Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1982, Blaðsíða 4

Þeir gömlu vitru menn
vissu það aö
stjörnurnar syngja
Rætt við séra Sigurbjörn Einarsson fyrrum biskup
Jólamessa biskups á að-
fangadagskvöld er orðin að
hefð, sem landsmenn virðast
kunna vel við, og þessa hefð
skapaðir þú. Fannst þér þetta
form — að tala yfir sjónvarps-
vélunum — erfitt eða ógeðfellt
á móti því að tala yfir fólki í
kirkju með öllu því sem þar er
til að skapa stemmningu?
Það er mjög ólíkt, ósambæri-
legt. Ég neita því ekki, að þessi
athöfn var erfið í upphafi og
alla tíð. í kirkju, með söfnuði, er
maður borinn uppi af samfélagi
lifandi fólks, hvert auga, hvert
andlit neistar frá sér viðbrögð-
um og áhrifum. I sjónvarpssal
er maður í dauðu umhverfi, einn
innan um daufdumb áhöld.
Þessar hátíðaguðsþjónustur í
sjónvarpssal hafa verið sérís-
lenskt fyrirbæri, yfirleitt er
messum sjónvarpað beint úr
kirkjum. Ég var stundum að
hugga mig við það eða ergja mig
yfir því, að annað eins og þetta
væri ekki lagt á nokkurn biskup
í kristninni á jólunum, a.m.k.
ekki í góðu skyni. Og ég er að
einu leyti undir það búinn að
svara fyrirrennurum mínum,
þegar ég fæ að hitta þá og heyra
af vörum þeirra um marga raun,
sem þeir urðu að þola í starfi
sínu. Ég veit að þeir munu rétti-
lega geta bent á margt og
margt, sem var auðveldara á
minni öld en áður, þegar enginn
var sími, bíll eða ritvél og ekki
var hægt að fljúga. En ég er með
eitt tromp á hendinni: „Þið
þurftuð aldrei að messa í sjón-
varpssal." Nú, þetta varð svona
að vera hér af því að tækni
skorti til annars og þá varð að
gera eins gott úr því og hægt
var. Starfsmenn sjónvarpsins
gerðu allt sem þeir gátu og það
hefur alltaf verið mjög gott að
vinna með þeim. En upptakan
var oft lýjandi, einkum framan
af, tók marga klukkutíma,
margt vildi fara úrskeiðis, og
mér fannst stundum lítið eftir
af mér, þegar komið var fram að
prédikun.
Margur hefur við þetta tæki-
færi dáðst að færni þinni að
prédika blaðalaust, en þó jafn
hnitmiðað og væri ræðan sam-
in og lesin. Kostar það niikinn
undirbúning og er ordið að
þínu mati máttugra, þegar tal-
að er blaðalaust, heldur en þá
er lesið er upp af blöðum?
Flutningur skiptir alltaf
miklu. Einhverntíma kom mað-
ur frá kirkju, þar sem aðkomu-
prestur hafði stigið í stólinn.
Maðurinn var spurður, hvernig
honum hefði líkað. Svar: „Ekki
vel. Presturinn las ræðuna,
hann las hana illa og svo var
hún ekki þess virði að vera lesin
upp.“ Það var nú það. Út af fyrir
sig ræður það engum úrslitum,
hvort blöð eru notuð eða ekki.
Það er hægt að tala eins og
dauðyfli eða svamla í andleysu
þótt hvergi sé blað í nánd og
eins er hægt að flytja lifandi orð
af blöðum. Leyndarmál góðs
flutnings er það, að „hjarta lesi í
málið“, að hugur fylgi, að efnið
hafi tök á manni sjálfum. Ræða
sem er einhvers virði þolir að
vera lesin upp af blöðam. En
samt er mikill munur á því
tvennu að tala við fólk og að tala
yfir því eða lesa fyrir það. Pré-
dikun þarf að komast þannig til
skila, að áheyrendur finni að
verið sé að tala við þá. Það
krefst stórum meiri undirbún-
ings að tala án þess að styðjast
við blöð og það kostar mikla ein-
beitingu að flytja mál af munni
fram, þegar maður er ekki í
neinu skynjanlegu sambandi við
áheyrendur. En til að geta náð
sambandi við sjónvarpsáhorf-
endur er óhjákvæmilegt að vera
sæmilega frjáls sjálfur, ekki
bundinn við blöð og ekki upptek-
inn af sjálfum sér.
Óhætt mun að fullyrða, að
geysilega mikið er horft og
hlustað á jólamessu biskups í
sjónvarpinu. Af því tilefni vil
ég spyrja: Eiga þjónar kirkj-
unnar að svara þannig kalli
tímans og nota sér tæknina,
eða á kirkjan enn sem fyrr að
leggja alla áherslu á að fólk
komi til kirkju og heyri boð-
skapinn af stólnum?
Hér er ekki um tvennt að
velja, sem hvort loki annað úti.
Það er sjálfsagt að nota tækn-
ina. Kirkja sem gerði það ekki
væri aldavillt og orðin úti. En
tæknin má ekki leggja manninn
undir sig. Hún getur aldrei kom-
ið í staðinn fyrir neitt það í líf-
inu, sem er upprunalegt og
ómissandi fyrir mennsk sam-
skipti. Þú notar síma, hann
kemur sér vel, þú kæmist illa af
án hans, en þér kemur ekki til
hugar að hann dugi þér til þess
að rækja vini þína og ástvini.
Tæknin hrekkur skammt til
þess að gera mannlega tilveru
mennska, hún hefur þvert á
móti tilhneigingu til hins gagn-
stæða, eins og allir vita, hún er
það afkvæmi mannsandans, sem
gæti borið foreldri sitt ofurliði.
Það þarf ekki að gerast og á ekki
að gerast. Ég fyrir mitt leyti er
sannfærður um að mennskan á
ekki annað traustara vígi en
þann „andans andardrátt", sem
ber uppi kristna guðsdýrkun,
sameiginlega trúariðkun krist-
ins safnaðar. Guðsþjónusta í
kirkju er annað og meira en að
hlusta á stólræðu. Hún er sam-
stilling safnaðar í bæn, lofsöng,
innri einbeitingu, tilbeiðslu. Þar
snertir hugur hug og einn styður
annan. „Þar sem tveir eða þrír
eru saman komnir í mínu nafni,
þar er ég mitt á meðal," segir
Jesús. Kristnir menn telja sig
hafa ríka reynslu af því, að
þetta er satt.
Það er vel kunnugt fyrir-
bæri, aö kirkjurnar fyllast á
jólunum og að þangaö fer fólk,
sem í annan tíma sést þar ekki.
Sumir prestar líta þessa „jóla-
traffík“ frekar óhýru auga og
einn hef ég beinlínis heyrt
spyrja kirkjugesti á jólum:
Hvað í ósköpunum eruð þið að
gera hér núna? Finnst þér það
bera vott um sýndarmennsku
að fara aðeins í kirkju á jólum?
— eða er það betra en ekki
neitt?
Kirkjur fyllast ekki aðeins á
jólum, þær fyllast líka á pásk-
um, oft reyndar endranær. En
kirkjusókn á jólum og páskum
bendir til þess að stærstu stefin
eða grunnstefin í hinni auðugu
hljómkviðu kristinnar trúar nái
eyrum og athygli, menn vilja
ekki fara á mis við óminn frá
þeim, þó að þeir sinni lítt um
listaverkið að öðru leyti. Kirkju-
árið í heild er stórkostlegt lista-
verk, ef ég má orða það svo. Mér
er nærtækast að líkja því við
sinfóníu. Þú sem ert málari og
rithöfundur vildir kannski held-
ur skynja það sem málverk eða
leikrit, þrautunnið og hnitmiðað
út frá grundvallarmótífi, yfir-
þyrmandi stóru og björtu, það er
Jesús Kristur, líf hans, kenning
og konungstign. Þetta drama
lifir kristin kirkja og kristinn
maður frá einum þætti eða at-
riði til annars árið um kring.
Lifir það sem ítrekaða reynslu
af nánd Drottins sjálfs: Ég er
með yður alla daga. Allir eru
hjartanlega velkomnir til kirkju
hvenær sem er, jafnvel þó að
þeim detti það ekki í hug nema á
jólunum. Ég held að það sé eng-
in sýndarmennska í sjálfu sér að
fara í kirkju á jólum. Fyrir
hverjum ættu menn að vera að
sýnast? Það er fremur hitt, að
mönnum finnst það eðlilegur
þáttur í tilbreytninni eða sjálf-
sagt krem á jólakökuna með öllu
hennar kryddi öðru að skreppa í
kirkju, taka þar undir kunna og
kæra jólasálma og njóta þeirrar
stemmningar, sem þar er. En er
það þó ekki framar öllu það, að
menn eru ósjálfrátt að leita að
innihaldinu, kjarnanum í öllu
saman. Þessa „jólatraffík" held
ég að enginn prestur líti neitt
óhýru auga. Annað mál er, að
hver maður, sem rækir kirkju að
staðaldri, telur þá menn missa
mikið, sem gera ekki annað en
rétt að gaegjast á glugga helgi-
dómsins. í kirkjunni eru alltaf
jól, alltaf páskar. Sunnudagur-
inn er frá upphafi páskadagur,
vikuleg hátíð upprisunnar. Og
hverju sinni sem kveikt er ljós á
altari, er verið að játa með því:
„í myrkrum ljómar lífsins sól.“
En hver tekur að sér að dæma
um það, hvað ein heimsókn í
kirkju getur þýtt? Stefán frá
Hvítadal bjó ævilangt að einni
jólamessu í fátækri kirkju og
þaðan tók hann með sér áhrif,
sem fæddu af sér ljóðperlu, dýra
játningu og lofgjörð, ófölnandi:
„Mín sjúka sál verður hljómahaf
... allt er ljós og líf.“ (Sálmab.
nr. 74.)
Ivar Orgland sagði í samtali
í Lesbók í fyrra, að mikill mun-
ur væri á trúarafstöðu íslend-
inga og Norömanna. Landar
sínir væru trúræknir, en miklir
efasemdarmenn og tryðu yfir-
leitt ekki á líf að loknu þessu.
Sér virtist íslendingar mun
minna rækja trúna, en þeir
væru flestir sannfærðir um
framhaldslíf. Getur hugsast að
íslendingar séu svo sannfæröir
um framhaldslíf, að þeir
hreinlega telji sig ekki þurfa að
styrkja sig í trúnni með því að
fara í kirkju?
Þessi ummæli hljóta að vera
eitthvað misgengin eða meining
Orglands hefur ekki komist til
skila. Ég man ekki þetta viðtal.
Það er auðvitað fjarstæða, að
Norðmenn yfirleitt trúi ekki á
líf að loknu þessu, eða að það
fari saman hjá þeim almennt að
rækja kirkju og kristna trú og
vera sérstaklega efablandnir um
líf eftir dauðann. Mikill fjöldi
þar í landi er vel kristinn og vel
upplýstur í kristindómi og þess
háttar kristindómur er hvergi
til í neinu landi og hefur aldrei
verið, sem er efins í því, að líf sé
eftir dauðann. Kristin trú er
páskatrú, hornsteinn hennar er
sigur Krists á dauðanum og
vissan um, að hann gefi hlut-
deild í þeim sigri. Að trúa á
hann er að stefna með honum til
eilífs lífs. „Ég er upprisan og líf-
ið, sá sem trúir á mig mun lifa
þótt hann deyi,“ segir Jesús, og
skilur Norðmenn ekki undan, né
heldur kunna þeir síður skil á
þessu en aðrir kristnir menn.
Hitt er annað mál, að efasemda-
menn eru alls staðar til og af-
neitarar og andstæðingar
kristni og kirkju. Norðmenn eru
blóðheitir og ekki síður stælu-
gjarnir en aðrir. Umræður um
kirkjumál, guðfræði og lífsskoð-
anir eru fjörugar þar eystra og
oft harðskeyttar. Þær eru ekki
háðar á sömu forsendum og hér
er algengast. Það er mál fyrir
sig. Trúarumræður hafa fleiri
og víðari farvegi þar en hér, því
þróun hefur verið stórum örari
og atkvæðameiri.
En spurning þín af þessu til-
efni kann að vera raunhæfari en
tilefnið. Það skyldi þó ekki vera
að spyrjandi Orglands hafi verið
að fiska eftir skoðun hans eða
landa hans á spíritisma? Og að
hann hafi verið að svara því til,
að Norðmenn upp og ofan væru
efasemdamenn um kennisetn-
ingar hans? Og þar með efa-
semdamenn um lif að loknu
þessu — samkvæmt ósjálfráðri
ályktun hins íslenska spyrj-
anda?
Þessi ályktun mín er ekki út í
bláinn né tilefnislaus. Það virð-
ist innbyggður fordómur
margra íslendinga, að trú á
annað líf standi eða falli með
því, sem spíritistar hafa um það
mál að segja. Og ekki óalgengt,
að menn gangi svo upp í þeirri
spurningu sér á parti, hvort líf
sé að loknu þessu, að þeir svelti
sig að öðru leyti andlega. Það
má líka vera, að ýmsir, sem hafa
strikað kristindóminn út úr lífi
sínu eða eru honum mótsnúnir,
séu samt nokkuð sannfærðir um
framhaldslíf og telji sig hafa
rök fyrir því, einblína á þetta
eina atriði og halda að það sé
hin eina trúarlega spurning,
4