Lesbók Morgunblaðsins - 22.05.1976, Side 6
Seagrams byggingin í New York eftir arkitektinn Mies
van der Rohe, sem sagt hefur: „Það skiptir engu máli,
hvað maðurinn á götunni hugsar; þú, arkitektinn,
verður að hugsa fyrir hann." Groth telur Mies van der
Rohe fulltrúa hins ískalda „kliníska" stíls.
Fljótt á litið er hér harla venjulegt hús, en
þó markaði það tímamót. Hér er það
fræga Bauhaus í Dessau í Þýzkalandi,
sem Walter Gropius teiknaði, en hann var
talinn höfundur „funksjónalismans" sem
sfðar hefur orðið ráðandi stefna í
byggingarlist samtímans. Hér var öllum
óþörfum skreytingum hafnað og notagild-
ið eitt látið ráða utlitinu.
£3£L t r • • i ...........................................y-A-rll' .'m
rwfw m m m m tw m m œ *w m *■ m M-im n -im-im. m m ,» m M löt» Æ
iw»* m i~ in iu m iu in iu « Hi »8 ta m iu is iu in iss is iu «» ía *m »u m rx iu »k ik ir im m m ium t*m »«
-- IB IR IP Iff II II WP tm m m fi ib 4B -IB-II! si 4B-4«-4í » ii li H II n ll n II || ««i iwE2u tttm *m
m iwi? ?v«w m tm m »m m m m m m m. im fx-m -m *w m m m m m tm m m m m m m mic twin »n
*m »v.-* txim ,m iu ib ic ta iu m iu ts n » n ib u iu n is n iu -m »k i» ir ir ik ih m im n; »« wn ittm «n
-.m iutm ,« iff (i ii i II i II m -w m i f P m •» in ms m ss m m •» 11 ie m 11 m n m m iwn twm *n
*■ *vvr *-«•» tm m »n »p m «w m »n m m m e* m « •» *»» m m m-M-m fm m «n m m »n «» »n m «n «m »« wi* twm «n
*■ .m IU is ISS I* ItS IS ;u 18 i» rX ■ !3 «n 18 IS 18 IS 18 IB IS 41 fS >1 «S IR B 1» IR IM IX IM »8 iR háW IwW ,■
»n tuvr :**m «*• m !■ tt!-IW» *■ »■ !.■tm SE-UB-II-H «9 Ht n wi !B * w »i .u l« » 4l » l« ** IS in *n twrss rwm ««
rP *wrsr imiv »n tm m m «ss m tw m m 4s-iR-iu is-M-ai-ip .*s-«n-«n-4i In -*n m tm m m m m iwm iwtn «n
«■ I4S »» iu »B 18 18 IU 18 *■ 18 IS 18 IB 18 8 IU IS-Mi-tV IK IX IX IX 1» IX IX IX «V IWUI /UfW «n
"wm lutr .» !P *» »•» •■ •» !« !P « *" fc -Ki-l* 41 ll-n 4« -ip » i«-» m 'u ln ll ll II {«1« n li m m tum^xum »n
Blokkina hér að ofan átti a8 byggja i Alesund i
Noregi. en á lokastigi undirbúnings áriS
1973, var hætt vi8 bygginguna vegna mót-
mælaöldu Útlit þessa húss er þá IviS skárra
en á löngu blokkinni i BreiSholti, sem sést á
myndinni til hægri — og enginn mótmælti,
þegar hún var byggS.
á smásjárrannsóknir líffræðinganna — þannig á að
kanna borgarlífið. Bærinn, borgin, hinn eðlilegi sam-
komustaður mannanna, er griðastaður fjölbreytni og
sundurleitni.
Jané Jacobs er að sjálfsögðu ljós hin gífurlega þörf á
stöðugt fleiri (og ódýrum) bústöðum. En hún heldur því
fram, að vandamálin verði að leysa frá sjónarmiði „marg-
breytni“. Skilgreining hennar á hrörnun íbúðarhverf-
anna og gangi hennar eru skarpleg, sálfræðileg könnun.
Hún gerir sér grein fyrir sjúkdómi borgarhverfisins og
batahorfum eins og fær lyflæknir. Að lokum rennur það
upp fyrir okkur — án þess að bókarhöfundur hafi sagt
þaó — að vesöld nútímans sé ekki sök húsameistaranna.
Gallinn er sá, að húsameisturunum eru falin of stór
verkefni, allsherjar verkefni, sem honum sé um megn að
leysa. Brasilía er eitt dæmið: Hin steinrunna borg.
Og hverjir afmarka og móta verkefnin? Það gera
stjórnmálamennirnir. Á sama hátt og hinir þjóðkjörnu
héldu, að málfræðingarnir væru hinir réttu til að hafa
forustu um norska málþróun, fólu þeir í einfeldni sinni
húsameisturunum að teikna dauðar borgir á pappírinn.
Hin lffshættulega takmörkun sérfræðiþekkingarinnar og
ofmat á sjálfri sér leiddi til ófarnaðar á báðum þessum
sviðum.
1 þjóðfélagsgagnrýni okkar höfum við vafalaust oft
vanmetið raðhúsalengjur kolanámumannanna í hinum
endalausu götum til dæmis í Newcastle. Við nánari
athugun — og við lestur bóka D.H. Lawrence — sjáum
við, hvernig slíkt þéttbýli verkamannanna fól í sér marga
kosti. Fólk þekkti hvað annað, allir áttu sina litlu garða
að húsabaki — jafnvel hryggðarmyndir alkóhólsins
hurfu skaplegar inn í umhverfið en í hinum miskunnar-
lausu lyftum og göngum risablokkanna. öreigaskáldið
okkar, Oskar Braaten, þekkti Grábeinsgarðana í Ösló og
fór ekki dult með það, hve viðkunnanlegt það var í
vaskahúsunum í kjöllurunum, þegar konurnar hittust
yfir þvottabrettunum og trúðu hver annarri fyrir einka-
málum sínum og vonum. En auðvitað verður að gjalda
varhuga við rómantískum lýsingum á þessum ömurlegu
bústöðum.
Það er því ekki erfitt að skilja hina félagslegu hug-
sjónastefnu eftir fyrri heimsstyrjöldina, sem vildi rífa
gamla draslið og byggja hina nýju, hreinu borg með
reglustiku, hið sóttvarða, ósvikna hús og hinn fjárhags-
lega viðráðanlega og skrautlausa bústað.
XXX
En af hverju fór allt úrskeiðis? Og hvað var að húsa-
meisturunum? Áður fyrr unnu þeir samvizkusamlega
innan hins stílfræðilega ramma samtíðarinnar. Breyting-
ar gerðust hægt, en á nokkrum áratugum undirbjuggu
þær timabil nýs og einráðs byggingarstíls. Bygginga-
meistarar og eigin húsasmiðir með hóflegan metnað
byggðu hús eftir vissum reglum og venjum, en oft
samkvæmt lögmálum tilviljunarinnar. Helzt átti húsið að
vera snoturt, og það voru engir vandlætarar á ferðinni,
sem gagnrýndu hlutverk ibúðarhússins sem stöðutákns
eða höllina sem tákn um vald og undirokun. 1 nokkur
þúsund ár hafði skraut og viðhöfn verið eðlilegur hluti
fegurðarinnar. Næm tilfinning fyrir smáatriðum og
formum þróaðist, og jafnvel íburðarmikil fegurð var
einnig þeim til ánægju, sem ekki bjuggu í höllunum.
Menn horfðu á skartið. Og sjónin er einnig athöfn.
Stóll hefur aðeins eitt hlutverk, sögðu meistararnir á
þriðja og fjórða áratugnum: hann er til þess að sitja á eða
i. En þeir stólar, sem maður situr ekki á, hafa annað
hlutverk: þeir eru til að horfa á! Því gieymdu þeir, sem
skópu stálhúsgögn og aðra nútíma óskapnaöi. Því
gleymdu einnig þeir, sem byggðu einbýlis- og fjölbýlis-
hús.
Eigi að síður hlýtur eitthvað annað að hafa komið fyrir
húsameistara okkar en flutningur frá heimi „saklausra"
skrautumgjarða til hugmyndafræðilegrar uppreisnar
gegn fortíðinni. Það var í tengslum við þróun annarra
listgreina — sérstaklega við kúbismann. En byggingar-
listin var í sérstöðu — hún var einnig til hagnýtrar
notkunar. Hafði hlutverk húsameistarans allt f einu
breytzt?
XXX
Hiutverk húsameistarans var um aldir að byggja eitt-
hvað fallegt, sem hentaði húsbyggjandanum. Starf hans
var ekki að hafa neinar skoðanir, hvorki á konungdæm-
inu, valdhöfunum eða þjóðfélagsmálum. Það voru aðrir
sem töldust betur til þess fallnir. Ef einhver húsameist-
ari lét í ljós skoðanir sínar á stjórnmálum á timum
l’ancien regime, var hann samstundis hálshöggvinn og
höfuðið sett á stöng — en sá siður hefur smám saman
verið lagður af.
Mannabústaðirnir bera lifnaðarháttum vorum vitni —
gott eða slæmt. Á þriðja áratugnum hurfu húsameistar-
arnir frá teikniborðum sínum, lögðu eyrum að rödd
tímans og tðku sjálfir að hafa skoðanir! í því lágu
mistökin. Áður gátu þessir menn teiknað, eða þeir gátu
það ekki. Þeir höfðu sérþekkingu á hinu listræna sviði.
En nú vildu þeir ekki aðeins teikna okkar hús, heldur
lfka hafa sfnar meiningar um það, hvernig við ættum að
lifa í þeim, og hverjir ættu að búa í þeim — vissulega afar
athyglisverð málefni, en allsendis ,fyrir utan verksvið
húsameistarans. Það tókst ekki að fá húsameistarana til
að halda sér innan marka sinnar iðnar. Þeir samræmdu
sérfræði annarra, tækni hvers konar, félagsleg og fjár-
hagsleg vandamál og verkfræðistörf — allt saman sér-
greinar, sem þeir höfðu ekki undirstöðumenntun í. Þeir
urðu óþolanlegustu fúskarar allra tíma. Nær ótrúlegt
ofmat á sjálfum sér ásamt viðeigandi drambsemi og
hroka tókst þeim að tileinka sér. Einn af helztu fulltrúum
hinnar isköldu, „læknisfræðilegu” byggingarlistar, Mies
van der Rohe, segir á einum stað: „Það skiptir engu máli,
hvað maðurinn á götunni hugsar. Þú, húsameistarinn,
verður að hugsa fyrir hann.“
Þessi þróun í átt til alvizku f öllum mannlegum og
þjóðfélagslegum efnum náði hámarki sínu I lok sjöunda
áratugsins. Stúdentar við háskóla í byggingarlist hættu
að teikna hús. Þess f stað ræddu þeir þjóðfélagsmál.
byltingu og pólitísk fagnaðarerindi. Norska sérfræðiritið
„Byggekunst" varð á þessum árum eina kímniblað eða
skopblað landsins — að vísu óvart — fullt af fagurfræði-
legu búktali og óskiljanlegum erlendum orðum, sem sótt
voru til félagslegra gervivísinda. Hinir ólánsömu stúdent-
ar í byggingarlist frá þessum árum og hinir byltingar-
sinnuðu skriffinnar í byggekunst marka hin rökréttu
endalok þeirrar þróunar, sem hófst á þriðja áratugnum.
Húsfriðunarár það, sem nú er lokið, er tákn þess, að við
leikmenn höfðum á réttu að standa.
Niðurlag f næsta blaði.