Lesbók Morgunblaðsins - 04.01.1997, Blaðsíða 7
PÓKÓK
LR’61
es
oeíP
<c
DOMIIMO
LR’72
Spratt fram
eins og lækur
„JÖKULL Jakobsson hefur
ekki gerzt neinn formbylting-
armaður eða tilraunahöfundur
leiksviðsins. Verk hans flest
eru rituð í raunsæilegri hefð,
nánast piece bien faite, sem
Ibsen á sinni tið hóf til drama-
tískra hæða. Þau birta raun-
trúar myndir úr veruleika nú-
tímalífs á íslandi. Hann hefur
ekki heldur ruðzt um með há-
vaða eða barið bumbur, en náð
eyrum samtíðar sinnar með
undirfurðulegum, lágværum
tóni, glettni og stundum mein-
legu háði. Samslungin skop-
skyni Jökuls er þó djúp alvara.
Verk hans fjalla aldrei um hé-
gómamál, heldur leita inn að
kviku mannlífs, sem hrærist í þeim heimi,
er hann skapar og endurspeglar okkar
heim og okkar tíð.“
Þessi orð skrifaði Sveinn Skorri Hösk-
uldsson prófessor á öndverðum áttunda
áratugnum og bætti við: „Sennilega má
halda þvi fram, að áhugi Jökuls beinist
fremur að manninum sjálfum en umhverfí
hans, verk hans séu fremur sálfræðileg en
þjóðfélagsleg. Þó ríkir milli þessara þátta
furðumikið jafnvægi, svo að vant er að
segja, hvort eftirminnilegra verður gegn-
umlýsing mannlegra eiginleika, drauma og
hvata, eða birting þjóðlífsmy nda og áorkan
félagslegs umhverfis."
Jökull Jakobsson var einungis átján ára
þegar fyrsta skáldsaga hans, Tæmdur
bikar, kom út árið 1951. Fram til ársins
1960 komu frá hans hendi þrjár skáldsög-
ur til viðbótar, auk smásagna, ferðaminn-
inga og mannlífsstúdía en eftir að Leikfé-
lag Reykjavíkur tók fyrsta leikrit hans,
Pókók, upp á sína arma, 1961, beindist
aðalstraumur skáldverka hans að leikhús-
inu.
„Það var nú eiginlega alltaf efst í huga
mér að skrifa leikrit, og var nú alltaf að
því öðru hvoru, raunar frá því ég var sjö
ára,“ sagði Jökull síðar í viðtali. „Það er
nú sennilega allt Þorsteini Ö. [Stephen-
senj að kenna, að upp uin mig komst.
Hann tók af skarið með Pókók, það var
búið að liggja hjá Leikfélaginu lengi. Þjóð-
leikhúsið búið að hafna því með virðulegu
bréfi og Leikfélagið búið að saltaþað.
Það var sem sé Þorsteinn Ö. sem hleypti
mér inn Vonarstrætismegin og síðan hef
ég verið húsdraugur hérna.“
Pókók hlaut ágætar undir-
tektir og dóma en næsta verk
Jökuls, Hart í bak, sló í gegn
- var sýnt 200 sinnum, hálft
þriðja leikár, í Iðnó. Hann var
þar með orðinn þjóðkunnur
höfundur og sendi næsta hálf-
an annan áratuginn eða svo
frá sér hvert verkið á fætur
öðru fyrir leiksvið, útvarp og
sjónvarp, auk þýðinga. Má þar
nefna Sjóleiðina til Bagdad
(LR 1965), Því miður frú (út-
varp 1966), Herbergi til leigu
eða Eitt gramm af gamansemi
(útvarp 1967), Sumarið ’37
(LR 1968), Romm handa Rósa-
lind (sjónvarp 1968), Fröstrós-
ir (sjónvarp 1970), Dómínó (LR1972),
Klukkustrengir (LA og Þjóðleikhúsið
1973), Kertalog (LR1974), Kalda borðið
(útvarp 1974), Herbergi óskast eða Pétur
Mandólín (Þjóðleikhúsið 1974) og
Keramik (sjónvarp 1976).
Þegar Jökull lést 24. apríl 1978, tæp-
lega 45 ára gamall, stóðu yfir æfingar á
nýjasta leikriti hans, Syni skógarans og
dóttur bakarans, í Þjóðleikhúsinu. Var
það frumsýnt í september sama ár. Tvö
verk til viðbótar voru frumsýnd að höf-
undi látnum, I öruggri borg (Þjóðleikhús-
ið 1980) og Vandarhögg (sjónvarp 1980).
„Eg [hef] engum manni kynnst, sem
átti jafnlétt með að skrifa, þegar stiflurn-
ar brustu,“ sagði Sveinn Einarsson, þáver-
andi Þjóðleikhússtjóri, þegar hann minnt-
ist Jökuls í ávarpi árið 1980. „Það þykir
sjálfsagt bæði gamaldags og rómantískt
að tala um innblástur, en ég kann nú
bara ekkert annað orð yfir það. Stundum
sagði Jökull við mig: Ég kann ekkkert
að skrifa leikrit, kann ekkert að byggja
það upp, þið lagið þetta alltaf fyrir mig.
Ekki var það nú alls kostar rétt, en hins
vegar var hann ekkert að rembast af vilja
og tillesnum teoríum um það hvernig Ieik-
rit ættu að vera. Þetta spratt svona fram
eins og lækur eða fljót, eins og náttúrulög-
mál, og um samhengi var kannski ekki
spurt fyrr en við árósa. En oftast reynd-
ist þó samliengið vera þarna eigi að síð-
ur, vandlega fléttaður vefur. Þess vegna
varð Jökull Jakobsson svo gjöfull ís-
lenskri leiklist...“
Jökull Jakobsson
t
I PYNTUÐUM
STRAUMIORÐANNA
Hálfþrítug mióasölukona i kvikmyndahúsi
gaf út Ijóóabók upp úr seinni heimsstyrjöld.
$ú bók fylgdi ekki tískustefnum tímans, skrifar
ÖRN ÓLAFSSON, þeirri boðun á samábyrgð
og framtíóartrú sem einkenndi stalínisma
og sumpart existensíalisma, sem þá hreif svo
margt menntafólk.
GUNVOR Hofmo
HJA GUNVOR Hofmo
voru ekki myrkar
ljóðmyndir módern-
ismans, sem létu á
sér kræla í Svíþjóð -
og á íslandi, einkum
hjá Steini Steinarr
og Hannesi Sigfús-
syni. Gunvor Hofmo orti einföld og auð-
skilin fríljóð, þrungin einsemd, kvöl og
örvæntingu. Gálgar blöstu víða við í ljóð-
unum og mikið vitnað í Biblíufrásagnir
af dapurlegra tagi. En þetta hreif, hún
varð þegar virt ljóðskáld. Vitaskuld stöf-
uðu þær vinsældir ekki af efnisvalinu,
heldur af styrkum og öruggum tökum,
hvernig skáldið hnitmiðaði ljóð sín, og
gat þannig skapað magnaða tilfinninga-
mynd í stuttu máli. Lítum á einfalt dæmi,
þar sem náttúrumynd umhverfist í mynd
sem gæti verið atriði úr
reyfara eða bófamynd,
einfaldlega með því að tala
um trjágöng upp að aðal-
dyrum sjúkrahúss - sem
væru trén löggur. En nátt-
úrumyndin í upphafi er
heldur nöturleg, þar sem
sjálft vorið einkennist af
„eyðilegum þyt yfir votum
mýrum“ (Endursögn: Tré
við sjúkrahússbrautina.
Þau hafa læðst út frá
skógunum stóru, frá þögn-
inni við vötnin, þar sem
eyðilegur þytur vorsins
blæs yfir votri mýri og inn
hingað, áþekk lögregluliði
sem bíður framanvið hús
sem er umkringt. Við, þessir umkringdu,
eilífu glæpamenn, gefumst upp í veik-
leika niðurlægingar okkar og leggjum
beiskan hversdag okkar í hendur þeirra):
Trœr i sykehusalleen
De har krepet ut
fra de store skoger
fra stillheten
ved vannene
der várens edslige sus
bláser over vát mose
og inn hit
lik et politikorps som
venter foran et omringet hus
Vi er de innringede evige
forbrytere
som overgir oss i
vár fornedrelses svakhet
og legger vár bitre hverdag
i deres hender
Eftir þennan umsvifalausa sigur birti
Hofmo ljóðabækur á tveggja ára fresti
næsta áratug. En svo kom sextán ára
þögn, enda var hún þá alvarlega veik
og gisti Gausdal, geðsjúkrahúsið sem
hefur hýst suma fremstu listamenn Nor-
egs, meðal annarra. Ljóðið hér að fram-
an sýnir einmitt uppgjöf sjúklingsins og
sektarkennd sem eðli málsins samkvæmt
hlaut að vera óljós.
Á fimmtugsafmæli sínu, 1971, tók
Hofmo svo þráðinn upp aftur, tvíefld.
Næstu ljóðabækur komu árlega og nú
voru þær stundum opnar fyrir stormum
samtímans. Þama hæðist hún að Norð-
mönnum fyrir að hafna aðild að Evrópu-
sambandinu, ennfremur er m.a. hylling-
arljóð til ísraels eftir stríðin við arabarík-
in og kvæði til Hó Chi Minh, sem sýnir
vel listfengi höfundar. Hún hnitar ljóð-
myndir úr föstum liðum í fréttum fjöl-
miðla af því hvernig loftárásir Banda-
ríkjamanna léku landið og almenning.
Urvinnslan gerir þessar myndir þó frum-
legar, t.d. þrama fallbyssur Hós í geg-n-
um andstæðinga hans, lið Frakka og
Bandaríkjamanna, þannig segir hún að
þeir séu sjálfir að fara sér að voða í land-
inu. Rautt er frá fornu fari tignarlitur
keisara. En rautt hásætið hér hlýtur að
minna á úthellt blóð almennings, og það
að hásætið er autt er mynd lýðræðis.
I þessari bók frá 1971 finnst mér þó
af bera þunglyndisleg prósaljóð, sem í
stuttum aðalsetningum lýsa hversdags-
legu en mannauðu borgarumhverfi.
Þannig hefur þessi þunglyndissjúklingur
umskapað þjáningar sínar í listaverk sem
höfðað geta til alls fólks, einnig hins lifs-
glaðasta. Eftirfarandi ljóð er
módemt í sundurlausum
straumi ljóðmynda sem sam-
eina andstæður; hversdags-
legt borgarumhverfi annars-
vegar, en villidýr Afríku hins-
vegar, og soltin börn. Tengi-
liður er sjónvarp og aðrir
fjölmiðlar, orðin eru persónu-
gerð sem fangar sem geta
ekki afborið pyntingar. Kjarni
heimsmyndar skáldkonunnar
er guð, sem er henni sínálæg-
ur, þótt mynd hans sé fjand-
samleg hér: „Þú hefur séð
dauða þinn í svo mörgu - í
flóðhestum nætur úr gráum
steinum sem velta yfir kletta
gatnanna, í tanngörðum ne-
ónljósanna sem glefsa rautt í gráa fiski-
mennina við haf næturinnar, sem físka
upp bækur, dagblöð, myndir sjónvarps
af börnum með þaninn kvið, af dyngjum
líka og í pyntuðum straumi orðanna rís
mynd af guði - grimmum, mállausum
og heyrnarlausum."
Hofmo losnaði ekki við sjúkdóminn,
síðustu sautján árin fór þessi einbúi víst
aldrei út úr íbúð sinni, en orti ljóð eftir
ljóð um miskunnarlausa „óvini“ sem
lægju í launsátri. En ljóðabækurnar birt-
ust áfram árlega eða annað hvert ár,
og hvergi förlaðist henni listin, gæðin
voru óbreytt. Þó er eins og sum ljóðin
verði einfaldari og bjartara sé yfir síð-
ustu bókinni, sem bar titilinn „Eftir-
máli“, líkt og hún hafi fundið á sér að
nú væri yrkingum lokið. Enda dó hún
næsta ár, hálfáttræð. Það var 1995, en
í fyrra birtist svo heildarljóðasafn henn-
ar, tuttugu ljóðabækur þéttprentaðar
saman á 500 síðum. Hofmo er nú talin
eitt fremsta ljóðskáld Noregs á tuttug-
ustu öld. Við ljúkum þessum pistli með
titilljóðinu „Eftir- máli“ (Eftirmáli. En
enn er lífið þitt! Sumarið andar gegnum
þig sem fyrr og komu haustsins finnur
þú á eilitlum andblæ af svala - Eins og
tígrisdýrið sem situr um bráð, mætir þú
merkjum haustsins!):
Epilog
Men enná er livet ditt!
Sommeren ánder gjennom deg
som for
og hostens komme
merker du i det lille pust
av svalhet -
Som tigeren, voktende pá byttet
moter du hostens tegn!
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 4. JANÚAR 1997 7