson.
Árið 1877 fylgdi almanak-
inu stafrófstafla, sem þægileg
var að læra að skrifa eftir.
Hafði Tryggvi Gunnarsson lát-
ið gera töfluna á sinn kostnað
og gaf félaginu 2500 eintök.
Árið 1882 var farið að birta
myndir af erlendum þjóðböfð-
ingjum og síðar af ýmsum öðr-
um merkum mönnum, ásamt ævi
ágripi þeirra. Var þetta mjög
vinsælt efni á sínum tíma og
hef ég oft heyrt roskið fólk
tala um, hvað almanakið hafi
verið lesið mikið og hve minni-
stæðir því væru þessir þættir
um merka menn utan úr heimi.
Auk fróðleiksgreina hafa oft
birzt í almanakinu léttari þætt-
ir og gamansögur. Um það atr-
iði segir Jón Sigurðsson í bréfi
til Halldórs Kr. Friðrikssonar
15. ágúst 1874: „Það er annars
skrítið, að það skuli vera veru-
legra að hafa einhverja sögu í
almanakinu, heldur en nytsam-
ar reglur,_ sem fólk getur haft
gagn af. Ég kalla slíkt barna-
skap, en þar fyrir vil ég samt
gjarnan hafa þar sögu, ef ég
hitti nokkra góða“.
Ný bókaútgáfa
Árið 1939 var farið að ræða
mikið um að koma á samvinnu
Þjóðvinafélagsins og bókadeild
ar Menningarsjóðs, sem þá var
í ráði að tæki til starfa á ný.
Stjórn Þjóðvinafélagsins hefur
alltaf verið kosin á Alþingi,
svo og hefur félagið lengst af
haft eitthvert fjárframlag frá
ríkinu. Þótti því ekki óeðlilegt
að þessar stofnanir ynnu sam-
an, þar sem þær voru báðar
háðar ríkinu. Þessari samvinnu
var síðan komið á. Skyldi Þjóð-
vinafélagið gefa út 3 bækur á
ári, en Menntamálaráð 4.
Dr. Þorkell Jóhannesson segir
um þessa samvinnu í grein, sem
hann skrifaði í Almanak 1940:
„En markmið hennar er að gera
Þjóðvinafélagið að sterkri
stofnun, sem hæfir hinu veg-
lega nafni þess og sögulegum
uppruna og þörf þjóðarinnar á
öflugri, þjóðlegri menningarút-
gáfu“, og á sama stað segir
hann: „Sennilega verður t.d. al-
manakinu nokkuð breytt, auk-
ið og gert fjölbreytilegra en
löngum hefur kostur verið“.
Það var þó síður en svo, að
það yrði í reyndinni, og má
segja, að almanakinu hafi held-
ur farið hnignandi, unz svo var
komið 1966, að lítið efni var í
því umfram árbókina og
skýrslu um mannalát. Frá og
með 1967 hefur þó verið stefnt
að því markvisst að efla al-
manakið á nýjan leik.
Eftirtaldir menn hafa verið
forsetar Þjóðvinafélagsins:
Jón Sigurðsson alþingismaður
1871—1879
Tryggvi Gunnarsson banka-
stjóri 1880—1911 og 1914—1917
Jón Þorkelsson þjóðskjalavörð-
ur 1912—1913
Benedikt Sveinsson alþingis-
maður 1918—1920
Dr. Páll Eggert Ólason 1921—
1934
Pálmi Hannesson rektor 1936—
1939
Jónas Jónsson alþingismaður
1940
Bogi Ólafsson yfirkennari 1941
—1956
Þorkell Jóhannesson háskóla-
rektor 1958—1960
Ármann Snævarr háskólarekt-
or 1962—1967
Finnbogi Guðmundsson lands-
bókavörður 1967 og síðan.
Blöð úr lífsbók
Krúsa
Framh. af bls. 10
um. Á leiðinni kemur bóndi við
á Austvaðsholti. Hann bindur
kálfinn við tröppur. Þá heyr-
ist hurðarskellur. í því hrekk-
ur litla nautið við og slítur sig
laust. Allt heimilisfólkið þýtur
út og reynir að fanga nautið.
Fangirm og bamakennarinn,
sem átti að líta eftir honum,
Einar frá Urriðafossi, voru eftir
á bænum. Þegar kennarinn lítur
við, sér hann í rassinn á fang-
anum. Hamn eltir fangann, dett
ur ofan i þúfnakoll — eitthvað
fannst barnakennaranum renna
út úr eyranu — ekki vissi hann
hvort það var veður eða vit, en
hvorki tókst að fanga kálfinn
né fangann í þetta sinn. Naut-
kálfinn handsamaði Krúsi eins
og fyrr er sagt frá, en af fang-
anum er það að segja, að hann
hljóp og hljóp og linnti ekki
hlaupunum fyrr en hann var
kominn út fyrir Þjórsá, og í
Árnessýslu flæktist hann næstu
3—4 ár, unz Páll á Hjálms-
stöðum og einhverjir aðrir fóru
með hann á Klepp og þar end-
aði Hafliði sína ævidaga.
Krúsi fer stundum með
skringisögur sem þessa. Elleg-
ar þá þetta um Magnús sýslu-
mann, sem byrjaði ræðu á Þing-
vallafundi eitthvað á þessa leið:
„Þingvellir eru naflinn. . “ Þá
spyr einhver karl í áheyrenda-
hóp: „Hvar er Selfoss, sýslu-
maður?“ „Selfoss, ha, Selfoss,
en meira hafði sýslumaður
ekki getað sagt um það og orð-
ið að byrja ræðuna á ný.
Krúsa er það ekkert laun-
ungarmál, að hann bjó til ís-
lending á tímabili eða „landa“
eins og metallinn var álmennt
nefndur. Amerískir kalla veig-
ina ,,moonshine“, tunglskin, og
hefur iðjan notið sín örugglega
í umhverfi Svartagils á dimm-
um kvöldum, er skarður mán-
inn glotti úfinn yfir Botnsúl-
um og horfði niður yfir land
og lög. Hann kveðst hafa þrí-
hreinsað landann og vandað
til gerðarinnar eins og franskur
bóndi til eðalvíns. Eitt sinn er
Krúsi var á leið í borgina áði
hann stundarkorn að Kárastöð
um. Hann ók bí'l sínum gamla
Ford 27 (sem á íslenzku nefn-
ist forðari, tilvalinn fyrir und-
ankomu eða eltingarleik) og
hafði meðferðis þriggja pela
flösku af „vininum“. Hann
varaði sig ekki á því, að þarna
var staddur Felix þefari með
Gvend Davíðsson. Höfðu þeir
trúlega skoðað inn í bílinn, á
meðan hann skrapp inn og séð
það, sem þeir máttu ekki sjá.
Krúsi fór sér að engu óðslega,
skrapp út og gaf hreppstjóra
bragð. Heldur síðan af stað og
keyrir léttan. Úti undir Heiða-
bæ er snögglega keyrt fyrir
hann, og þar er sjálfur gamal-
kunningi hans Björn Blöndal,
löggæzlumaður og ekki frýni-
legur, auðsæilega ekkert lamb
að leika sér við í þetta sinn.
Krúsi lét það ekkert á sig fá
og ætlaði að skella sér fram hjá
en setti þá bílinn út af, þreif til
flöskunnar og ætlaði a'ð sturta
niður innihaldinu, en þá hafði
tappinn farið niður, svo að erfitt
var að hella niður vökvanum.
Björn ber að, tekur flöskuna
og segir:
„Hvað er í þessu?“
„Ég veit það ekki — ég hef
ekki smakkað á því“
„Hvar fekkstu þetta?“
„Ég fann það“, svarar Krúsi,
„og er á leið með það til þín
— er maður ekki skyldugur til
þess?“
Blöndal löggæzlumaður fer
með flöskuna og sendir inni-
haldið í efnarannsókn til Bjarna
efnafræðings, sem ráðinn hafði
verið af ríkisstjórninni til
álíkra starfa.
Svo kemur vottorð frá
Bjarna svohljóðandi: „Svarar
ekki fúsil, en virðist þó að lík-
indum heimatilbúið. Þarf að fá
meira magn til efnagreiningar".
Þetta þóttu áldeilis meðmæli
með vörunni I þann tlð fylrr
viðskiptavini.
Krúsa var stungið inn á Leti-
garð á meðan rannsókn fór
fram. Hann áfrýjaði, en þá
voru málskjöl týnd, og honum
þar með gefnar upp allar sakir.
Hann var aldrei gómaður fyrir
landabrugg, hvorki fyrr né síð
ar.
B rezku hermennirnir tóku
Svartagil herskildi 1940 og
voru þar unz amerísku dátarn-
ir leystu þá af hólmi á miðjum
stríðsárum. Þá voru þar og
Norðmenn. Tö'luvert af setuliði
hafðist við á Þingvallasvæðinu
og ennfremur voru kjaggar með
nokkrum hermönnum upp við
Tröllháls og í Brunnum, og féll
það í hlut Krúsa og sonar hans
Sigurd Evje að flytja þangað
póst og vistir og aðrar nauð-
synjar tvisvar í hverri viku yf-
ir veturinn. Hermennirnir reistu
bragga að Svartagili, en einnig
bjuggu þeir í húsinu. Offíser-
arnir sváfu í stássstofunni.
Krúsi minnist einkanlega Cap-
tain Gordon, sem var eigandi
Gordons Gin-verksmiðjunnar.
Um hann segir Krúsi: „Hann
fór fínt í að drekka pilturinn
sá. Þegar hann fór héðan, leysti
hann alla út með gjöfum. Sann-
kallaður brezkur sjentilmaður“
Kátt var oft á hjálla á stríðs-
árunum að Krúsa. Hermennirn-
ir voru þar með sitt Naafi og
Px á efsta lofti: þá var nóg
mungát og mjöður á borðum,
en allt með siðsemi, segir Krúsi,
sem ýmsu var vanur frá sigl-
ingaárum sínum út um allan
heim. Þetta virðist hafa átt við
hann, því að hann er mannlega
forvitinn. Hið eina, sem minn-
ir á komu hermannanna að
Svartagili er ein hlaðan þar,
braggi, e.t.v. með sögu.
Fátt er af fólki eftir í Svarta-
gili. Jón Friðrik (kallaður
Nonni) sonarsonur hans er þó
löngum þar hjá afa sínum,
sömuleiðis bróðir hans Krúsi
yngri, en þeir eru synir Sigurd
Evje, er stundum heimsækir
gamla heimilið sitt. Einn sonur
Krúsa er látinn, en sá þriðji
lifir, Björn. Dætur hans tvær
eru föngulegar konur og virð-
ast líkjast föður sínum. Önnur
þeirra Arnbjörg var gift í
í Reykjavík, en hin heitir Mar-
grét og er gift vestanhafs.
Eiginkona Krúsa hefur alltaf
dvalizt í Reykjavík og aldrei í
Svartagil komið.
Krúsi hefur látið þau orð
falla, að sér hafi yfirleitt alltaf
liðið vel á Svartagili. Hann
kaus sér þetta hlutskipti sem
framhald af fyrri ævintýrum
sínum. Hann var eitt sinn spurð-
ur að því, hvort honum fynd-
ist hann hafa uppskorið. Hann
sagðist ekki vita, hvað hann ætti
að segja um það, en hann hefði
fu'llnægt ýmsu í sér, m.a. bar-
áttuhugnum. Keppnisskapinu
öllu heldur og mætti þar taka
af honum ómakið í orðalagi.
Hann var líka inntur eftir því,
hvernig honum líkuðu mannleg
samskipti, ef hann liti á farinn
veg sinn: „Mannleg samskipti
eru erfið“, segir hann, „að vísu
hef ég orðið fyrir vonbrigðum
oft á tíðum, en ég verð að
segja það, að ég hef kynnzt
fleiri góðum mönnum en slæm-
um.“
Bærinn á Svartagili er þög-
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
16. febrúar 1969