Lesbók Morgunblaðsins - 16.02.1969, Blaðsíða 14

— því bæði kjóinn og skúmur-
inn og ýmsir fleiri óráðsíufugl-
ar eru sífeit á sveimi í vegi
fyrir honum og lifa bókstaflega
af hans dugnaði. Þeir sitja um
hann margir saman — fara
sjaldan á sjó sjálfir, heldur
bíða rólegir á sandinum eða
uppi við bjargið. Þar ráðast
þeir á hann, svo hann verður
nauðugur-viljugur að sleppa
bráðinni líkt og krían. Einu
varnarráðin, sem fýliinn þekk-
ir eru þau, að spúa á óvini af-
ar daunillum grút. Kjóinn og
skúmurinn ksera sig kollótta,
en mannkyninu er ver við
þesskonar traktéringar, og fyr-
ir þetta hefur fýllinn einmitt
fengið nafnið. Það mun hafa
verið í fyrndinni, þegar Adam
í Paradís gaf fuglunum nöfn
og fann fyrstur ódauninn. Fuss
um fei. Þeir sem síga í fýlunga-
bjarg — (nokkru áður en ung-
inn varður fleygur, því þá er
hann feitastur), verða stundum
fyrir spýunni, nema þeir kunni
vel að vara sig, og segja ljótt
af. Svo megn er spýjulyktin, að
fötin lykta árlangt eða meira,
og sjálfur fuglinn verður aldrei
laus við hana, og heldur ekki
fiðrið af honum, eins og allir
verða varir við, sem sofa á þess-
konar fiður-kodda í fyrsta
skifti. Ef ég á að nefna nokkuð,
sem ferðamenn geta fundið að
gistingu undir Eyjafjöllum, þá
væri það fýlungaþefurinn úr
sængum og koddum. En þessu
venst maður.
Á veturna drepa menn fugl-
inn sjálfan — veiða hann í
stangarháf eins og lunda. Á vor-
in taka menn eggin og á sumr-
in fýlungann. „Fyr má nú rota
en dauðrota." Hvað er nú kjó-
inn og skúmurinn hjá þeim
herjans spellvirkja manninum?
Og þrátt fyrir allt fjölgar fýl-
unum undir Eyjafjöl'lum og eins
í Vestmannaeyjum. En það mun
vera því að þakka að enn er
ekki íslands landnámi lokið. Þó
ekki komi lengur víkingar og
annað mannkyn til aðseturs þá
koma ýmsar óæðri skepnur, þar
á meðal fýlar og aðrir fuglar.
Fýlar eiga heima víðsvegar
um fshafsstrendur og eiga oft
við ill kjör að búa. Það er eðli-
legt, að þeir leiti þangað, sem
betra er, þar sem félagsskapur
er mikill, fjö’lbreyttara líf og
skemmtilegra, eins og í fugla-
björgunum undir Eyjafjöllum.
Þeir leita þangað úr fásinninu
í strjálbyggðinni norðan við
Ullarserk á Grænlandi. Þaðan
leita þeir til fuglabjarganna á
íslandi, þar sem vistlegra er og
fuglagargið mest. Öldungis eins
og sveitafó'lkið leitar til kaup-
staðanna í öllum löndum —.
Ætíð verða mér minnisstæð
björgin sunnan við Vík í Mýr-
dal, þau voru svo einkar snot-
ur, skreytt hvannstóði frá rót-
um upp á stalla. Hver hefur
gróðursett alla þessa hvönn?
Sumstaðar er hún svo há, þétt
og þrekvaxin, að erfiðlega geng
ur að ná til fýlunganna. Ég
spurði í Vík, en enginn gat
svarað. Mér datt í hug, að
hér væri krummi að verki.
Hann borðar hvannarfræ og
meltir það ila. Hann kemur að
stela eggjum og staldrar við.
,„Það sem eftir sat“ er stundum
á við gullskóinn. Sjá'lfur Fýll-
inn borðar ekki hvönn, segja
kunnugir. Vindurinn dreifir
líka fræinu um bjargið. Nóg er
af dirtinu, sem fræið loðir við,
og ber það síðan margfaldan
ávöxt.
Auk hvannarinnar er annað,
sem prýðir björgin. Það er (með
respekt að melda) sjálft fýla-
dritið, sem þekur bjargvegginn
á stórum blettum. Allavega ein-
kennilegar myndir sjást þar á
víð og dreif í hvanngrænum
römmum og líkjast nýtízku mál
verkum kúbista og futúrista. —
SMÁSACAN
Framh. af bis. 5
að trúa ekki á guð, hafa mesta
persónulegt ógeð á honum), og
honum hló hugur við þeirri
vissu, að mannlegt líf mundi
aldrei batna. Hann sagði að
stundum þegar hann svæfi nið-
ur við ána væri sér huggun
að því að horfa upp á Mars og
Júpíter, og ímynda sér að
sennilega væru þar líka sof-
endur á árbökkum stórborg-
anna. Hann gerði sér kynlegar
hugmyndir um þá æfi. Kjör
mannsins á jörðinni sagði hann
að væru hörð vegna þess, hve
hnötturinn væri fátækur af
lífsnauðsynjum. En Mars, þar
sem loftslag væri svo kalt, og
svo lítið um vatn, hlyti að
vera miklu gæðasnauðari
hnöttur, og lífskjörin að sama
skapi harðari. Því væri það, að
sá sem stæli sex skildingum á
jör'ðinni væri aðeins dæmdur í
tugthús, en á Mars væri hann
sennilega steiktur lifandi. Að
þessari hugsun var Bozo
skemmt, ekki veit ég hvers
vegna. Hann var kyndugur ná-
ungi.
Kristján Albertsson þýddi.
Ársskógsströnd
Framh. af bls. 7
dóttur, og börnum þeirra. Mun
Jón ríki kominn af Krossaætt
hinni eldri, en auk þess má, á
eftirtektaverðan hátt, rekja til
hans, eða dóttur þeirra hjóna,
Þóru, hinn mikla ættbálk hinn-
ar yngri Krossaættar.
Þóra á Krossum fæddist 1782,
lifði af móðurharðindin og af-
leiðingar þeirra. Jón bróðir
hennar dó hinsvegar fyriralda-
mót, svo Þóra varð einkaerf-
ingi foreldra sinna. Þóra giftist
1803 Gunnlaugi Þorvaldssyni
frá Ingvörum í Svarfaðardal,
en hann hafði þá verið í þjón-
ustu hins kunna auðmanns Jóns
Sigurðssonar á Böggvisstöð-
um og konu hans, Valgerðar
Björnsdóttur, ekkju eftir séra
Egil Þórarinsson í Stærra-Ár-
skógi, en áður mun Þóra hafa
verið heitbundin bóndasynin-
um á Sökku.
Á Krossum bjuggu þau Þóra
og Gunnlaugur á móti foreldr-
um hennar til 1807 og eignuð-
ust þar 2 fyrstu börnin, Guð-
laugu (ömmu Snorra Sigfússon-
ar) og Þorvald, er síðar tók
við búi á Krossum, — en flytja
þá að Hellu og eignast þar 6
börn í viðbót, þeirra meðal Vig-
fús, er síðar var lengi bóndi á
Hellu.
Árið 1822 hverfur Þóra með
yngsta barnið Jón aftur að
Krossum og gerist ráðskona föð
ur síns, er þá hafði verið
ekkjumaður í 5 ár, en Gunn-
laugur maður hennar verður
eftir á Hellu og 5 barnanna
hjá honum Þau týnast þó flest
smám saman upp að Krossum
til móður sinnar og hef ég fyr-
ir satt, að faðir þeirra hafi oft
elt þau upp að túngarðinum á
Krossum og stundum lengra,
er þau voru að reyna að
strjúka. Eitt ár í viðbót er
Þóra hjá manni sínum á Hellu,
en fer þá alfarin að Krossum.
Gunnlaugur dó á Hellu 1831,
en Þóra lifði sem ekkja ó Kross
um 31 ár eftir það. Giftust flest
börn þeirra hjóna þar hjá
henni. Saga þeirra Þóru og
Gunnlaugs er á margan hátt
örlagarík og átakanleg og efni
í sér-frásögn.
Elsti sonur þeirra, Þorvald-
ur, f. 1805, kvæntist svo 1835
prestsdótturinni fyrrnefndu frá
Upsum, Snjólaugu Baldvinsdótt
ur, en hún var ein hin mikil-
hæfasta húsmóðir og kvenskör-
ungur síðari tíma, er átt hefur
heima á Árskógsströnd. Meðal
barna Snjólaugar og Þorvald-
ar á Krossum var Baldvin út-
vegsbóndi á Böggvinsstöðum,
faðir Guðjóns kennara og nafn-
togaða gáfumanns á ísafirði,
Lofts, síðar bónda á Böggvis-
stöðum og fjölda annarra mynd
ar-barna, og komust 13 þeirra
á fullorðins-ór. Meðal dætra
þeirra Snjólaugar og Þorvald-
ar var Snjólaug kona stórbónd
ans á Lafamýri, Sigurjóns Jó-
hanessonar, en Jóhann skáld
Sigurjónsson var yngstur barna
þeirra. Mörg voru þau fleiri
myndarbörnin þeirra Snjólaug-
ar og Þorvaldar á Krossum,
þeixra á meðal afi minn, Þor-
valdur, er síðar tók við búi þar.
kvæntur Sigurlaugu Jóhanns-
dóttur frá Sökku, og fyrr er
getið hér sem „Ekkjunnar á
Krossum.“
Vigfús sonur Þóru á Kross-
um, og fyrr nefndur, kvæntist
Önnu Rósu Þorsteinsdóttur frá
Skáldalæk í Svarfaðardal.
Bjuggu þau á Hellu, myndar-
búi, um 40 ára skeið. Vigfús
dó 1884, Anna Rósa 1897. Dótt-
ir þeirra, Guðrún Jóhanna, syst
ir Þorsteins á Rauðuvík giftist
Kristjáni Jónssyni frá Völlum í
Svarfaðardal, en móðir hans,
Þuríður Helga Stefánsdóttir,
var fósturdóttir prestsins þar,
Kristjáns Þorsteinssonar, eins
af 4 föðurbræðrum Jónasar
skálds. Bjuggu þau Guðrún og
Kristján lengi á Litlu-Hámund-
arstöðum og eignuðust þar 5
myndarlega syni, en meðal
þeirra eru þeir Kristján E.
Kristjánsson, fyrr nefndur og
nú á Krossum, Jóhann Fr.
Kristjánsson byggingameistari,
sem lengi var hér í Reykjavík,
landskunnur, — og Vigfús, er
kvæntist Elísabetu Jóhannsdótt
ur frá Svínárnesi, fríðleiks og
ágætiskonu. Þau bjuggu fyrst
frammi í Þorvaldsdal á Kúgili
og Grund og eignuðust þar
flest börn sín, eða 6 af 7, er
upp komust, þeirra á meðal
synina 4, Georg, Kristján Eld-
járn, Hannes og Jón, — hina
umræddu: Litlaárskógsbræður.
Vigfús faðir þeirra er látinn
fyrir nokkrum árum, en Elísa-
bet móðir þeirra, býr ennþá
með sonum sínum í Litla Ár-
skógi, en þangað fluttu þau ár-
ið 1925.
Að ógleymdum dætrum þeirra
Elísabetar og Vigfúsar, eru
þessir 4 bræður svo haghent-
ir og hugkvæmir að furðu
gegnir og senni'lega einstætt er
í íslenzkri sveit. Þeir hafa í
sameiningu og hver um sig skap
að svo listræna og fagra muni
að óskipta athygli hafa vakið
þeirra, er séð hafa, og tilsóma
væru víðfrægum listamönnum.
Jón er þeirra yngstur, f. 1920.
Hann einn bræðranna er kvænt-
ur og nú búsettur í Reykja-
vík. Hinir búa allir með móður
sinni í Litla-Árskógi. Georg er
þeirra elstur, en segja má, að
Kristján sé að vissu leyti aðal
maðurinn í list-starfinu og oft
ast hugmyndahöfundurinn í
hinni merkilegu og einstæðu
samsköpun þessara óvenjulegu
bræðra. Hann leggur fram flest
ar tillögurnar og dregur þær á
blöð sem teiknaðar hugmyndir,
— en þeir bræður, allir eða
færri saman, gefa tillögunum
sitt endanlega form í tré, gipsi
eða öðrum efnum.
Við litum inn til þeirra í
vinnustofuna í Litla-Árskógi,
— norðurstofuna. Þar gaf á
að líta. Útskornar hillur, ljós-
berar, fánaberar, kertastikur,
húsmunir ýmiskonar og skart-
gripir, fagurlega skornir eða
mótaðir, héngu þar uppi um
alla veggi, eða voru þar tii
sýnis á ýmsum húsmunum. Einn-
ig gaf þar að líta líkön af
mannverum og standmyndir
unnar af 'listrænum næmleik,
fegurðarskyni og ást þeirrar
mannsálar, er leggur sig alla
fram í sköpunarstarfinu, veit
hvað hún ætlar að skapa og
kann á því tökin. Það er furðu-
legt og elnstætt að sjá sllkt f
sveitabæ á íslandi. í því sam-
bandi dettur manni í hug,
hversu óverjandi og skyni
skroppið ranglæti ríkir í út-
hlutun svokallaðra listamanna-
launa, að bræður þessir skuli
allir hafa verið settir hjá. Verð-
ur manni á að halda, að út-
h'lutunarnefndirnar hafi ekki
haft hugmynd um að bræður
þessir væru til! — Hafi star-
blínt á Reykjavík og aftur
Reykjavík og ekki látið sér
detta í hug, hvað þá rannsak-
að, hvort listamannalíf eða
myndlistargáfur kynnu að leyn
ast í öðrum landshlutum.
Ekki þarf þó að stíga fæti i
hina listvígðu norður-stofu í
Litla-Árskógi, til þess að skynja
listfengi þessara annálsverðu
bræðra. Umhverfi bæjarins hafa
þeir umskapað og gefið fagurt
listrænt svipmót. Með aðstoð
bæjarlækjarins, er ég minntist
svo vei frá æskuárum mínum,
hafa þessir bræður myndað fag-
urprýdda tjörn með trjágróðri
og gosbrunni, er veitir óbland-
ið yndi gestum og heimamönn-
um. Þess má þá og geta að
skírnar„fonturinn“ fagri,, og
áður um ræddi, í Dalvkíur-
kirkju er verk þessara bræðra.
En þeir munu hafa skapað
fleiri áþekka kjörgripi svo sem
í kirkjunni í Hrísey eða verið
beðnir um þá.
Með grein þessari fylgja
nokkrar myndir frá heimilinu í
Litla-Árskógi, úti og inni. Skal
þess þá og getið, að nú þegar
grein þessi kemur fyrir almenn-
ingssjónir, er búið að flytja
helstu verk þeirra bræðra, er
heima hafa verið hjá þeim inn-
an húss, inn á byggðasafnið á
Akureyri og þau varðveitt þar
í sérdeild. Er það vel, — og
víst mættu lista-máttarvöld vor
líta þangað nokkrum sinnum,
ef slíkt gæti orðið til þess að
augu þeirra opnuðust fyrir
þeirri staðreynd, að fsland er
stærra en Reykjavík (með allri
virðingu, þó, fyrir minniágætu
heimi'lisborg, sem svo hefur ver-
ið í hartnær 40 ár) og að víðar
fer fram listsköpun á landi
hér, en aðeins á Reykjavíkur-
svæðinu.
Með beztu kveðju til æsku-
sveitarinnar Árskógastrand-
ar, og íbúanna þar.
Á gamlársdag 1968.
Preymóður Jóhannsson
Hvítt: Hort (Tékkóslóvakíu)
Svart: Larsen (Danmörku)
Kóngsindverk vöm.
1. d4 g6. 2. c4 Bg7 3. Rc3 d6 4. Rf3 c6
5. e4 a6 6. Be2 b5 7. 0-0 (Hinn þekkti
skákjöfur íslendinga, Eggert Gilfer,
hafði á tímabili mikið dálæti á mörg-
um peðleikjum í byrjun tafls og kunni
á sínum tíma manna bezt að beita peð-
unum. Honum hefði eflaust líkað þessi
uppbygging Larsens, sem vissulega er
nýtízkuleg, en samt eftir góðum og
gömlum fyrirmyndum. Hann vanrækir
þróun manna sinna, en reynir að koma
peðum sínum á framfæri fyrst. Hvítur
reynir hið gagnstaða og sú herstjórnar-
list reynist árangursríkari í þessari
skák). 7 — Bg4 8. Be3 bxc4 9. Bxc4 e6
10. h3 Bxf3 11. Dxf3 Re7 12. Hacl 0-0
13. Bb3 Rd7 14. Hfdl d5 15. De2 Db6
16. Dd2 Hae8 17. Bg5 (Hvítur lokkar
svartan til að leika f6 og þannig fram-
kalla veikingu á e6 og skáklínunni
a2 — g8) 17. — f6 18. Bf4 Db7 19. Hel
Hfe8 20. Bd6 Rb6 21. Bc5 f5? (Svartur
átti orðið erfitt um vik og reynir mót-
spil, en leikurinn gefur hvítum ákjós-
anlegt tækifæri). 22. exd5 Rexd5 23.
Bxb6 Dxb6 24. Hxe6! (Skemmtileg
hróksfórn) 24. — Dxd4 25. De2 Kf8 26.
Hel (Hótar máti) 26. — Hed8 27. Hxc6!
(Önnur hróksfórn og nú verður svart-
ur að þiggja 27. — Hxc6 28. Bxd5 Gefið.
Mátihótanir hvíts eru það margar að við
þeim öllum verði gert.
14 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
16. febrúar 1969