Lesbók Morgunblaðsins - 04.01.1997, Blaðsíða 20
EINS OG skrif rýnisins hafa
væntanlega borið með sér, er
hann mikill aðdáandi norrænn-
ar menningar og ggrir sér far
um að halda henni fram.
Áhuginn hefur til muna aukist
í tímans rás, einkum fyrir þá
sök að stöðugt kemur skýrleg-
ar fram hver arfur fortíðarinnar er. Hér
hefur ný- og hátækni lokið upp ferskum og
áður óþekktum víddum. Opnað mönnum á
þann veg aðgang að rannsóknum til fyrri
tímaskeiða, að fortíðin verður stöðugt áþreif-
anlegri, þrengir sér nær nútímanum. Vís-
indamaðurinn er orðinn að landkönnuði á
vettvangi þróunarsögunnar, þar sem fyrrum
getspeki verður smám saman að óyggjandi
staðreyndum.
Það sem áður olli vangaveltum, heilabrot-
um og deilum er nú lítið mál, eins og aldurs-
greining hluta og efnasambanda, jafnframt
er hægt að kortleggja útlit manna og dýra
forsögunnar af furðanlegri nákvæmi. Með
nokkru öryggi má staðhæfa að á hveijum
degi sé einhveijum fyrri kenningum kollvarp-
að, ný sannindi þrengi sér fram í dagsljósið
og menn uppgötvi að lífið er mun flóknara,
en þó skipulegra og merkilegra fyrirbæri en
menn óraði fyrir. Þetta hefur í vissum skiln-
ingi gert fortíðina ennþá meira spennandi
og dulúðugri framtíðinni, í öllu falli nálægri
okkur, sjálfur grunnurinn sem við stöndum
á. Jafnframt lykillinn að öllu innsæi á fram-
tíðina.
Nýtæknin hefur ennfremur opnað safna-
fólki möguleika til að gera fortíðina aðgengi-
legri almenningi, þannig að þjóðminja-, nátt-
úrusögu- og vísindasöfn eru að verða með
mest lifandi stofnunum að sækja heim sem
yfirhöfuð fyrirfinnast, og hefur hér víða orð-
ið algjör kúvending á nokkrum árum. Sá
sjónleikur er við blasir og er raunveruleikinn
sjálfur, er æsilegri nokkrum tilbúningi á
tjaldi og leiksviði. Sú tilhugsun telst nú bros-
leg, að lengi framan af öldinni þurftu menn
helst að hafa nefklemmur meðferðis er þeir
heimsóttu slíkar stofnanir. Eru til ýmsar
kátlegar sögur af því, eins og þegar myndlist-
armenn uppgötvuðu fyrst mikilfengleikann
í afrískri skúlptúr á Mannfræðisafninu í
París á fyrsta tug aldarinnar. Nú er svo
komið að loftið innan veggja safnanna er á
stundum mun ferskara en úti fyrir, þrátt
fyrir alla örtröðina.
Margar magnaðar stundir hefur rýnirinn
átt á slíkum söfnum á þessu ári, en ekki
átti hann þó von á, er hann brá sér til Kaup-
mannahafnar á dögunum, að lenda svo til í
flasið á enn einni mikilfenglegri opinberun
á vettvanginum. Tilgangurinn var að sporð-
renna því síðasta sem á dagskrá væri í Menn-
ingarborg Evrópu 1996, en svo mætir honum
þar fyrir utan viðbótarframkvæmd sem kem-
ur okkur íslendingum mikið við.
Trauðla var hægt að enda menningarárið
betur en með þeirri viðamiklu sýningu sem
opnuð var í þjóðminjasafninu, Nationalmuse-
um, á annan dag jóla. Sýningin tengist að
vísu ekki menningarárinu beinlínis, en það
hlýtur að vera með hliðsjón af því, að Danir
óskuðu að opna þessa samnorrænu fram-
kvæmd nokkrum dögum fyrir þau sögulegu
áramót er marka 600 ára afmæli Kalmars-
sambandsins. Með því eru þeir beint og
óbeint að gefa til kynna, að ekki beri að
slaka á þótt menningarárið sé á enda, heldur
láta það varða veginn til enn metnaðarfyllri
framkvæmda er skara listir, mannfræði og
sögu.
Flestir munu kannast við Kalmarsam-
bandið að nafninu til, gera sér nokkra hug-
mynd um hvað við er átt, en fæstir muiiu
þó skynja mikilvægi þess og umfang. ís-
lenzka alfræðibókin getur þess aðeins laus-
lega: „Samband konungsríkjanna Danm.,
Noregs og Svíþj.; formlega stofnað af Mar-
gréti 1 Danadrottningu og ríkisráðum ríkj-
anna þriggja. Eiríkur 7 af Pommern~var
krýndur konungur K og skyldu ríkin hafa
sameiginlegan konung og utanríkisstefnu;
hélst í raun til 1448 og leystist endanlega
upp 1532.“
Að baki þessara fáu lína felst mikil saga
norrænna samskipta og merkilegrar stjórn-
visku einnar konu, Margrétar 1. (1353-
1412), trúarvitrana og pólitískrar vitundar
annarrar, heilagrar Birgittu Birgisdóttur af
Vadstena (1303-1373). Vitranir Birgittu
höfðu gríðarleg áhrif í Evrópu og þá ekki
síst á Norðurlöndum svo sem klausturregla
hennar er til vitnis um auk mergð helgi-
mynda, sem dreifðar eru um alla Evrópu.
Margrét var 20 ára er Birgitta dó 1373, sem
síðustu 23 æviárin bjó í Róm, en hafði brenn-
andi áhuga á framvindu mála í heimalandi
sínu. Frá barnsaldri hafði drottningin verið
uppnumin af spádómum og vitrunum þess-
arar merkilegu konu, sem með gerðum sínu
hafði ekki einungis áhrif á gang sögunnar
í Svíþjóð, heldur um alla Norðurálfu. Það
var vel að merkja hið nána samband Margrét-
ar við reglu heilagrar Birgittu, sem átti í
FRÚRNAR
TVÆR ÚR
NORÐRI
*.
*#•*>*<»*'
MIÐHLUTI Birgittu-altarisins íklausturkirkjunni íVadstena
Á annan dag jóla var opnuó í danska þjóóminjg-
safninu í Kaupmannahöfn, sýning í tilefni 600 árg
afmælis Kalmarssambandsins. Sýningin varó
BRAGA ÁSGEIRSSYNI tilefni til eftirfarandi pistils.
ríkum mæli þátt í að ryðja henni
braut til valda í Svíþjóð.
Margrét 1. átti ættir að rekja
til Valdimars 1. mikla Danakon-
ungs 1131-82, Valdimars 2. sig-
ursæla 1170-1241, Valdimars 3.
1315-64, en faðir hennar sjálfrar
var Valdimar 4. með viðurnefnið
atterdag 13207-75. Valdemar
atterdag vann sér helst til upp-
hefðar að semja frið við þýska
greifa og fá þá til að viðurkenna
konungdóm sinn. Sameinaði
Danmörku í eina ríkisheild 1340-
1360, seldi Eistland 1346 og
leysti ýmsa ríkishluta úr veð-
skuldum og lagði Gotland undir
Danmörku 1361 sem leiddi til
mikils ófriðar gegn Hansaborg-
unum 1367 en friður var saminn
í Stralsund 1370. Til að styrkja
ríki sitt gifti hann Margréti yngstu dóttur
sína árið 1363 Hákoni, hinum 25 ára gamla
syni Magnúsar Svíakonungs, var hún þá ein-
ungis tíu ára og höfðu þau verið í festum
heil fjögur ár. Þar sem Noregur var undir
sænskri krúnu varð Margrét á barnsaldri
drottning bæði Svíþjóðar og Noregs. Hún
hlaut strangt uppeldi í Noregi, og á þeim
tímum lærðu börn fyrirmanna miklu fleira
en menn gera sér grein fyrir í dag.
Um Iangt skeið höfðu hinar norrænu ná-
grannaþjóðir lifað í ruglingslegri blöndu
bandalaga, leynimakka og styrjalda. Öldin
sem endaði með hinu öfluga
sambandi ríkjanna hófst með
ófriði, kreppum og upplausn af
fáheyrðri stærðargráðu. Á henni
miðri heijaði einnig pestin, sem
lagði helming íbúa Norðurlanda
í gröfina.
Undir hinni öflugu og rögg-
sömu stjórn Valdemars atter-
dags var Danmörk til skiftis í
bandalagi eða ófriði við hin sam-
einuðu ríki Noreg og Svíþjóð,
og það var snjall Ieikur á skák-
borði stjórnmálanna að gifta
dótturina Hákoni konungssyni.
Er tímar Iiðu gerðu stjórnviska
og heppilegar kringumstæður
Margréti mögulegt að verða
handhafi konungsvalds í umboði
Ólafs, barnungs sonar síns. í
Danmörku eftir dauða Valdi-
mars atterdags 1375, og í Noregi eftir dauða
Hákonar 1380. Hins vegar hafði Svíþjóð í
millitíðinni valið sér hertogason nokkurn frá
Mecklenburg, Albrecht að nafni, fyrir kon-
ung. Við óvænt fráfall Ólafs 1387 tókst
Margréti í andstöðu við allar venjur og hefð-
ir að láta kjósa sig „fuldmægtig frue og
husbond" valdhafa í Danmörku og Noregi -
og frá 1389 einnig i Svíþjóð, meður því að
mörg stórmenni og höfðingjar voru orðnir
langþreyttir á Albrecht kóngi og studdu
Margréti er hún heijaði á hann. Stuttu eftir
andlát Ólafs sonar síns hafði Margrét tekið
MARGARET 1, er kom
Kalmarsamandinu
1397 á laggirnar.
að sér uppeldi hins unga Bugislav frá Pom-
mern, sem var systursonur hennar, og gefið
honum nafnið Erik. Það var einmitt þessi
uppeldissonur hennar, Erik 7. af Pommern,
sem var hylltur konungur Noregs 1389, val-
inn kongur Danmerkur og Svíðþjóðar 1396
og loks krýndur konungur allra sameinaðra
ríkjanna þriggja; Danmerkur, Noregs (að
íslandi meðtöldu) og Svíþjóðar (að Finnlandi
meðtöldu) í höllinni í Kalmar sumarið 1397.
Öll stórmenni ríkjanna þriggja voru þar sam-
ankomin, sem krýningarbréfið með 67 undir-
skriftum staðfestir. Þar þakka þeir Margréti
framlag hennar og frumkvæði, viðurkenna
krýningu Eiríks sem konungs af guðs náð.
Bréfið hefur varveist ásamt öðru skjali, svo-
nefndu sambandsbréfi, sem inniheldur nán-
ari tilskipanir og tilvísanir hvernig konungur-
inn skuli ríkja með hliðsjón af lögum hvers
ríkis fyrir sig. Allt þetta var þó proforma,
því hin vitra og slæga danska drottning
Margrét 1. var til dauðadags 1412 sterka
afiið í sambandinu, jók mjög við eignir krún-
unnar og styrkti konungsvald gegn aðli.
Kalmarsambandið varði með ýmsum rofum
til 1521, og hvað Noregi og Danmörku við-
vék allt til ársins 1814.
Þetta er í stórum dráttum forsaga þess
að ísland komst undir danska krúnu. Athyli
vekur, að framvindan ber ekki hinn minnsta
vott um kúgun og ánauð konunnar á þessum
tímum ef saman fóru góðar gáfur, andríki,
metnaður og stjórnviska. Hvort heldur konan
var sjálf í forsvari, hin röggsama spúsa í
bakgrunni eða við hlið bónda síns.
Konungssambandið við Dani varði þannig
í 547 ár og það er afar mikilvægt fyrir okk-
ur að vera vel meðvitaðir um tímana er það
komst á. Kalmarsambandið var yfirmáta
merkilegt fyrir þann stöðugleika sem lengst-
um ríkti auk þess sem Norðurlönd hafa aldr-
ei verið verið sterkari sem heild. Voru senni-
lega langt á undan öllum svipuðum bandalög-
um þjóða í Evrópu og þrátt fyrir allt þróuð-
ust innbyrðis sérkenni þeirra mjög sterkt.
Að því leyti var það blóðmeira og óraleið frá
fundarhalda- og skriffinnskubandalögum
nútímans.
Hefði bandalagið þróast eðlilega, hefði
saga Norðurlandanna líkast til orðið önnur
og þjóðirnar ekki jafnþrúgaðar minnimátt-
arkennd og lengi hefur loðað við þær. Lítum
við til okkar tíma má gera ráð fyrir því að
Vetrarstríðið í Finnlandi hafi verið óhugs-
andi og að Þýskaland hefði aldrei lagt í að
hernema Danmörku og Noreg og að öllum
líkindum hefði breskt setulið aldrei stigið
fæti á íslenzka jörð. Og kannski væri hver
þjóðin fyrir sig sjálfstæðari og sterkari innan
þessa sambands en hún gæti látið sig dreyma
um í dag.
Ósjálfrátt fer hugmyndaflugið af stað við
skoðun hinnar viðamiklu sýningarskrár og
annarra upplýsinga um sýninguna sem rýn-
irinn hefur á milli handanna auk uppfletti-
bóka og annarra heimilda, því stórhug og
sjálfstæði Norðurlandabúa var viðbrugðið á
þessum tímum. Átti við á flestum sviðum
þjóðhátta, auk þess sem þeir voru manna
fyrstir til að tileinka sér nýjungar að utan.
Árfleifðin frá víkingunum var sterk og þeir
misstu aldrei samböndin við löndin við aust-
anvert Miðjarðarhaf einkum Miðausturlönd,
og eldhús þeirra var undir áhrifum frá matar-
gerð í Jórdaníu, írak og Persíu og var mjög
fjölbreytt. Það var ekki fyrr en í lok miðalda
að kveða fór að hinni sígildu frönsku matar-
gerð. Á markaðstorgum í Árósum og Köge
fengust allar þekkjanlegar kryddjurtir að
chili undanskildu, sem kemur frá Suður-
Ameríku, og sumar tegundirnar voru full-
komlega óþekktar annars staðar í Evrópu!
Sambönd við umheiminn voru furðanlega
mikil og giftudrjúg þrátt fyrir að ekki væri
hraðbrautum fyrir að fara og samgöngutæki
frumstæð. Og það er einmitt þessi ríki menn-
ingararfur sem hefur loðað við Norðurlönd-
in, telst undirbygging listiðnaðar þeirra og
mótunartilfinningar er færir þjóðarbúunum,
að íslandi undanskildu, hundruð milljarða
tekjur árlega.
Sýningarskráin er ákaflega handhægur
og glæsilegur doðrantur upp á 467 síður,
prýddur fjölda frábærra mynda og þar af
eru margar í lit. Meðal annars skrifar Axel
Kristinsson cand. mag. um hlut íslands í
sambandinu og dr. Ólafur Halldórsson um
bókagerð á Islandi. Hún er gullnáma um
fróðleik frá þessu tímaskeiði og væntanlega •
gefst mér tækifæri til að herma fleira af því
er skarar list og listiðnað.
Hvað tímatal snertir hefst sýningin árið
1319, er Svíþjóð og Noregur sameinuðust í
bandalagi er telst kímið að Kalmarsáttmá-
lanum og lýkur 1450 er brestir komu í fyrsta
sinn í Kalmarsambandið frá 1397. Gefur á
breiðum grundvelli skilmerkilegar upplýs-
ingar af tilverunni í hinum norrænu ríkjum
á þessu tímaskeiði eins og það heitir. Hún
ber yfirskriftina MARGARETE 1 /Nordens
Frue og Husbond. - Kalmarunionen 600 ár.
20 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS — MENNING/LISTIR 4. JANÚAR 1997