Lesbók Morgunblaðsins - 22.05.1976, Síða 5

Skýjakljúfarnir á Manhattan I New York: Eina borgin, þar sem skýjakljúfar búa yfir fegurðargildi
aS mati Groths.
Árbæjarhverfi? Breiðholt? Nei, hvorugt, en nákvæmlega sama tóbakið. Myndin sýnir hvernig
ráðstjómin I Moskvu leysir íbúðavandamál fólksins i Rustawi I Georgiu.
Det ár NI som byggt mig!
Sænskt áróSurs- og ásökunarplakat: „ÞaS eruð ÞIÐ sem hafiS byggt mig". Teikningin sýnir
Stokkhólm. gamla borgarhlutann og þaS nýja. sem þrengir sér inn i borgina og eySileggur hana.
mildari og grófari. Nýtistefnu verður ekki fylgt til hins
ítrasta — í neinni hreinni mynd. Reyndin varð einnig sú,
að hálí-nýtistefnan blómgaðist — með ýmsum einkenn-
um, sem áttu lítið skylt við nytsemi, tilgang eða gagn.
Þetta varð næstum þvf allt saman ljótt, almenn vanlíðan
gerði vart við sig, en í fyrstu án orða. Vissulega voru
einnig byggðar nokkrar byggingar, sem voru i anda
nýtistefnunnar, en höfðu mikla fegurð til að bera. öll
heimsins vitlausa tízkustefna náði ekki að undiroka hina
sönnu snilli — ekki alltaf. Nokkrir húsameistarar svikust
vísvitandi undan merkjum nýtistefnunnar. En kuldi,
ljótleiki og tilfinningaleysi einkenna allt tímabilið.
Hið ómannlega einkenndi einnig allt, sem hét „borgar-
skipulag" á þessum fimmtíu árum. Nýtistefnan var eigi
aðeins fagurfræðileg hreintrúarhugsjón, heldur voru
henni sett félagsleg markmið: einfaldir, ódýrir og
hentugir skyldu mannabústaðirnir vera í heilsusamlegu
og hreinlegu umhverfi. En nútíma borgarskipulag brást
einmitt á sínu eigin hugmyndasviði: Hinum félagslegu og
húsnæðislegu markmiðum varð ekki náð — og þá sízt,
hvað gæði snertir. Ástæðan var sú, að mannfólkið var
öðruvísi. Húsameistararnir þekktu það ekki.
XXX
Hvernig er hægt að skýra slíka fáfræði? Er yfirleitt
hægt að trúa henni? Menn hafa til dæmis furðað sig á því
í Danmörku, að enginn húsameistari búi í fjölbýlishúsum
eða raðhúsum, sem þeir sjálfir hafa hannað. Þvert á móti
— meirihluti danskra húsameistara býr í hálmþöktum
bóndabæjum með smátíglóttum gluggum eða á skemmti-
legum og margbrotnum hæðum í Nyhavn. Þessi merki-
legu svikráð leiða i ljós, að jafnvel gagnvart húsa-
meisturum geymir fegurðin óskynsamleg, skrautleg verð-
mæti, sem virðast ómöguiega geta lotið kerfisbundinni
allsherjar lausn. Lykilorð fyrir hið lifandi lif er þvert á
móti að finna á hinu sálfræðilega sviði: fjölbreytni,
tilviljun, handahóf, tilbreytni, hlýleiki, viðfelldni, skír-
skotun, minning — og frá byggingarfræðilegu sjónar-
miði: hinir brotnu fletir, svipsterku gluggar, aðlaðandi
eða virðulega framhlið og — fyrir alla muni — eitt eða
annað, sem er greinilegur óþarfi eða markvisst skraut.
Ekkert slíkt getur átt sér stað í skýjakljúfaborgum Le
Corbusiers, þar sem 95% borgarlandsins eru græn svæði,
þar sem börnum er rænt um hábjartan dag og konum
nauðgað i rökkrinu.
I 50 ár hafa félagsleg markmið hindrað listræna sköp-
un húsameistaranna. Fegurðinni hefðu menn gjarnan
fórnað i stað félagslegra hagsmuna. En þeir komu ekki i
ljós. Á teikniborðunum voru samkvæmt ferköntuðum
hygmyndum byggðar ófrjóar borgir og borgarhlutar með
vonsviknu, ráðvilltu og einmana fólki og með skýjakljúf-
um, þar sem mæðurnar fylgdust með börnum sinum af
22. hæð, með leikvöllum, þar sem enginn lék sér, og þar
sem fólk fjarlægðist hvað annað þeim mun meir sem það
bjó þéttar. Hér i Noregi fengum við sjálfstæða bæjar-
hluta og velferðarrisann OBOS, húsablokkir og aftur
húsablokkir, sneyddar hugmyndaflugi og mannlegri
hlýju. Ef sjálfsmorð eru tiltölulega mörg meðal OBOS-
ibúa, er nóg að virða fyrir sér hin óþarflega ömurlegu
stigahús. Þau gefa mikinn hluta af skýringunni. Þegar á
milli annarrar og þriðju hæða hverfur mönnum löngun
til að lifa lengur. En aftur á móti virðist pillan engin
áhrif hafa i OBOS-bæjunum. Ef við gætum kallað á
forfeður okkar, sem skreyttu hellana í Lasceaux fyrir
20.000 árum, myndu þeir ekki verða ýkja hrifnir af
auknum þroska okkar til að skapa aðlaðandi og vinalegt
umhverfi.
Einn fyrsta vísi til þess að gera alvarlega uppreisn gegn
öllum byggingarfræðilegum og skipulagslegum hug-
myndum samtíðarinnar er að finna í hinni ágætu bók
Jane Jacobs frá 1961: „Líf og dauði amerískra stór-
borga“. Bókin, sem þegar er orðin sigild, er varnarrit
fyrir borgina eða bæinn, sem „hefur orðið til af sjálfu
sér“, með hliðargötum, litlum skemmtigörðum, búðum,
kaffistofum, með börnum að leik meðal gamalla húsa og
með kerfislausa ringulreið af alls konar starfsemi. Með
spámannlegri reiði ræðst hún gegn þeim, sem gera
áætlanir um fyrirmyndarbæi á afmörkuðum land-
svæðum. Ég gef henni orðið:
„Það er vond saga, sem hefur verið breidd út, að ef við
bara hefðum nóg af peningum til ráðstöfunar — það er
talað um hundruð milljarða dollara — gætum við útrýmt
öllum fátækrahverfum á tiu árum, stöðvað hnignun
hinna óendanlega gráu og leiðinlegu íbúðarhverfa frá
i gær og í fyrradag, stutt við miðstéttina án þess að rýja
hana með sköttum — og jafnvel einnig leysa umferðar-
vandamálið."
„En athugum, hvaó við myndum fá fyrir fyrstu
milljarðana: Fyrir hinar lægri launastéttir fengjust
húsalengjubæir, sem yrðu verri miðstöðvar glæpastarf-
serni, ribbaldaháttar og félagslegs vonleysis en þau
fátækrahverfi, sem þeir ættu að leysa af hólmi. Fyrir
miðstéttirnar: húsnæðisáætlanir, sem gerðu ráð fyrir
afskræmum og ferlikjum leiðinda og tilbreytingarleysis,
sem örugglega yrðu algerlega óaðgengileg fyrir iðandi,
fjörlegt og síbreytilegt stórborgarlíf. Og menningarmið-
stöðvar, þar sem engin bókabúð getur borið sig, félags-
heimili sem engir sækja aðrir en rónar og lausingja-
lýður... Göngustígi, sem liggja frá engum stað til einskis
staðar og enginn gengur. . .“
Hin fræga bók Mumfords, „Menning borga“, er ein
þeirra biblía, sem hún veltir af stalli. Mumford réðst á
hina „vondu borg“, þar sem allt var í öngþveiti. Stórborg-
ina kallar hann ýmist Megapolis, Tyrannopolis eða
Nekropolis. (Risastórborg, harðstjórnarborg eða borg
hinna dauðu.) Jane Jacobs lýsir bókinni sem „sjúkleeri
og hleypidómal ulltri skrá yfir sjúkdóma stórborga." Sam
kvæmt kenningum Mumfords áttu í stað borga öng-
þveitisins að korna vandlega skipulagðir borgarhlutar,
þar sem öllum mannlegum, félagslegum og samgönguleg-
um markmiðum yrði n'áð. Hinir fyrstu þeirra, sem þannig
vildu „dreifa" byggðinni, gerðu ráð fyrir lágum húsum
gagnstætt „geislaborg" Le Corbusiers með hinum við-
áttumiklu grænu sléttum milli skýjakljúfa á stólpum.
Sameiginleg fyrir alla þessa „lausnara" var fáfræðin
um það, að ekkert er erfiðara í eftirlikingu heldur en
tilviljunin. Og fegurðin er stygg eins og hind — hún flýr,
þegar skynsemin nálgast hana.
Skilgreining Jane Jacobs á hlutverkum hliðargatnanna
er frumlegasti og hugmyndarikasti kafli bókarinnar. Þar
lýsir hún því óhikað af hverju hún hafni ekki krákustíg-
um og smágötum, sem „gleypi börn“. Hún heldur fram
rétti götunnar, hins rógborna og afflutta en eðlilega
samkomustaðar fólks — með björtum búðargluggum,
sem flestum götuhornum, litlum kaffistofum og gagn-
kvæmu öryggi. Gatan má helzt ekki deyja, um leið og
vinnutíma er lokið. Vinur Jane Jacobs hafði flutt i
sjálfstætt skipulagt borgarhverfi og var spurður, hvernig
honum líkaði: Hér er kyrrt og dautt, og einu hljóðin sem
annað veifið rjúfa kyrrðina, eru óp frá einhverjum sem
verið er að myrða eða nauðga í nágrenninu.
í stuttu máli má segja að Jane Jacobs sé fyrsta
manneskjan, sem liti ekki á stórborgina sem ógæfu i
heild sinni. Hún er alls ekki andstæðingur náttúrunnar,
sem snýst gegn hinum fjölmörgu spámönnum sem hafa
blinda trú á grasi, grasi og meira grasi. Hún gerir
nákvæma grein fyrir þvi, hversu stórir skemmtigarðar
eigi að vera og hvaða lögun þeir skuli hafa. Hún lýsir
kostunum við endurbyggingu fátækrahverfanna í stað
hinna ófrjóu hálfdauðu grasborgarhverfa. Aðalmarkmið
hennar er fjölbreytni og sambland sem flestra greina i
bæjarlifinu sem og eðlileg blöndun fólks, stétta og
aldursflokka. Hún geirir kröfu til allmargra gamalla
húsa, sem skuli vera á milli hinna óhjákvæmilegu nýju
húsa og draga úr kulda þeirra.
Frá sjöúhda áratugnum virðist hafa þróazt öflug and-
staða gegn hugmyndafræði húsameistaranna og hús-
næðismálastefnu stjórnmálamannanna, vaxandi
skilningur á þvi, að byggingarlist og borgarskipulag í
anda Le Corbusiers frá þriðja áratugnum, ýkjur og öfgar
nýtistefnunnar og þróun hennar til 1970 hafi verið sam-
felld keöja fagurfræðilegra og mannlegra mistaka og
ósigra.
XXX
Jane Jacobs gekk kannski lengra en góðu hófi gegndi i
gagnrýni sinni. Hún fann dulda, mannlega hlýju i göml-
um borgarhlutum, sem voru að falli komnir, og hún lýsir
oft þeirri harmsögu, þegar fjölskyldurnar eru fluttar úr
fátækrahverfum í hreinlegt umhverfi og i stór fjölbýlis-
hús og svo fylgi þvi rótleysi, leiðindi og kuldi á sálina.
Jane Jacobs er andstæðingur allrar skipulagðrar reglu,
enda þótt hún sé mikilvæg i myndlist og byggingarlist.
En náttúran — og einnig eðli manna — er á móti henni.
En hvað segir hún um vandamál formsins? Ef náttúran
virðist annars vera ósköpuleg, var það þá kannski Le
Corbusier, sem hannaði snjókristallana? Ilin heimspeki-
lega gagnrýni Jane Jacobs á hugsanagang og aðferðir
borgarskipuleggjenda er mjög athyglisverð. Hún bendir