Lesbók Morgunblaðsins - 22.05.1976, Side 4

Fúnksjónalisminn eða nýti-
stefnan, sem ráðið hefur lög-
um og lofum í byggingarlist sam-
tímans, fær harða útreið í þess-
ari beittu ádeilu Henriks Groth.
Hann telur að þessi stefna hafi
ekki aðeins leitt yfir okkur Ijótari
byggingar og borgir, heldur einn-
ig óþolandi mannlegt umhverfi,
sem valdi sálrænum vandamál-
um.
Groth segir. að arkitektar á Norðurlöndum sem eiga skömmina af því að hafa
teiknað þessar óhugnanlegu blokkir. sem sjást á myndinni að ofan, búi gjarnan
sjálfir á gömlum bóndabæjum úti i sveit.
F.m var á feró í Kaupmannahöfn í fvrra. Þar hitti éf>
pamla vinknnu mína — hún or húsameistari og reyndar
einnip oröin kaþólsk. Hún Ijómaði af ánæpju yfir sjálfri
sér oft veröldinni. Andi minn formyrkvaöist þegar eins og
alltaf, þeftar éf> hitti fólk, sem er áberandi hamingjusamt.
Það er iiiiun aö ánæfiju harns. F.n hinir fullorönu eifja að
vera svolítiö sorfjtnæddir. Efi spuröi tortryggilega: Yfir
hverju ert þú svona ánægö?
Hún svaraöi: Því skvldi ég ekki vera ánægð? Sem kona
gleöst ég yfir kvennaáritiu, sem kaþólikki er ég ánægö
yfir þvi. aö páfinn skuli hafa lýst áriö 1975 heilagt ár, og
sem húsameistari fagna ég húsfriöunarárinu.
F.g varö enn daprari. F.g hugsaði sem svo: Megi hún
vera alsæl yfir hinu kvenlega og kirkjulega á þessu
þrefalda merkisári. En yfir byggingarlistinni? Fyrir hug-
skotssjónum míniirn birtust margir hinna hryllilegu
steinkumbalda, sem þessi manneskja haföi feiknaö —
nútímaleg hús, sem þegar voru á leiöinni frá tilbreyt-
ingarle.vsinu til niöurníóslunnar, þó aö þau væru skárri
en einbýliskassarnir í Noregi. En viö nánari umhugsun
minntist ég þess, aó verndunarárið varðaöi ekki þaó, sem
húsaineistarar hafa verið aö byggja sióastliöin fimmtíu ár
— þaö ber öllum saman utn það. að mest af því verði að
jafna við jöröu. Þaö eru eldri byggingar, sem á að vernda,
ekki sízt þær, sem þessir sömu húsameistarar fordæmdu
fyrir tíu árum og fengu borgar- og bæjarstjórnarmenn í
lið með sér til að rífa niður.
Er þaó hugsanlegt, að árið 1975 eigi að verða ár iðrandi
syndara, skriftamála þeirra, sem sviku fegurðina?
Myndum við fá að sjá hina ævinlega rétttrúuðu, hina
alvitru og hrokafullu húsameistara krjúpa við hina
nýreistu skriftastóla?
Þetta er of gott til að geta verið satt. Og þó: Við hinir
dauölegu höfum loksins fengið tækifæri gagnvart drambi
fagmennskunnar, sem ber ábyrgð á mesta fagurfræðilega
ósigri veraldarsögunnnar. Okkur vefst skiljanlega tunga
um tönn og leitum að vitnum, sem eru skynbærari en við.
Og þeir sem leita, munu finna, Hið himinháa nef fag-
mennskunnar hntgur niður á við, og í dag snýr það í
samræmi við eigin naflaskoðun. Um heim allan ganga
húsameistarar í dag fram á sviðið og segja: Okkur urðu á
mistök! Viö höfðum á röngu að standa!
Á langri ævi hef ég velt þessu vandamáli fyrir mér:
Hvers vegna og hvernig glataðist hið eðlilega fegurðar-
skyn? Eg mun síðar varpa fram haldlausum kenningum
um þetta efni.
En ég man vel eftir fyrsta áfallinu, sem vakti tor-
tryggni mína gagnvart uppreisnarmönnunum meðal
húsameistara. Ég hlýt þegar snemma á ævinni að hafa
haft grun um grundvallarmuninn á stfl og hugmyndum.
Ég reyndi að skilgreina þetta og fann að iokum formúl-
una: Stillinn er eingyðistrú fegurðarinnar — þannig á
það að vera og ekki öðruvisi, og það er bara einn Guð.
Hin fagurfræðilega trú, hinar viðteknu reglur, sem
myndlistarmenn fara eftir, var ekki óbifanleg, en allar
hreyfingar voru áður gætilegar og hægar. í þvi efni var
ekki spurt, hvers vegna og svarað þess vegna. Hugmynd-
in er hættuleg, því að hún skapar hugmyndafræði í
staðinn fyrir stíl. Þannig fengu menn steina fyrir brauð:
nytsemi, hagkvæmni, hið hreina gagn, hina beinu fyll-
ingu þarfar, þjónustu við tilgang, hina byggingarlegu
strípihneigð, ofurveldi og kúgun byggingarefnisins.
Fyrstu kynni mín af þessari villukenningu urðu, þegar
ég var ungur stúdent — árið 1927. Það var í maí.
Veitingahúsið Skansinn var opnað, og það var öl á
boðstólum og umhyggja notaleg í vorsvalanum.
Þá tók ég fyrst eftir hinum hryllilega, gula kassa með
ferhyrndum búðargluggum og ávölum vesturgafli — og
það fór hroliur um mig. Okkar færasti nýtistefnu húsa-
meistari, Lars Becker, hannaði bygginguna. Saga bygg-
ingarlistarinnar — hinnar norsku — sýnir þessu tíma-
mótaverki enn sérstakan sóma, en auk sinnar eigin
herfilegu ásýndar náði byggingin að eyðileggja dýrgrip
okkar, Akershusvirkið. En nú — 50 árum síðar — hefur
almenningsálitið afneitað sögu byggingarlistarinnar.
Kassinn hefur verið jafnaður við jörðu, án þess að heyrzt
hafi saknaðarstuna. Vitringarnir, sem hófu kassanr. til
skýjanna, hafa ekki einu sinni skrifað um hann eftir-
mæli, þó að þeir á sínum tíma hafi jafnað þessu snilldar-
verki við nýsköpunarverk endurreisnartímabilsins og
talið það marka aldahvörf.
í nafni réttlætisins verður að taka fram, að Lars Becker
hefur einnig byggt snotur hús (Ekebergsveitingahúsið
o.fl.).
„Hvað er sannleikur?" var einu sinni spurt. En hvað er
fegurð? Forðum daga var orðið mikið notað, en á tfmum
tveggja kynslóða hefur sjálft hugtakiö visnað eða önnur
orð hafa verið tekin upp í stað þess. Fegurð er hugtak,
sem eigi aðeins er stöðugum breytingum háð bæði í
myndlist, bókmenntum og byggingarlist, heldur er jafn-
vel í andstöðu við þá hluta listarinnar, sem leita skilnings
og sannleika. Ég mun síðar vikja að hinni fagurfræðilegu
kenningu minni.
Það, sem gerðist á þriðja áratugnum og í stuttu máli er
kallað sigur nýtistefnunnar (funktionalismans), verður
ekki lagt að jöfnu við neina stilbreytingu. Það var
fráhvarf frá hinu eðlilega fegurðarskyni, frá hinni æva-
fornu löngun okkar til að skreyta híbýli okkar, löngun,
sem hefur fylgt byggingarlistinni frá tímum hellisbú-
anna. Þessi byltingarkennda hreintrúarstefna — eða
óhóflega siðavendni — varð á fjórða áratugnum bæði
Vinkelrette torturkamre til
mennesker af kod og blod
©