Lesbók Morgunblaðsins - 04.01.1997, Blaðsíða 14
LJOÐSKALDIÐ
SVEINBJÖRN EGILSSON
EFTIR SVERRI JAKOBSSON
Eitt þeirra skálda sem nú er aó gleymast er Svein-
björn Egilsson. Hann andaóistfyrir 144 árum. Þaó
er hafió yfir allan efa aó hann hafói mikil áhrif á
bókmenntastarf Fjölnismanna, einkum Jónasar
Hallgrímssonar, og áhrif hans á þróun íslensks
ritmáls eru umtalsveró.
Rðmm er sú taug,
er rekka dregur
fóðurtúna til.
FÁIR SEM komnir eru á legg
hafa ekki kynnst heimþrá, en
þegar heim er komið er hún
aðeins hversdagsleg upplifun.
Það þarf skáld til að höndla
þessa kennd þannig að hún
kvikni á ný. Fyrir tæpum 2000
árum lýsti rómverska skáldið
Óvíð heimþrá sinni í einu Ijóðabréfa sinna
frá borginni Tomis við Svartahaf, með svo-
felldum orðum: „nescioqua natale solum
dulcedine cunctos/ ducit et inmemores non
sinit esse sui“ (Epistulae ex Ponto, I, iii,
35-36). Rúmum 1800 árum síðar orðaði
Sveinbjörn Egilsson þessa hugsun á kjarn-
t .góðri íslensku sem ætti vel heima í Háva-
| málum: „Leika landmunir/ lýða sonum,/
i hveim er fúss er fara,/ Römm er sú taug,/
, er rekka dregur/ föður-túna til.“ Þarna
yrkja tvö höfuðskáld um heimþrána og tekst
; í stuttu máli að koma orðum að sorg og
' angurværð sem milljónir genginna manna
I og núlifandi hafa fundið á lífsleiðinni. Mer.n
hafa orðið frægir fyrir minna enda er Óvíð
ennþá þekkt og dáð ljóðskáld um alla Evr-
ópu og þó víðar væri leitað. Sveinbjörn
Egilsson er aftur á móti eitt af óþekktum
skáldum íslendinga.
Enginn vafi leikur á að skáldskaparhróð-
| ur Sveinbjarnar bar hátt á sinni tíð. Þegar
Jón Ámason gaf út Ljóðmæli Sveinbjamar
; Egilssonar í Reykjavík árið 1856 rifjaði
hann upp afrek Sveinbjarnar við þýðingu
| ‘klassískra texta úr grísku og latínu og
minnti á ötult starf hans við rannsóknir á
íslenskum fornkvæðum. En ljóðskáldið
Sveinbjörn Egilsson þarf ekki að kynna: „Of
Imargt er almenníngi kunnugt orðið af kveð-
skap Sveinbjarnar, bæði á íslenzku og lat-
ínu, til þess að þörf sé að lýsa, hvílíkt skáld
hann var; hann lýsir sér bezt sjálfur." („Æfi-
saga Sveinbjarnar Egilssonar“, 36.) Þegar
j Snorri Hjartarson gaf út 2. útgáfu ljóða-
safnsins árið 1952, segir hann í formála:
, „Enn lifir margt eftir Sveinbjörn á vörum
fólks og yfir stökum hans sumum og kvæð-
um, ekki sízt þeim sem hann hefur íslenzk-
j að úr grísku og latínu, er slíkur yndisþokki
og látlaus tign í máli og allri gerð að þau
hljóta enn sem fyrr að verða aufúsugestir
| ' hverjum góðum lesanda." („Formáli," vi.)
Orð Snorra benda til að Sveinbjörn hafi
j þá enn verið í miklum metum sem ljóð-
' skáld en þó leið ekki á löngu uns hætt var
i að geta um afrek hans í kveðskap og hann
? varð aðeins nafn í yfirlitsritum. Þar er ekki
mikið fjallað um skáldskap hans en því
meir um kennara Fjölnismanna, manninn
sem þýddi Hómerskviður (sem fæstir hafa
þó lesið) og síðast en ekki síst um rektor
Lærða skólans sem lenti í pereatinu. í þeirri
kennslubók sem nú er kennd í menntaskól-
um er pereatinu gerð rækileg skil og þó
að höfundar geti vissulega um að Svein-
björn hafi verið „skáld allgott" kemur hann
í því riti fyrst og fremst fram sem „vandað-
ur og sómakær embættismaður einveldis-
ins“ (Bragi Guðmundsson og Gunnar Karls-
son, Uppruni nútímans, 20-21). Það er svo
sem ekki skylda sagnfræðinga að meta
skáldskap og til eru sérstakar kennslubæk-
ur þar sem framhaldsskólanemar geta
fræðst um íslenska bókmenntasögu. I riti
Erlends Jónssonar, sem lengi var kennt í
skólum hér, segir: „Sveinbjörn orti ekki
ýkjamikið og verður ekki talinn með mestu
skáldum okkar." (íslenzk bókmenntasaga
1550-1950, 54.) Erlendur minnist ekki á
neitt Ijóð eftir Sveinbjöm en getur um út-
gáfu hans á Eddukvæðum, Lexicon poetic-
um og þýðingu hans á Hómerskviðum.
Heimir Pálsson segir margt um kennslu
Sveinbjarnar Egilssonar við Bessastaða-
skóla, þýðingar hans og áhrif á þróun ís-
lenskrar tungu, en nefnir hvergi að Svein-
björn hafi frumort ljóð (Straumar og stefn-
ur í íslenskum bókmenntum, 108-9).
Undanfarin ár hafa verið gefin út ýmis
konar safnrit með ljóðum stórskáldanna og
eru hér tekin tvö dæmi, íslensk kvæði, sém
Vigdís Finnbogadóttir valdi, og Þjóðskáldin.
Úrval úr bókmenntum 19. aldar, sem Guð-
mundur Andri Thorsson valdi. Rit Vigdísar
er minna í sniðum og má taka sem dæmi
að Jónas Hallgrímsson á einungis sex ljóð
í því en um 40 í riti Guðmundar. Hlutur
ritanna er þó jafn hvað Sveinbjörn Egilsson
varðar. Bæði birta fyrst og fremst „Barna-
vísur“ Sveinbjarnar, sem margir lærðu í
bernsku til skamms tíma. Auk þess birtir
Vigdís kvæðið sem vitnað var til hér í upp-
hafi máls og þýtt er úr ljóðabréfi Ovidíusar
frá Svartahafi en Guðmundur Andri birtir
eitt helsta ljóð Sveinbjamar, „Ei glóir æ á
grænum lauki“. Ekki er Sveinbirni gert þar
of hátt undir höfði, þvert á móti er þetta
heldur rýr uppskera fyrir skáld sem á að
hafa verið í sama gæðaflokki og Jónas
Hallgrímsson. Sonur skáldsins, Benedikt
Gröndal, var ekki í vafa um að honum
bæri sami heiður:
Hann var með fremstu og liprustu skáld-
um á sinni tíð, og af honum hefur Jónas
Hallgrímsson helst fengið áhrifín, bæði
í bundnum og óbundnum stíl, þótt yngri
kynslóðin kannist ekki við það og nefni
hann aldrei; en að segja, að Bjarni
Thorarensen hafí haft aðaláhrifin á Jón-
as, nær engri átt, en þeir sjá ekkert
nema Bjarna og Jónas. ... Mörg kvæði
föður míns eru með bestu kvæðum á
íslensku. (Rit III, 94.)
Benedikt verður ekki sakaður um skort
á hollustu við föður sinn, en hann er raun-
ar oft á öndverðum meiði við samtíð sína
í smekk á skáldskap. Þó hefur skáldskapar-
orð Sveinbjarnar Egilssonar farið enn
minnkandi þá rúmu öld frá því að þessi orð
voru rituð.
Er skeytingarleysi nútímamanna um
kveðskap Sveinbjarnar Egilssonar eðlilegt?
Sum skáld eru mikils metin á sinni tíð en
úreldast með tímanum og verða gleymsk-
unni að bráð, höfða ekki til annarra tíma
en síns eigin. Eina leiðin til að kveða upp
úr um skáldið Sveinbjörn er að lesa ljóð-
mæli hans og meta síðan hvort hann hefur
staðist tímans tönn. Það er í sjálfu sér ekki
vandkvæðum bundið, þar sem einungis ligg-
ur eitt kver með ljóðmælum eftir Svein-
björn, sem prentað var eftir lát hans. Svein-
björn var manna best að sér um fornan
kveðskap íslenskan og gaf út orðabók yfír
fornt skáldamál. Því mætti ætla að kvæði
hans beri viss einkenni forns skáldskapar.
Þetta stendur líka heima að vissu marki,
Sveinbjörn vandar sig mjög hvað varðar
brag og yrkir oft undir Edduháttum eins
og Jón Þorláksson og Bjarni Thorarensen.
Þó eru þau kvæði Sveinbjarnar sem höfða
mest til nútímalesenda alls ekki ort undir
Edduhætti og yfirleitt mun auðskildari. Má
segja að í sínum bestu kvæðum brúi hann
bilið milli Bjarna Thorarensens og Jónasar
Hallgrímssonar og stendur þó nær Jónasi
en Bjarna. Eins og sést af þýðingu hans á
kvæði Óvíðs var Sveinbjörn vel að sér í
hætti Hávamála en inntak þeirra lét hann
heldur ei ósnortinn, eins og sést af þessu
einfalda minningarljóði „eptir sýslumann
J. Scheving".
Það lof ei ferst, er flugarsterk
flytja á lopt hin góðu verk;
þeim skal til þess vel trúa.
Hvort heldur með eða móti var,
miðar þeim fram til eilífðar;
þeirra vængjr þreytast ei að fljúga.
Þankagangur skáldsins er sögulegur,
látnir verða mennirnir dæmdir af verkum
sínum, þau lifa á spjöldum sögunnar. Sakar
þá ekki ef einhveiju skáldi tekst að yrkja
um þá eftirminnilegt ljóð, að því stefndi
Sveinbjörn Egilsson, ekkert síður en Bjarni
Thorarensen og Jónas Hallgrímsson.
Tvennt einkennir höfuðskáld rómantísku
stefnunnar: Þau dóu ung og voru ógæfusöm
í ástum. Orðstír Sveinbjarnar Egilssonar
geldur fyrir það, að hvorugt á við um hann.
Á 19. öld var maður sem lifði fram yfir
sextugt gæfusamari en almennt gerðist,
þó að ýmsir hafi lifað lengur, og þar að
auki var Sveinbjörn vel giftur, Helgu, dótt-
ur Benedikts Gröndals yfírdómara, eins og
oft kemur fram í kveðskap hans. Fyrir vik-
ið hafa kvæði hans ekki sama harmræna
þunga og fegurstu ástarljóð Jónasar. Einna
næst kemst hann því í kvæðinu „Aumt er
einlífi," sem þó er ekki í hópi bestu kvæða
hans:
Leit eg yfir landsins sumarblóma,
leiðindi mér foldar skrautið bjó;
las eg í tómi lærða merkisdóma,
lærdómsiðn mér samt ei veitti ró.
Hvar er gleði hér á jörð að finna? -
Hjörtum í, sem ástir saman tvinna.
Hvar er blíða hjartað, sem eg á
að hugga mig, og þar við gleði ná?
Þó að þetta sé haganlega ort, þá er sam-
keppnin skæð við öll þau afbragðs sakn-
aðarkvæði sem ort hafa verið á íslensku
og víst er að þetta kvæði hefur sérstöðu
meðal ástarkvæða Sveinbjarnar. Þau fjalla
flest um sælu hjúskaparins og minna að
því leyti á Búnaðarbálk Eggerts Ólafsson-
ar, sem ekki þykir átakamikill kveðkapur.
Þó er ein og ein perla innan um, t.d. hefur
þessi vísa, sú fyrsta af mörgum sem hann
orti til konu sinnar, nútímalegt yfírbragð,
sem má teljast vel af sér vikið af þessum
meistara formsins.
Á meðan eg
einmana, vinum fjærri,
vonlausan veg,
villistigum þó nærri,
ráðþurfi rann,
rikust varð laungun sú:
eitt valið víf,
vel gáfað, blítt í sinni,
unun og líf,
elskunnar trúfast minni;
og það varst þú.
Ljóðið „Ei glóir æ á grænum lauki“ er
kannski merkast ljóða Sveinbjarnar að inn-
taki. Þrátt fyrir heimspekilegt viðfangsefni
ijóðsins er form þess hnökralaust og mál
eðlilegt. Þetta ljóð er augljóslega ort í trúar-
legum anda, en meira liggur að baki ef
betur er gáð.
Ei glóir æ á grænum lauki
sú gullna dögg um morgunstund,
né hneggjar lopt af hrossagauki,
né hlær við sjór og brosir grund.
Guð það hentast heimi fann,
það hið blíða
blanda stríðu;
alt er gott, sem gjörði hann.
Þú, bróðir kær, þó báran skaki
þinn bátinn hart, ei kvíðinn sért;
því sefur logn á boðabaki,
og bíður þín, ef hraustur ert.
Hægt í logni hreifir sig
sú hin kalda
undir-alda,
ver því ætíð var um þig.
Hér skipar Sveinbjörn sér í hóp þeirra
rómantísku skálda, sem sækja yrkisefni til
náttúrunnar og bregða upp stillimyndum
af umhverfinu á skýran og einfaldan hátt,
en boðskapur kvæðisins er allt annað en
einfaldur, bak við yfirborð rómantískrar
náttúruhrifningar og þakkargjörðar til guðs
er andi grískrar heimspeki, sem predikaði
gildi þess að þræða hin gullna meðalveg
milli tveggja öfga.
Fleiri ljóð Sveinbjarnar eru heimspekilegs
eðlis og guð ekki fjarri. Það er þó í gaman-
ljóðum og léttari kveðskap sem Sveinbjörn
nær sér á strik. Hann er ekki síður gaman-
samur en Benedikt, sonur hans, og tekst
vel upp að sameina form og innihald. Kvæð-
ið „ferða-ólyst“ dregur t.d. upp svo skýra
mynd af raunum ferðamanns, anno 1833,
að ítarleg lýsing í anda natúralískra skáld-
sagna gæti ekki bætt um betur.
Heldur vil eg heima vera,
þó hafi eg ekki stórt að gera,
en í Flóa flækjast um,
klæðin vot á kroppi bera,
klárinn eins og trylltan héra
gana láta í götunum.
Eins og sjá má er Sveinbjörn í essinu
sínu þegar hann yrkir um hversdagslega
viðburði. Honum lætur síður að vera alvöru-
gefínn og brúnaþungur, kvæði hans eru
létt og átakalaus eins og gleðin sjálf. Víða
kemur fram að hann tekur sjálfan sig ekki
hátíðlega, gerir t.a.m. gys að takmörkunum
sínum þegar yrkja á við upphafín og alvar-
leg tækifæri.
Þú biður mig að semja sálm,
sem ei skal bjóðast flónum;
það er: að benda breyskan álm
úr beykiviðar spónum;
þegar rifið á þönum er,
það hrökkur sundur, eins og gler:
og þá fer nú ver.
En örin, sem þó átti fyrst
í eitthvert hjartað fljúga,
um merg og bein, í blóðið þyrst,
og brjóstið gepum smjúga,
hún finnur sæman samastað,
seint og hægt veltur ofan í hlað;
það er nú það.
Þetta gaman er græskulaust og beinist
að skáldinu sjálfu. En Sveinbjörn var þó
fullfær um að semja beinskeytta ádeilu á
aðra, eins og eftirfarandi mannlýsing ber
með sér:
Hann í kvenna ástum er
áfjáðari en hrútur;
af ákavfti í hann fer
átta potta kútur.
Þá er auðsætt að Sveinbirni hefur blö-
skrað yfírlæti sumra er fengust við skáld-
skap samtímis honum. T.d. orti hann tvö
kvæði um ketti, sem ei verður betur séð
en séu háðsádeila á kveðskap Bjarna Thor-
arensens. Annað er undir dróttkvæðum
hætti um „Skáldfress og Freyuketti", en
hitt heitir „Kötturinn og sjöstjarnan" og
14 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 4. JANÚAR 1997