Lesbók Morgunblaðsins - 21.05.1972, Page 4

mmww
Jón er kominn
99
liaini6í
ilv/iIU
„Ég er glöð og ég er góð,“
því Jón er kominn lieim . . .“
Dag eftir dag létu „rauð-
sokkurnar“ þetta glymja í út
varpinu yfir okkur húsmæðr
unum í háðungarskyni. Og
við þessar gamaldags eða
öllu heldur „klassísku“, sem
héldum, að við værum með
réttu eðli, þorum varla leng-
ur að viðurkenna, að okkur
þyki vænt um mennina okk-
ar. En nú get ég ekki leng-
ur orða bundizt og ætla að
voga mér að viðurkenna
sannleikann.
Margar erum við konurnar
hér á landi, sem eigum menn,
sem vegna starfa sinna eru
fyrirvaralaust eða lítið send-
ir ýmist út á land eða til út-
landa. Ætli þá fari ekki fyr-
ir fleirum eins og mér að fá
smá hjartakast, þegar manni
er sagt alveg fyrirvaralaust,
að nú eigi að senda hann þetta
eða hitt á morgun eða hinn?
Auðvitað reynnm við að láta
ekki á því bera. En trúað
gæti ég því, að margar gras-
ekkjurnar fyndu í þvi fróun
að taka Iieldur betur til hend
inni við gagngerar lireingern
ingar, þegar þessir blessaðir
„Jónar“ eru kannski einir á
ferð í bíl uppi á reginöræf-
um, fljúgandi í smáflugvéla-
rellum til fjarlægustu lands-
horna eða jafnvel Itangandi í
veikburða kláfferjum yfir
beljandi jökulvötnum. Og ætli
ekki vilji teygjast úr kvöld-
eða næturlestrinum bjá mörg-
um okkar, einum í allt of
stórum og köldum rúmum, á
meðan „Jónarnir“ eru önnum
kafnir við störf eða skemmt-
anir í miskunnarlausum stór-
borguni í útlandinu? Og hvers
vegna í ósköptinum skyldtim
við skammast okkar gagnvart
„rauðsokkum“, þó að vlð
fögnum þeim vel, þegar þeir
koma heim og séum ein
og sérhver „hýr og glöð
og góð“, þegar okkar „Jón“
er kominn heim?
Anna María Þórisdóttir.
dalur dragi nafn af nafni
landnámsmannsins, sem hét
Hörður, en þá ætti nafnið lika
að vera Harðardalur. En hitt
gæti ver;ð, að íbúar da.jins
hafi verið nefndir I irðar og
það sé rétta skvrmgin á nafn-
inu. Hörðaland var líka hérað
í Noregi, og ibúar þess nefnd-
ust einmitt Hörðar. Ætt Harð-
ar er ekki nefnd, en vel má
vera að hann hafi verið ættað
ur frá Hörðalandi.
Nú liggur beint fyrir að
álykta, að Hörðabólstaður
merki bólstaður Hörða, þ.e.
manna frá Ilörðalandi. Nú má
vera, að þetta geti orðið til
hjálpar við að skýra uppruna
og merkingu orðsins Breiðaból
staður. Mér dettur í hug, að
það merki bólstaður þeirra
manna, sem nefndust Breiðar.
Þessir menn hafi verið fyrir i
landinu, þegar norrænu land-
námsmennirnir komu, og nefn.t
sig þessu nafni, og þeir bjuggu
á stöðum, sem hinir norrænu
menn kölluðu síðan Breiðaból-
staði.
En hverjir voru þá Breiðar
og hvaðar. komu þeir? Trúlega
hafa þeir komið frá Bretlands-
eyjum, og það má vel vera, að
þeir hafi nefnt sig Breta. Þessi
orð, Bretar og Breiða(r), eru
svo íík, að mér finnst mjög lík-
legt, að um sama orð sé að
ræða. Swo er líka eitt enn.
Einn Breiðabólstaðurinn er í
sveit, sem í Landnámu var
nefnd Papýli, og allir eru sam-
mála um, að þar hafi menn frá
Bretlandseyjum setzt að á und
an hinum norrænu landnáms-
mönnum.
Ekki vita menn með vissu,
hvar Papýli var. Um það segir
dr. Einar ÓI. Sveinsson: „Nú
er Breiðabólstaður á Siðu,
skammt frá Kirkjubæ, og væri
því hugsanlegt, að Papýli tákn
aði landsvæðið umhverfis
Kirkjubæ, og það hefur Ka
lund dottið í hiug. Annar
Breiðabólstaður er í Suður-
sveit (Eellshverfi) og hafa
menn stutt þá skoðun, að við
þann bæ væri átt, með því að
benda á, að Staðax-fjall, sem er
eign Breiðabólstaðar, hafi áð-
ur verið nefnt Papýli(s)fjall.“
(Landnám í Skaftafellsþingi
bls. 24.) Einar álitur siðari til-
gátuna líklegri, og ef það er
rétt, þá eru tvö dæmi fyrir
hendi um, að oæjamafnið
Breiðabólstaður finnist nálægt
Papabyggðum, og það gæti
naumast verið tilviljun. Nafn-
ið mun líka finnast í byggðum
norrænna manna á Bretlands-
eyjum.
Ef tilgáta min er rétt um
byggð keltneskra manna í land
inu, þá verður að gera ráð fyr
ir, að þeir haldi áfram að vera
kristnir. Hefur það þó vafa-
laust verið örðugleikum bund-
ið. Um þetta ræðir Jón Jó-
honnesson í íslendingasögu I.,
bls. 150:
„Ekkert tillit var tekið til
kristni við stofnun allsherjar-
rikis, og kristnir menn gátu
ekki tekið neinn þátt i lands-
stjóminni, nema þeir sýndu
svo mikið frjálsiyndi, að þeir
ynnu eiða að stallahring, enda
voru margir þeirra þrælar. Við
urnefni Ketils landnáms-
manns í Kirkjubæ, hinn fiflski,
sýnir þá fyrirlitningu, sem sum
ir höfðu á kristninni. Hins
vegar verður ekki séð, áð
kristnir menn hafi sætt bein-
um ofsóknum af hendi heið
inna manna hér á l'andi, þótt
þeir nytu ekki sömiu réttinda
og kristin trú eignaðist enga
píslarvotta á Islandi."
Það munu hafa verið niðjar
Bjarnar bunu, sem mest beittu
sér fyrir 9tofnun ailsherjarrik-
is, og til'gangur þeirra hefur
verið að styrkja samheldni og
vöid ættarinnar í landinu, og
ennfremur hafa þeir viljað
draga úr áhrifum kristninnar
með þvi að gera heiðnina að
ríkistrú. Landnáma segir svo
um txá landnámsmanna:
„Svá segja vitrir menn, at
nökkurir landnámsmenn hafi
skírðir verit, þeir er bygt hafa
Island, flestir þeir er kvámu
vestan um haf, er til þess
nefndr Helgi magri ok Örlygr
enn gamii. Heígi bjóla, Jönundr
kristni, Uðr djúpauðga, Ketill
enn fiflski, ok enn fl'eiri menn,
er kvámu vestan um haf, ok
héldu þeir sumir vel kristni til
dauðadags, enn þat gekk óviða
í ættir, þvíat synir þeira sumra
reistu hof og biótuðu, enn
land var alheiðit nœr hundraði
vetra.“
Þama eru nefndir sex kristn
ir landnámsmenn, og af þeim
hafa fjórir numið land á Vest-
urlandi, og má því ætla, að þar
hafi kristnin helzt staðið föst-
um fótum. Hitt fær ekki stað-
izt, að landið hafi verið alheið-
ið nær hundraði vetra, þvi að
Landnáma segir á öðrum stað
um Ketil fíflska: „Ketill bjó í
Kirkjubæ; þar höfðu áðr setit
Papar, ok eigi máttu þar heiðn
ir menn búa.“
1 Kirkjubæ hafa því kristn-
ir menn verið svo fjölmennir
eða getað skapað slíka helgi á
staðnum, að hinir heiðnu hafa
ekki getað lagt hann undir sig.
I Landnámu er mest rætt um
þá menn, sem voru af höfð-
ingjaættum, og orð hennar um,
að landið hafi verið alheiðið
nær hundraði vetra, er því rétt
ara að skilja þannig, að flestir
höfðingjar landsins hafi verið
heiðnir á þessu timabili, enda
hlaut svo að vera, úr því að
heiðnin var ríkistrú. Um trú al
þýðunnar hefur höfundur
Landnámu ekki séð ástæðu til
þess að ræða sérstaklega, jafn-
vel þótt hann hafi vitað, að trú
hennar var að einhvérju -leyti
önnur.
í Árbók Fomleifafélagsins
1939 er grein eftir Ólaf Lárus-
son, sem hann nefndi Kirkju-
ból, og var grein þessi einnig
prentuð i Byggð og sögu 1944.
1 grein þessari ræðir Ólafur
um bæjarnafnið Kirkjuból og
telur upp allar þær jarðir, sem
það nafn hafa borið fyrr á öld-
um. Eru þær samtals 26 og
skiptast þannig eftir sýslum:
ein í Vestur-Skaftafellssýslu,
ein í Gullbringusýslu, ein í
Borgarfjarðarsýslu, tvær i
Mýrasýslu, fimm í Barðastrand
arsýslu, tíu i ísafjarðarsýslu,
tvær í Strandasýslu og fjórar í
Suður-Múlasýslu.
Helztu niðurstöður Ólafs Lár
ussonar um bæjarnafnið
Kirkjuból eru þessar: Það hef-
ur aðeins verið notað á Islandi
Hins vegar er bæjamafnið
Kirkjubólstaður þekkt bæði á
Hjaltlandi (Kirkabister) og í
Orkneyjum (Kirkister).
„Orðið kirkjuból hefir annað
hvort alls ekki verið notað í
bæjamöfnum hér á landi i
merkingunni kirkjujörð eða þá
örsjaldan. Þetta gefur þá strax
líkur fyrir því, að það hafi ver
ið notað í hinni merkingunni,
jörð, sem kirkja var á. Styrkj-
ast þær líkur mjög af þvi, að
meira eða minna góðar heim-
ildir eru fyrir því, að kirkja
hafi verið á 21 af þessum 26
jörðum.
Niðurstaðan af þessum athug
unum verður þvi sú, að orðið
kirkjuból hefir verið notað í
bæjEimöfnum eingöngu eða ná-
lega eingöngu í merkingunmi
jörð, sem kirkja er á, og að
þetta nafn hefir því aðeins eða
nær eingöngu verið gefið býl-
um, sem kirkja var á.
Hvers konar kirkjur voru á
Kirkjubólunum? Af þeim 26
bæjum, er báru það nafn, er
aðeins einn með vissu forn
sóknarkirkjustaður (Kb. í
Larugadal). ■—- Kirkjurnar á
jörðum þessum hafa því nálega
allar aðeins verið heimiliskirkj
ur, flestar að likindum hálf-
kirkjur. — Allar þessar 26 jarð
ir sýnast hafa verið lögbýli.“
Ólafur áleit, að Kirkjubóls-
nöfnin væru frá fyrsta tíma
kristninnar hér á landi, sum
frá fyrri hluta 11. aldar, en
skýringartilraun hans á þess-
um nafngiftasið er ekki full-
nægjandi, þótt hún sé vafa
laust rétt að sumu leyti. Hvers
vegna finnast engin Kirkjuból
í Noregi? Hvers vegna voru
ekki venjulegar sóknarkirkjur
á Kirkjubólunum? Þessum
spurningum gat Ólafur ekki
svarað.
Ef hins vegar er gert ráð fyr
ir, að kirkjur hafi verið fyrir
hendi á þessum jörðum
um miðja 10. öld, en um það
leyti má ætla að festa hafi kom
izt á bæjarnöfnin, þá iiggur
þetta allt ljóst fyrir. Þá voru
kirkjur sjaldgæfar, svo að þær
hlutu að vekja athygli, og það
er einmitt fólkið, sem átti
heima í næsta nágrenni við
Kirkjubólin, sem gaf þeim
þessi nöfn. Eftir kristnitökuna
um 1000 reistu svo göðar og
aðrir höfðingjar kirkjur hjá
bæjum sinum, og þær kirkjur
urðu i mörgum tilvikum sókn-
arkirkjur. Þessir kirkjustaðir
voru ekki nefndir Kirkjuból,
þvi að þeir höfðu áður hlotið
ágæt nöfn, og kirkjur urðu þá
lika svo algengar, að þær
hættu að vekja sérstaka at-
hygli og engin ástæða til að
nefna bæi eftir þeim leng-
ur, en gömlu Kirkjubólin
héldu þó flest nöfnum sínum.
Þá liggur það Ijóst fyrir,
hvers vegna Kirkjuból finnast
ekki í Noregi. Þar var aldrei
tvíbýli kristinna og heiðinna
mamna. En á Kirkjubólunum is
lenzku bjuggu ekki höfðingjar
heldur aðeins venjulegt al-
þýðufólk. Þess vegna urðu
kirkjurnar þar ekki sóknar-
kirkjur. Það voru aðeins
kirkjurnar á höfðingjasetrun-
um, sem hlutu slíka vegsemd.
Af sömu ástæðu eru Kirkju-
bólin ekki nefnd í Islendinga-
sögunum. Þar er sagt fi-á höfð-
ingjunum.
Þó er líklegt, að einn maður
sé nefndur i Vopnfirðinga
sögu, sem átt hafi heima á
Kirkjubóli. Það er Þorleifur
hinn kristni i Krossavík, en
Krossavik er allstór vik, sem
gengur inn fyrir norðan Reyð-
arfjörð, milli Gerpis að norðan,
en Krossaness að sunnan. 1
víkinni, sem nú heitir Vöðla-
vik, eru nokkrir bæir, og heit-
ir einn þeirra Kirkjuból.
Krossavík hefur þá verið nafn
á byggðinni allri, og viður-
nefni Þorleifs bendir til þess
að hann hafi haft kirkju á bæ
sínum og það hafi einmitt ver
ið Kirkjuból, en ekki er þó
unint að fullyrða um það með
VÍSSU.
1 Gerpi 1948, 12. tbl., er
grein um Þorleif kristna eftir
Sigurð Vilhjálmsson. Þar segir
svo m.a.:
Þorleifs kristna er fyrst
getið, þegar hann kom skipi
Framhald á bls. 14.
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
21. mai 1972