Lesbók Morgunblaðsins - 05.07.1970, Blaðsíða 3

UM MÁLARANN PIET MONDRIAN
ÍMYNDLIST
Eftir
Ólaf
Kvaran
Þagiar verk liis'timálaraínis Piet
Moindriams eru Skoðuð er það
fyrsta sem vekur atlhygli, hvað
þau búa yfir mikiiili ögun og
hreiniskiilni, og hve ailar breyt
ingar, sem verða í myndum
hans, eru háðar rökviissu sam-
hengi.
Piet Mondrian fæddist árið
1872 í Aimersfort, sem er skamimt
frá Amisterdam, þar sem faðir
hanis fékkst við kennsiustörf.
„Moindrdiain-fjölskylda'n var
mjög listihneigð enda þótt eng-
inn af nánustu ættingjum mín-
um hefði viljað fórna öliu fyrir
liistina," sagði Piet Momdrian
sáðar. Hann mánntist þess, að
faíðir sninn hiefðö. SíÆellrt verið
teilkjniandi, Iþó að það hefði aldrei
verið anmiað ein tómistiumidiaglam-
ain. Iiinis vegar var frœndi hans
Fritz Mondrian listmiállari að
atvinniu og hjá honum fékk
hann sína fyrstu tilsögn í með-
ferð olíuilita fjórtán ára gamall.
Þegar það varð lj'óst, að Piet
Mondrian huigðist helga lífi
sínu atgjörlega listinni, reyndi
faðiir hans að telja honum hug-
hvarf, þar eð hamin sá sér ek'ki
fært að kosta hann til náms.
Svo fór þó, að góðivinum fjöl-
Skyldunnar tókst að haga mál-
um svo, að Mondrian, sem þá
var nítján ára gamall, gerðist
kleift að hefja nám við LLstahá-
skólann í Amsterdam, hjá hin-
um þakíkta kenmara Áigiúist Alle-
bé.
Sá máilari, sem Mondrian
hreifst mest af á æskuárum sín-
um var Georg Breitner, sem
einkum sótti fyrirmyndir sínar
í hið hversdagslega líf Amster-
damiborgar. Veiik Breitners
flokikast undár natúralisma eða
raunisæisstefnu, en sú stefna
hreif Mondrian mjög á þessum
árum ásamt viðlhorfum Barbiz-
oniskólams.
En ekki verðiur svo skilið við
þessi ár í ævi Mondriau.s, að
ekki sé mirenzt á þá Jan Toorop
og Jan Sluters, sem öðrum frem
ur kynntu honum þær róttæku
sk'oðamir, sem þá voru að ryðja
sér tii rúms í myndilistinni.
Jian Toorop hafð'i kynnzt öll-
um meginstraumuim í liistum síð-
ustu áratuiga 19. a.ldar, aillt frá
verkium Seurat til frönsku
skálda symfoólismans, frá ensku
pre-Riaþhaelistuinum til Auist-
urríki.smannsiins Gustavs Klimt.
Jain Sluiters hafði dvalizt í
París, skömmu eftir aldamótin
og kynntist þar verkum Gauga-
ins og Toulous-Lautrec.
Fram að þeim tíma eða um
1906, þegar álhrifa þessara
manna fer að gæta í verkum
Mondrians hafði hann vaiið sér
fyrirmyndir úr holLenzku lands
lagi, og litlar breytingar höfðu
orðlið á litaiskala hans. En
vegna kynna sinna af áður-
nefndum listamönnum, verður
sú breyting, að hann velur sér
sterka og hreina liti til tján-
ingar í landslaigsmyndum sín-
um og uppstiLliingum.
Þess ber að gæta að ennþá
verður vart nokkurs symboi-
i®ma í verfcum hans, sem að öli-
um Líkindum stafaði af kynnum
han.s við Toorop, eða vegna
óhrifa frá Hmdúhieimspeki,
sem einnig hafði sterk áhrif á
Mondrian á þes'Sum tíma. Smám
saman Lætur þó þessi hefð-
bundní symlbóiismi í minni pok-
an fyrir neo-impressionisman-
um, sem hamin hafði kynnzt
bæði í verkum Toorops og Mat-
iisse.
Árið L9L0, hvatti Konrad Kic
hert, Lisitgagnrýnandi eins út-
breiddasta dagbiaðs í HoLlandi,
Mondrian tii að flytjaist tii Par-
ísar. Við komu hans þangað
vair kulbiisminn, þagar fuilmót-
aðué að ryðja sér tii rúms.
Mondrian var þegar gripinn
hrifningu. Kubisminn var ieijð-
arijósið. Og nú fer einnig að
gæta nýrra óihrifa í verfcum
hans, og má þar hellzt til nefna
skoðanir Lager og Picasso. „Af
öllum þeiim máluruim, siem mál-
að hafa öhluitlægt finmisit mér
kubistarnir þeir einiu sem ratað
bafa hina réttu braut,“ átti
hann að hafa sagt.
Eigi að síður fór Mondrian
þá, og ætíð síðan, sínar eigin
götur í Lait sinni.
Þvi þrátt fyrir það, að kub-
istarnir höfðu iundið leið frá
hinu hefðbundna m'áliverki, sem
leiddi rtiil nýs rauuveruledkia í
myndsköpun áleit Mondrian að
kúbiisminn höfðaði ennþá of
mi.kið til raunveruiieikans og of
lítil áherzla væri lögð á rök-
rænar afieiðingar þeirra opin-
berania, sem stefnan leiddi í
ljós. Hann eygði möguleika til
að færa verk þeirra að rök-
rænni niðurstöðu. Smám saman
ski'ldu því leiðár með honum og
kiúbistunum.
Mondrian gerði um þessar
mn.mdir fjölmargar rissmyndir
úr náttúrunnd, af trjám svo og
af kirkjum og hrörlegum bygg-
ingum. Síðax í vinnustofu sinni
aðstoildi (hann ákveðin atriði
þessara rissmymda og bætti þau
síðan upp, aðaliega með tiiliti
tiil skýldleika og hrynjanda.
í fyrs'tu myndum sínum af
þessu tagi, lagði hann litla
áherzilu á litinn, en það var þó
aðeins um stundarsakir. Því
einis og hamn skrifaði stuttú
síðar: „Ég hef ekki í hyggju
að láta litina lönd og leið, held
ur vil ég aðeins hafa þá eins
afgerandi og kostur er á, og
nýta áhrif linunnar til hins ítr-
asta.“
Eftir því, sem hamm hélt at-
hugunum sínum áfram, útlok-
aði hann siig sífeilt meira frá
frumrissinu, þar tii svo var
komiið, að myndin saimanstóð
nær eingöngu af lóðréttum og
láréttum línum sem sfcáru hiver
aðra. J'af'ruvel í þessium verkum
fannst honum hann máia sem
impressionisti, sem með hiniu
'kuhiska ívafi framkaillaðd á-
kveðdlð eirðarleysi.
Hann ieitaist mú við að
skapa á'kveðn a ró á myndflet-
inum fyrir tilstuð'lan jafnvægis
línu og litar.
En Mondrian átti ennþá við
fleiri óleyst vandamói að stríða
í verkuim sínium. Eitt var það,
að skapa heild úr hinum ein-
stöku flötum og bakgrunninum.
Næsta skref Mondrians, var
lausn á þessu vandamiáli. Hann
færði rétthyrnd form saman
og hinir ým'su fietir urðu hvít-
ir, svartir, rauði-r, bláir eða gu.1
ir. Sameininig hims rétthyrnda
forms var samsvarandd því, að
framlenigjia lóðréttar og láréitt-
ar límur yfir ailan myndflöt-
inn.
Það er ljóst, að réttlhyrning-
ar, sem og öll form geta orðið
of ríkjandi og það getur orðið
nauðsynlegt að draga úr þvL
Að vísu eru rétthyrningar
aldrei takmark í sjállfu sér, þedr
eru aðieins rökrænar afleiðing-
ar ákvarðandi lína. Þeir verða
til er lóðréttar og iáréttar lín-
ur skerast.
Mondrian mildaði litinn og
iagði aukna áherzlu á hina af-
markandi línu, með það fyrir
auigurn að draiga úr þessum
áhriíum. Nú, þar sem fletirnir
voru sundurskorndr, juikust
tengsiin milli þeirra.
Þetta er grundvöiíurinn að
fu'l 1 þros'kuðum stíl Mondrians
og hér eftir verður engra stór-
vægilegra breytdnga vart í list
hans. (James Ensor, ritgerð uim
Mondrian). Markmið Mondri-
ans var, að tjá hinn sanna raun
verul'eika, sem að hans áliti
verður ekki greindur á yfir-
borðinu heldur er hann- að
finna í innista eðili náttúrunnar.
Því, þó að hún sé breytingum
háð, er þetta inmsta eðli hennar
ætið hið sama. Hann leit sivo á,
að hin sanna list tjáði á sinn
hátt hinn sanna eða lifandi
Taunveruleika, en væri ekki
einumgis endurspeglun yfir-
borðlsins. Það var þetta sem
hann átti við, þegar hann sagði
að við yrðum að losa okkur úr
tengslum við hið einstaika fornx
Mondrian gerði sér ljóst, að í
þessu tilliiti var kubismiimn emig-
in lauisn, enda þótt hann mark-
Fraimhald á bls. 12.
5. júlí 1970
LESBÓK MORGUNBLAÐSIN3 3