Lesbók Morgunblaðsins - 19.09.1981, Síða 4

Sagaumsögu
eftir Guðmund Daníelsson
/ haust er vœntanleg frá bókaútgáfunni Setbergi
„Bókin um Danielu eftir Guðmund Daníelsson.
Guðmundur gerir hér grein fgrir aðdraganda þess
ritverks en í næstu Lesbók verða birtir tveir
kaflar úr „Bókinni um DanieV'.
Mér nægir öngvan veginn að hafa skrifaö
„Bókina um Daníel“, ég verð einnig að skýra
frá ástæðunni fyrir aö ég geröi þaö.
„Bókin um Daníel" er 2. bindi í ritröð
fjögra skáldverka, sem eru þessi: 1.
Dómsdagur, 2. Bókin um Daníel, 3. Bróðir
minn Húni, 4. Vestangúlpur garró.
Af ástæöum, sem stundum eru torskild-
ar, finnst mér jafnan aö ég hafi verið til
neyddur aö skrifa þau verk, sem koma fyrir
almenningsaugu frá minni hendi. Þaö er
ekki fjárvon, og frægöarvon er þaö ekki, né
heldur trúboösáhugi af nokkru tagi. Þaö er
eitthvaö annaö.
Ástæðan fyrir því aö ég skrifaöi „Bókina
um Daníel“ er hins vegar skír og afdráttar-
laus. Aflvaki hennar er reiöi og réttlætis-
kennd. Bókin er varnarrit fyrir afa minn. En
æöi er hún síöbúin: færö í letur hundraö og
fimmtíu árum eftir aö Daníel fæddist. Ég
vaidi henni form skáldsögunnar þó aö hún
sé sönn. Formið leyfir ekki nema takmark-
aöar tilvitnanir í heimildirnar. Fæstra þeirra
veröur heldur getiö hér. Hjá því veröur þó
ekki komist aö nefna einn afar þykkan
doörant, sem varöveittur er í Þjóöskjala-
safni landsins og hefur inni aö halda eins
konar íbúaskrá austurhluta Suöursléttunn-
ar allt frá árinu 1703 og langt fram á 20.
öld. Höfundarnir eru tveir, báöir ættaðir af
Suðursléttunni, eins og ég, annar dauöur
núna, hinn tórir enn. Hvorugur þeirra
kallaöist rithöfundur, lærðir fræöimenn
voru þeir ekki. Þeir voru úr hópi þeirra
mörgu íslendinga, sem hafa sér þaö til
dundurs á efri árum aö tína saman svo
nefndan þjóölegan fróöleik, skrá hann og
halda honum til haga.
Viö lestur þessarar óhrjálegu pappírs-
dyngju um íbúa Suöurhéraöanna rakst ég
á einkennilega frásögn af Daníel afa
mínum, þess eölis, aö ég ákvaö aö unna
mér ekki hvíldar fyrr en ég heföi grafist fyrir
rætur hennar og kannaö hvort hún væri
sönn.
Þaö átti sinn aödraganda, aö ég fór aö
grúska í handritasyrpunni, þar sem ég
rakst á klausuna um Daníel: Fyrir fáeinum
árum, frétti ég um þaö af tilviljun, aö
Siguröur langafi minn Guöbrandsson heföi
veriö húöstrýktur tvisvar sinnum, eitt sinn
dæmdur til dauða og fjármunir hans allir
reyttir af honum aö lokum upp í málskostn-
aö og sektir, og aö allt þetta heföi hent
hann fyrir aö eiga vingott viö konur.
Auövitaö gekk fram af mér og mér féllust
hendur um stund. Eftir aö ég haföi jafnaö
mig og hugsaö mig um í nokkrar vikur,
geröi ég ferö mína suður og gekk upp á loft
í Landsbókasafni, þar sem þeir geyma
forgamlar skræöur, skjalaböggla og þess
lags allt, og nefna Þjóöskjalasafn. í þessu
fór ég aö róta. Og viti menn: niöri í gömlu
pappírshaugunum komu í leitirnar stimpluö
og undirskrifuö sönnunargögn þess, að
dagsönn væru þessi tíöindi úr móöurætt
fööur míns, og fór svo um síö, aö óg raðaði
þeim saman í bók í formi skáldsögu og
nefndi hana Dómsdag, eftir þeim sam-
komudegi í Helgakveri, sem fullyrt er aö
veröi sá fjölmennasti um eilífa tíö, enda rísi
þá úr gröfum allir sem dáiö hafa á jaröríki
frá því Abel hné fyrir vopni Kains og
Gullveig var geirum studd í höllu Háva.
Ekki hefur nefnd samkoma ennþá veriö
dagsett.
Eg lét Dómsdag enda á því, aö Sigurður
langafi deyr aö liönum sólstööum 1879,
sjötíu og þriggja ára gamall, á heimili
dóttur sinnar, Gvurún-ömmu, sem þá var
fyrir einu ári gift Daníel, tuttugu árum yngri
en hann, dimmeygð og háradökk, eins og
títt er um fólk af Lækjarbotnaætt.
En viö grams mitt í gleymdum hrakföll-
um Siguröar rakst ég á pappírsgögn, sem
bentu til, aö einnig Daníel heföi hreppt áföil
stór í lífinu, en öngvan veginn tekiö þeim af
þess konar óbrigöulli Ijúfmennsku sem
iangafi haföi gert, heldur eldaö grátt silfur
viö hreppstjóra og sýslumenn, enda aö
lokum verið handtekinn eftir haröar svipt-
ingar og fluttur í tukthúsiö — fyrir ósvífnl
viö Réttvísina og fáheyröa lítilsvirðingu á
þjónum hennar.
Um þessa atburöi haföi ég óljósar sagnir
frá bernsku, og jafnvel aö Daníel heföi
veriö þjófur og stoliö lambi. Af nýfundnum
pappírsgögnum Þjóöskjalasafns sá ég nú
hins vegar, að í fyrrnefndum munnmælum
haföi staöreyndum veriö snúiö viö: afi haföi
öngvu lambi stoliö, heldur haföi lambi veriö
stoliö frá honum. Þaö var þetta sem
þröngvaöi mér til aö skrifa nýja bók, þvert
ofan í gefin heit. Því að þótt sumir hæli sér
af því aö vera komnir af sauðaþjófum, get
ég með öngvu móti tileinkaö mér þann
metnaö. Ræningjar höföu tilmynda alltaf
staöiö þjófunum ofar í mínum huga, enda
þarf meira hugrekki og haröfengilegri
karlmennsku til aö taka þaö sem hugurinn
kýs meö valdi og fyrir opnum tjöldum
heldur en laumast til þess á laun. Á
Sturlungaöld fóru höföingjar hvur aö öör-
um og rændu stórmannlega. Eftir sem áöur
héldu þeir mannorði sínu. Hérlendis eru
Tyrkir og Englendingar þeir einir ræningjar,
sem meö öllu eru fyrirlitlegir, og hafa þeir
uppskorið bölvun guös og mína takmarka-
lausa og utan enda, því aö þeir rændu þá
sem voru þeim fátækari og minni máttar,
sem er dauöasök. Þjófurinn er ávallt
auviröilegur, ræninginn á þaö til aö vera
hetjan sjálf hjartaprúö. Skál fyrir hetjunni.
Skál fyrir Hróa hetti, Arnljóti gellini og
Víga-Hrappi. Ó, litríka líf! Þaö illa gerir þaö
góöa gott! Gott væri ekki til án tilvistar hins
illa!
Þrjú ár eru liðin síöan ég byrjaði tilraun
mína tif aö skrifa Bókina um Daníel. Margt
og mikiö hefur hindrað og tafiö. Æ ofan í æ
hef ég orðiö aö hætta, gefast upp. Allt í
einu tekur sagan sig til og deyr í höndum
mínum, dettur í sundur, veröur aö stökum,
samhengislausum brotum. Bókmennta-
fræöingar tala um sjónarhorn höfunda.
Þeir tíunda fjögur eöa fimm sjónarhorn og
eiga viö afstööu höfundarins til eigin verks
— aöferö hans. Allt þetta þekki ég, en þaö
nægöi ekki: mér gekk illa aö finna þaö
sjónarhorn sem hentaöi sögunni um Daní-
el. Ekki kom tii greina aö fela sig bak viö
hann og láta hann sjálfan segja frá. Til þess
var hann of fáskiptinn og stoltur. Mér kom
til hugar aö þverbrjóta lögmál tímans, setja
sjálfan mig hiö næsta Daníel, gera mig
öörum þræöi samtímamann hans og ná-
kominn félaga, fótógrafera hann síöan frá
degi til dags, en ég hætti viö þaö. Fram til
þessarar stundar haföi Daníel reynst mér
hvort tevggja í senn: of nærri mér og
nákominn og of ókunnuglegur og fjarlægur
til þess aö kúnst mín dygöi mér til aö vekja
hann upp frá dauöum. Öngvu aö síður
haföi ég ástæöu til aö ætla, aö sjálfur kysi
hann ekki aö halda áfram aö liggja dauöur
og kjur. Skyggn kona hefur sóö hann meö
mér og fært fyrir því ótrúlegustu sönnun.
Konan vissi alls ekki hvur ég var og haföi
áreiöanlega aldrei heyrt Daníel nefndan á
nafn, dáinn í nóvember 1912. En á miöju
sumri 1975 hitti ég þessa konu í húsi þar
sem viö bæöi vorum gestir, og hún sagöi
viö mig:
„Hávaxinn maöur þreklegur, meö þétt
rauöjarpt skegg klippt í boga rétt neöan
viö hökuna og sítt hár jarpt aö lit og
töluvert hrokkið, stendur á bak viö þig.
Hann er aö segja eitthvaö viö þig, og nú
heyri ég hvað þaö er: Hann segir þér aö
athuga betur fremsta oröiö í þriöju línu
ofan frá á efsta blaðinu í handritabunkan-
um heima á skrifboröinu þínu. Þessum
manni viröist mjög annt um þig.“
Á þessi orö hennar hlustuöu margir.
Enginn þeirra vissi hvurs konar ritstörf ég
fékkst viö þá.
Klukkustundu síöar var ég kominn heim
og fyrsta verk mitt var aö athuga handritiö.
Þetta var skáldsagan um Bróöur minn
Húna, en kapítulinn sem byrjaöi á efsta
blaöinu í bunkanum var byggöur á endur-
minningu um Daníel á dauöastund hans,
þegar ég var tveggja ára.
Lostinn furöu sá ég samstundis, aö
fyrsta orðiö í þriöju línu var rangt valiö, þaö
leyndist í því hugsunarskekkja. Ég breytti
oröinu og varö jafnframt aö umskrifa alla
setninguna, sem þaö var hluti af.
Pabbi haföi aldrei frætt mig neitt um
fööur sinn, þaöan af síöur Gvurún-amma,
seinni kona Daníels. Þaö haföi mamma
aftur á móti gert. Hún haföi lýst fyrir mér
útliti hans, skaplyndi hans og lífsháttum, og
haft eftir honum oröréttar setningar af
ýmsu tilefni. Auðheyrilega haföi hann
enginn fúskari verið í hugsun og oröfæri,
en mjög svo einn á báti og frábrugöinn
almenningi. Og hafi hann nú lifaö af dauöa
sinn, sem ég efasemdamaöurinn þori ekki
aö fullyröa, þá veit ég mér veröur vandgert
aö veröa honum til hæfis. Ekki svo aö
skilja, aö hann mundi kæra sig um aö ég
setti geislabaug kringum höfuö hans, né
heldur aö ég festi englavængi á hans