Lesbók Morgunblaðsins - 22.06.1996, Blaðsíða 15

Lesbók Morgunblaðsins - 22.06.1996, Blaðsíða 15
VÖKU- DRAUMAR SKÁLDS Norska skáldkonan Herbjorg Wassmo segir, að það sé ekkert starf að skrifa bækur, það sé leið til að lifa af í þessum heimi. ÞRÖSTUR HELGASON sótti málþing um höfundarferil Wassmo á Listahátíó- inni í Björgvin þar sem meðal annars var fjallað um móðurmorð, margröddun og nútímakonur. Morgunblaðið/Þröstur Helgason HERBJ0RG Wassmo er geysilega vinsæl í Noregi, ekki síst á meðal fjölmiðla, sem kepp- ast um að né af henni myndum og viðtölum; hún er líka einn af fáum norrænum höfund- um sem náð hefur verulegri alþjóðlegri útbreiðslu, t.d. á hinum erfiða Bandaríkjamarkaði. HERBJ0RG WASSMO er alveg hreint makalaust heillandi kona; svona hæglát og yfirveguð en samt svo yfirþyrmandi, yfirgnæfandi að allt ann- að fellur í skuggann. í matarboði norska rithöf- undasambandsins eftir málþingið talar hún um hvað íslendingar séu fallegir og maður getur bara ekki annað en sagt „hvad!“ á ein- hverri dönsku og horft í augu hennar sem töfra mann út í geiminn. Þessi augu skelfa reyndar suma, þeim finnst þau horfa inn í sig, kryfja sig lifandi. Og það er rétt að þau eru rannsakandi, stundum jafnvel stingandi, en samt eru þau alltaf eins og brosandi við heiminum. Wassmo er geysilega vinsæl í Noregi, ekki síst á meðal fjölmiðla sem keppast um að ná af henni myndum og viðtölum; hún er iíka einn af fáum norrænum höfundum sem náð hefur verulegri alþjóðlegri útbreiðslu, þar á meðal á hinum erfiða Bandaríkjamarkaði. En Wassmo er ekki að skrifa bækur til að komast í álnir; „að skrifa bækur er ekkert starf,“ sagði hún á upplestrarkvöldi sem haldið var á Listahátíðinni í Björgvin, „skáld- skapurinn er lífsmáti, hann er leið til að lifa af í þessum heimi.“ Móóurmoró - Þórubaekurnar Wassmo er fædd árið 1942 í Vesterálen í Norður-Noregi. Rithöfundarferil sinn hóf hún með tveimur ljóðabókum á áttunda áratugn- um, Vingeslag (1976) og Flotid (1977). En svo komu þau verk sem hún er frægust fyr- ir og færðu henni almennar vinsældir, svo- kallaðar Þórubækur; Huset med den blinde glassveranda (1981), Det stumme rommet (1983) og Hudlos himmel (1986), en fyrir þá bók fékk hún bókmenntaverðlaun Norður- landaráðs árið 1987. Þessar bækur hafa kom- ið út í íslenskri þýðingu Hannesar Sigfússon- ar, skálds (Húsið með blindu glersvölunum, 1988, Þögla herbergið, 1989, og Dreyrahim- inn, 1990). I Þórubókunum fjallar Wassmo um eld- gamalt bókmenntaminni, sifjaspell, en samt var eins og sprengju hefði verið varpað inn í norskt samfélag á öndverðum níunda ára- tugnum þegar fyrsta bókin kom út. Rakel Chistina Granaas, sem stýrði málþinginu, sagði í stuttu erindi um viðtökur á verkum Wassmo að Þórubækurnar hefðu váldið svo miklum usla vegna þess að í þeim hefði ver- ið fjallað um þetta tabú, sem sifjaspell höfðu verið um langan tíma, á opinskáan og bein- skeyttan hátt; „í fyrsta skipti var skoðað inn í sál fórnarlambs sifjaspella. Sifjaspell voru dregin fram í dagsljósið." í kjölfar útkomu bókarinnar spunnust miklar umræður um það hvort lýsingar á þöglum viðbrögðum Þóru og upplifun hennar á sálrænum klofningi væru raunsæislegar og trúverðugar eða yfirdrifnar og „móðursýk- islegar", eins og sumir gagnrýnendur kölluðu þær. Tíminn hefur leitt í ljós að lýsing Wassmo er nær veruleikanum en margir vildu viðurkenna í fyrstu. í fyrirlestri sínum fjallaði Dagný Kristjáns- dóttir, dósent við Háskóla íslands, um sam- band eða tengsl móður og dóttur í Þórusögun- um, en þessi tengsl eru Wassmo einnig mjög hugleikin í öðrum bókum. Dagný sagði að ótti Þóru við aðskilnað við móður sína og hvers konar takmarkanir á sambandi þeirra væri innbyggður í texta bókanna. En tíðar- andinn krefst móðurmorðs, sagði Dagný, til þess að geta fundið eða skapað sitt eigið sjálf þarf dóttir að fremja táknrænt móðurmorð. Þessi krafa er ekki viðurkennd í bókum Wassmo, að mati Dagnýjar, hún er þvert á móti gagnrýnd sem tilbúningur. „Þannig eru kannski að myndast ný tengsl þarna á milli, ef til vill er að koma nýtt móður-dóttur þema inn í bókmenntirnar, leitandi, ögrandi og óöruggt en algjörlega nauðsynlegt ef við eig- um að rata úr öngstrætunum, sem við höfum verið í síðustu ár, og fínna leiðina að nýrri sjálfsveru konunnar. Ég held að textar Her- bjargar Wassmo geti hjálpað okkur í þessari leit því þeir hreyfa við hinum ýmsu bann- helgu umfjöllunarefnum og veita okkur óend- anlega margslungin og áhugaverð rannsókn- arefni.“ Síkvikur og margradda texti - Dinubælcwrnar Á fyrri hluta níunda áratugarins skrifaði Wassmo einnig tvö útvarpsleikrit; Junivinter (1981) og Mellomlanding (1985) og heimilda- skáldsöguna Veien á gá (1984). Árið 1989 kom svo skáldsagan Dinas bok og þremur árum síðar sjálfstætt framhald hennar, Lyk- kens sonn. Dinas bok vakti mikla athygli en skoðanir gagnrýnenda voru nú mjög skiptar á skrifum Wassmo. Má segja að þeir hafi skipst í tvö horn, annars vegar konur sem gáfu verkinu góða dóma og hins vegar karla sem voru neikvæðari. Granaas sagði að kvengagnrýn- endur hefðu verið duglegri við að benda á hið móderníska og nýja í textum Wassmo en karlgagnrýnendur ráku sífellt tærnar í það sem þeir kölluðu „yfirdrifna mellódramat- ík“ hennar. Taldi Granaas að það þyrfti í sjálfu sér ekki að koma mjög á óvart að texti skrifaður af konu höfðaði meir til kvenna en karla, en benti jafnframt á að frá hinu kyn- bundna sjónarhorni væri sýnin á verk Wassmo mjög takmörkuð; „það er mikilvægt að undirstrika hve margþættur og margbrot- inn texti Wassmo er og hve margar leiðir, sem enn eru órannsakaðar, liggja að honum.“ Sarah Paulson, aðstoðarkennari í norsk- um bókmenntum við Háskólann í Þránd- heimi, sagði í erindi sínu á málþinginu að ómögulegt væri að gefa einhlíta lýsingu á Dinas bok vegna þess að texti hennar væri sífellt að hlaupa út undan sér, grafa undan sjálfum sér; þessi texti væri síkvikur og því erfitt að höndla hann og skilgreina. Sífelld spenna og togstreita einkenndi hann kannski einna helst. Og það sama ætti við um Lykk- ens sonn. Paulson sagði texta Wassmo í þessum bókum vera margradda og vísaði í kenningar rússneska fræðimannsins Mikhails Bakhtin um það hugtak. Eins og hugtakið bendir til eru raddirnar í margradda texta margar, rödd höfundarins er með öðrum orðum ekki sú eina sem heyrist heldur hefur hver per- sóna sína eigin rödd, er ekki málpípa höfund- arins. Og það er athyglisvert að á fyrrnefndu upplestrarkvöldi mátti heyra samhljóm með þessum hugmyndum í máli Wassmo. Hún sagði að það væri frumskylda rithöfundar að ryðja sjálfum sér úr vegi, að verða eng- inn. „Rithöfundurinn má ekki hafa vilja til neins annars en að skapa; ef rödd hans sjálfs er í öllu verkinu dettur það dautt niður, það verður andvana fætt.“ Nútimakonur Nýjasta bók Wassmo heitir Reiserog kom út síðastliðið haust. í henni rær Wassmo að mörgu leyti á önnur mið en í fyrri verkum sínum. Bókin er fyrsta smásagnasafn hennar og er öll skrifuð í 1. persónu, en þeim frá- sagnarhætti hafði hún aðeins beitt í nokkrum stuttum köflum Dinas bok og Lykkens sonn áður. Gagnrýnendur tóku bókinni vel og þótti hún vera djörf tilraun viðurkennds höf- undar til að finna sér nýja rödd, nýja stöðu í norskum bókmenntum. Oystein Rottem, rithöfundur og gagnrýn- andi, sagði í erindi sínu að meginmunurinn á þessari nýju bók Wassmo og þeim fyrri fælist í persónusköpuninni. I Reiser er Wassmo að skrifa um persónur (konur) sem standa henni nær í tíma og rúmi en í fyrri verkum sínum. „Konurnar í bókinni eru hvorki fórnarlömb sifjaspella eins og Þóra né valkytjur eins og Dina. Þær eru nútíma- konur. Þær eru á besta aldri. Hafa lifað líf- inu og reynt ýmislegt, gert hluti sem eru langt frá því að vera dæmigerðir fyrir þá kynslóð kvenna sem þær tilheyra. Þær eru hvorki mjög veikar og viðkvæmar né yfir- máta sterkar og harðsvíraðar. Þær geta ver- ið á barmi taugaáfalls, en þær brotna ekki.“ En sögurnar í Reiser eiga eitt grunnþema sameiginlegt með fyrri bókum Wassmo, að sögn Rottem. í öllum bókunum er sagt frá fólki sem hefur misst eitthvað og stendur eftir í eins konar tilvistartómi, tómarúmi sem það reynir svo að fylla upp í. „í smásögunum útfærir Wassmo þetta þema á nýjan hátt, ekki eins dramatískan, en spurningar um dauðann og ragnarök verða meira áberandi." Raunsæi og draumar Skipta má höfundarverki Wassmo í fernt; (1) ljóðabækurnar í upphafi ferilsins, (2) Þórubækurnar, (3) þær bækur sem hér hafa verið kenndar við Dinu (Dinas bok og Lyk- kens sonn) og (4) smásögurnar, sem hún gaf út í fyrra. Ef við ætluðum svo að reyna að setja þessar bækur undir einhvern einn hatt myndi hann sennilega kallast raunsæi,' eins og Svein Jarvoll, rithöfundur, þýðandi og gagnrýnandi, benti á í erindi sínu. En þótt frásagnarháttur Wassmo sé yfirleitt raunsær víkur hún oftlega út af þeirri braut, nægir þar að nefna síðustu bókina í Þórutrí- lógíunni, Hudlos himmel, þar sem hin rök- lega framvinda textans leysist upp aftur og aftur. Viðhorf Wassmo til skáldskaparins er heldur ekki viðhorf hins dæmigerða raun- sæisskálds. Við gefum henni orðið að lokum. „Andagiftin liggur dulin á milli líkamlegrar skynjunar okkar annars vegar og andlegs ástands okkar og drauma hins vegar. Nánar er ekki hægt að skilgreina hana. I draumi erum við á ystu mörkum tilverunnar. En enginn gagnger greinarmunur er á draumi og ofskynjun. En hvað er þá skáld? Skáld er manneskja sem dreymir vakandi.“ FYRIRLESARAR á málþinginu um Wassmo fyrir utan Bryggens Museum í Björgvin; Sarah Paulson, Oystein Rottem, Rakel Christina Granaas, sem stýrði þinginu, Dagný Kristjánsdóttir og Svein Jarvoll. LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 22. JÚNÍ 1996 I 5

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.