Lesbók Morgunblaðsins - 04.01.1997, Blaðsíða 15
SVEINBJÖRN Egilsson Mynd: Gísli Sigurðsson
„Hann var mebfremstu og liprustu skáldum á
sinni tíb ogafhonum hefur Jónas Hallgrímsson
helst fengib áhrifm, hæbi í hundnum og óhundn-
um stíl ... Mörgkvcebifóburmíns eru meb hestu
kvæbum á íslensku “.
Benedikt Gröndal.
vísar það til þess að Bjarni kallaði Freyju-
kettina „himindýr", sem drægju vagn
Freyju, á milli þess sem þeir veiddu menn.
Fyrstu tvær vísurnar hljóða svo:
Sjöstjarna ef sætum á
silfurfögrum hnetti,
óhætt væri okkur þá
Óðs- fyrir -brúðar ketti.
Þó hann stökkin tíu og tvö
tæki í nógum vindi,
upp til þeirra systra sjö
samt ei komast myndi.
Kvæðið um apann, ort 1826, er einnig
forvitnilegt, og sýnir að við, sem upplifðum
vesældarleg ljónin í sædýrasafninu við
Hafnarfjörð í bernsku, vorum ekki fyrsta
kynslóðin sem fylgdist með veikburða til-
raunum íslendinga til að koma sér upp
dýragarði.
Eitt Óðins dýr frá Afriká
til íslands kom;
og sveinar vilja og sætur fá
að sjá þann vom;
en kindin lymska flot vill fá
og fisk og smér;
hún ullarlagði liggur á,
það lítum vér.
Svei aptan þeim ótætis apa.
Það háska-dýr til höfuðs lagt
eg höldum sá,
en nafnið þess (mér svo er sagt)
er simíá.
Það ullu með og fæðu fer
af fóstuijörð,
en eptirskilur ekki hér
nema apaspörð
Svei aptan þeim ótætis apa.
í gamankvæðum má leika sér með rímið
og Sveinbjörn nýtir sér það til fuilnustu. í
ölvísu að hætti Hallgríms Péturssonar leik-
ur Sveinbjörn sér bæði með rím og annað
af eftirlætis tungumálum sínum, latínuna.
Gef eg minni
guðfræðinni
geðugt kjaptinn á
inter poculá.
Stórvirki Sveinbjarnar, þýðing hans á
Hómerskviðum, var hinsvegar á óbundið
mái, enda vandséð að annað hefði verið
mögulegt. En Sveinbjörn þýddi stundum á
bundið mál og fyrir kom að hann fylgdi
„latínska laginu," eins og t.d. á ódu Hóra-
tíusar, sem hér er ein vísa úr:
Skamvinna lífsdvölin leyfir oss aldregi
lánga von að byija;
því dettur á nótt og dauðarökkrið svarta.
En þessi bragarháttur var íslendingum
framandi. Líkt og aðrir þýðendur notaði
Sveinbjörn fremur íslenska hætti, t.d. á
eftirfarandi vísu úr Metamorphoseis Óvíðs:
Hugurinn lömbum smalar smátt,
smýpr vítt um geima,
rennir skeið í ýmsa átt,
ekki er hann tíðum heima.
Þar sem áhugi á fornmálunum og klass-
ískum bókmenntum Grikkja og Rómverja
hefur um langt skeið verið lítill hér á landi
hefur afrek Sveinbjarnar við þýðingar
eflaust ekki borið jafn hátt og annars hefði
orðið. Einungis áhugamenn um fornmálin
geta skilið til fullnustu hve umfangsmikið
verk hann tók að sér og skilaði af sér með
sóma.
Sveinbjörn var rólyndismaður, barst ekki
á og hélt verkum sínum lítt á lofti, sem
sést á því að þau fóru ekki á prent fyrr
en eftir andlát hans. Benedikt, sonur hans,
var þungur í lund og áleit sjálfur að óvin-
sældir hans hefðu valdið því að faðir hans
hefði ekki notið sannmælis. Ekki er þó sú
skýring fyllilega sannfærandi. Líklegra er
að bestu kvæði Sveinbjarnar hafi einfald-
lega verið of alvörulaus til að hann gæti
talist til höfuðskálda. Mikil skáld eiga að
yrkja um harmræn efni, ógæfu í ástum,
heilsuleysi og helst banvæna sjúkdóma,
gjarnan léttari kvæði með, en þau mega
ekki vera burðarásinn í skáldskapnum ein-
sog hjá Sveinbirni. Þá hefur Sveinbjörn
verið svo óheppinn að þekktasta ljóð hans
er sálmurinn „Heims um ból“ sem ekki
getur talist rismikill skáldskapur.
Tíminn er skæðasti óvinur mannanna,
að lokum tekur hann frá oss allt nema
duft og minningar. Leið manna til að sigr-
ast á tímanum hefur þá löngum verið að
afla sér frægðar með verkum sínum. Af
öllum hreystiverkum hefur skáldskapurinn
lengst fleytt mönnum inn í eilífðina. Kín-
verska skáldið Lí Pó, sem uppi var fyrir
rúmum 1200 árum kvað: „Alskapað ljóð
er hið eina verk,/ sem um aldur mun
standa,“ (Ljóð úr austri, bls. 53) og vissu-
lega hefur skáldskapurinn haldið nafni hans
á lofti. Það hlýtur að vera von allra skálda
að hljóta sömu örlög. Árið 1939 kom út
ljóðabók Bertolts Brechts, Svendborger
Gedichte. Brecht dvaldi þá í útlegð í Dan-
mörku, enda stjórnmálaskoðanir hans ekki
að smekk þáverandi valdhafa í Þýskalandi.
í ljósi þeirra aðstæðna sem skáldið bjó við
er ekki furða að ofsóknir gegn skáldum og
rithöfundum verði honum yrkisefni. Þetta
sést í ijóðinu „Besuch bei den verbannten
Dichtern“ (í heimsókn hjá bannfærðum
skáldum) þar sem skáldið dreymir að hann
heimsæki Evrípídes, Óvíð, Pó Sjú-jí, Heine
og fleiri heimsfræga starfsbræður sína.
... Hláturinn
glumdi enn þegar utanúr myrkasta skotinu
var kallað: „Heyrðu, kunna einhveijir
kvæðin þín utanbókar? Og þessir sem kunna þau
munu þeir lifa ofsóknimar af?“ - Þetta'
eru hinir gleymdu,“ sagði Dante lágt
„þeim var ekki aðeins tortímt sjálfum heldur og verkum
þeirra."
Hláturinn þagnaði. Allir litu undan. Komumaður
hafði fölnað.
(Bertolt Brecht, Kvæði og söngvar, bls. 60-61, Þor-
steinn Þorsteinsson þýddi.)
Sennilega er ekkert óbærilegra þeim sem
leggja stund á skáldskap eða ritstörf en sú
að verk þeirra verði ekki lesin, nöfn þeirra
muni gleymast og allt þeirra starf verði
unnið fyrir gýg. Flest skáld falla í gleymsku
en af þeim, sem enn eru til sem nöfn í al-
fræðiorðabókum, eiga æði mörg sér fáa
lesendur og þá helst fræðimenn í dauðaleit
að frumlegu rannsóknarefni. Þrátt fyrir
allt tal um ars longa, vita brevis verða
kunn skáld oft fyrir því að verk þeirra ryk-
falla ólesin í hillum, þó að nöfn þeirra séu
í kennslubókum og kunn þeim sem til
þekkja. Um þetta eru dæmi á íslandi sem
annars staðar.
Eitt þeirra skálda sem nú er flestum
gleymt er Sveinbjörn Egilsson. Hann andað-
ist 18. september' 1852, fyrir réttum 144
árum. Það er hafið yfir allan efa að hann
hafði mikil áhrif á bókmenntastarf Fjölnis-
manna, einkum Jónasar Hallgrímssonar.
Einnig er deginum ljósara að áhrif hans á
þróun íslensks ritmáls eru umtalsverð, ekki
síst um Jón Sigurðsson. Sess hans í íslands-
sögunni, sem fyrirrennari og leiðbeinandi
þessara miklu manna er tryggður. En ekki
má heldur gleyma því að Sveinbjörn var
og er eitt af höfuðskáldum þjóðarinnar,
bæði vegna þess er hann frumorti og ekki
síður vegna þess afreks sem hann vann við
að þýða heimsbókmenntirnar klassísku á
íslensku. Hann var mikið skáld.
Heimildir:
Benedikt Gröndal: Rit III. Dægradvöl, Reykjavik um
aldamótin 1900, Gils Guðmundsson sá um útgáfuna,
Hafnarfirði, 1983.
Bertolt Brecht, Kvæði og söngvar 1917-56, Þorsteinn
Þorsteinsson annaðist útgáfuna, Reykjavík, 1987. Bragi
Guðmundsson og Gunnar Karlsson, Uppruni nútímans.
Kennslubók í íslandssögu eftir 1830, Reykjavík, 1988.
Erlendur Jónsson, Islenzk bókmenntasaga 1550-
1950, Reykjavík, 1966 (3. útgáfa, aukin). Heimir Páls-
son, Straumar og stefnur í íslenskum bókmenntum frá
1500, Reykjavík, 1987 (3. útgáfa, endurskoðuð og
breytt).
Islensk kvæði, Vigdís Finnbogadóttir valdi, Reykja-
vík, 1989.
Jón Ámason, „Æfisaga Sveinbjarnar Egilssonar,"
Ljóðmæli Sveinbjamar Egilssonar, Snorri Hjartarson
gaf út, Reykjavík, 1952 (2. útgáfa), bls. 1-46. Ljóð
úr austri. Kínversk og japönsk ljóð frá liðnum öldum,
Helgi Hálfdanarson (slenskaði, Reykjavík, 1992.
Ljóðmæli Sveinbjarnar Egilssonar, Snorri Hjartarson
gaf út, Reykjavík, 1952 (2. útgáfa). Snorri Hjartarson,
„Formáli,“ Ljóðmæli Sveinbjarnar Egilssonar, Snorri
Hjartarson gaf út, Reykjavík, 1952 (2. útgáfa), bls.
v-vii.
Þjóðskáldin. Úrval úr bókmenntum 19. aldar, Guð-
mundur Andri Thorsson valdi, Reykjavík, 1992.
Höfundur er mióaldafræóingur.
ERLENDAR BÆKUR
RITGERÐIR
OG GREINAR
George Steiner: No Passion Spent.
Essays 1978-96. Faber and Faber
1996.
EORGE Steiner er
meðal kunnustu
gagnrýnenda í
heimspeki og
bókmenntum.
Bækur hans eru
víðkunnar, meðal
annarra: Tolstoj
or Dostoevsky - The Death of Tragedy
Language and Silence - Real Presenc-
es og auk þess eru novellettur hans vel
kunnar. Heildarrit Georgs var nefnt „The
Deeps of the Sea and other fiction" 1996.
Ritgerðir Steiners um þýðingar, harm-
leikinn og hrylling 20. aidar ásamt víðf-
eðmum hugrenningum um inntak bók-
menntaarfsins eru meðal þess besta, sem
komið hefur út um þessi efni á síðari
hluta þessarar aldar. „No Passion Spent“
er nýjasta greina- og ritgerðasafn hans.
Höfundur hefur valið táknræna mynd,
sem nokkurs konar mottó að greinum
safnsins, sem er eftir Chardin og hann
lauk við 4. desember 1734 - „Le Philosop-
he lisant“ - lesandi heimspekingur, maður
sem les bók sem liggur á borði. Myndir
af þessari uppstillingu voru almennar á
miðöidum og fram á 19. öld. Mynd chardi-
nes má tengja 16. og 17. aldar listmálur-
um á Hollandi og síðan franskri klassík.
Myndin sýnir viðhorf til bókarinnar, hvern-
ig menn lesa. Chardin festir á léreftið
djúpa athygli lesarans og jafnframt bak-
grunn hans í klæðaburði og húsbúnaði.
Innlifun í lesturinn, athygli og nákvæmni
skín úr svip lesandans. Kyrrð lesstofunnar
skín út úr málverkinu. Bókin er þungam-
iðja myndarinnar.
Ritgerðir Steiners í þessu safni fjalla
einmitt um þá þungamiðju bókarinnar í
menningarlífi liðinna aida og allt fram
undir örtölvubyltingu 20. aldar. Bókin,
skinnbundin - handbundin - prentuð á
varanlegan pappír - sem verður ekki að
dufti eftir 100 ár - er nú að verða lúxus
eins og það viðhorf til lesturs bóka,
átti sér grunn í nægum tíma til að lesa
og íhuga það lesna, samanburði við annað
lesefni og skýra og persónubundna hugsun
og mat. Fjölföldun texta hefst með Guten-
berg, en handritsgerð fyrri alda mótaði
mjög lengi gerð hinna fjölfölduðu texta,
handbragð og umbúnaður var mótaður
fyrir daga prentlistarinnar. Það er ekki
fyrr en með sprengingunni sem varð með
iðnvæðingunni og stóraukinni framleiðslu-
getu að veruleg aukning verður í bóka-
framleiðslu á 19. öld. A fyrri hluta 20.
aldar hefst „bastarðisering" bókarinnar
með kiljunni. Einnota bækur eru þá nýtt
fyrirbrigði og á síðari hluta 20. aldar tölvu-
texti lesinn af tölvuskjá, sem gerir bókina
í sinni fomu mynd ónauðsynlega að
margra áliti.
Steiner setur saman þessar ritgerðir á
þeim tímum þegar sótt er að þeim skiln-
ingi á textum, að þeir séu skapaðir af
ákveðnum höfundum og textinn verði að
skiljast sem höfundarverk. Orð og merking
orðanna vom tengd. Upplausn textans
deconstmction - telur endanlega merk-
ingu texta ekki til. Merking textans er
mögulegur tímabundinn skilningur lesand-
ans, sem getur tekið hvaða breytingum
sem verkast vill.
Þessi upplausn textans varð samferða
upplausn gildanna, sem hófst í ríkum
mæli einkum eftir og með fyrri heimsstyrj-
öld. „Tungumálið berst fyrir tilvem sinni",
orð glata merkingunni og þar með geta
tilraunir til þess að tengjast öðmm með
orðum orðið marklausar, orðin hafa mis-
munandi merkingu eða jafnvel enga.
Steiner fjallar um bókmenntir og heim-
speki á tímum þegar viðræðugmndvöllur
er að gliðna sundur. Hann fjallar um
marga höfuðsnillinga og rit sem em
gmndvöllur vestrænnar menningar með
tilliti til þess „tíðaranda" sem einkennist
af upplausn textans og upplausn málsins.
í þessum greinum er að finna inntak fyrri
bóka höfundar svo sem „Death of Tra-
gedy“ og „Babel“ ásamt „Real Presenc-
es“. Inntak ritanna er endurmetið með
hliðsjón af hinum hröðu breytingum sem
orðið hafa í tækni örtölvunnar síðustu tvo
áratugi.
SIGLAUGUR BRYNLEIFSSON.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 4. JANÚAR 1997 15