Lesbók Morgunblaðsins - 04.01.1997, Blaðsíða 12
textum sem á skynsamlegan hátt styðja
málefni hinna svörtu. Þeir hafa líka látið
hljómsveit hinna þeldökku koma fram á tón-
leikum sínum, þegar þeir hafa ferðast um
Mið-Ástralíu.
Eftir því sem fleiri Ástralir uppgötva ijöl-
breytni og menningu þjóðfélags frumbyggj-
anna og finna þörfina til þess að styðja þá,
þeim mun nánari verða tengslin; landsmenn
verða ekki aðeins hlustendur heldur einnig
þátttakendur í tónlistinni.
Laeknir, ég skil hvaó þú segir!
Áður en hvíti maðurinn kom lifðu frumbyg-
gjamir heilsusamlegu lífi af eðlilegri fæðu
náttúmnnar. í kjölfar hvíta mannsins sigldu
sjúkdómar eins og mislingar, kúabóla, berklar
o.fl. sem hjuggu stór skörð í flokka frumbyggj-
anna. Nýju landnemamir fluttu með sér kind-
ur og nautgripi sem aftur hröktu burt inn-
lendu dýrin. Fmmbyggjunum var smalað sam-
an á friðuðum landsvæðum þar sem þeir urðu
háðir tei, tóbaki, sykri og hveiti — ekki sér-
lega heilsusamlegt fæði.
Fyrir um það bil sextíu ámm var talið að
fmmbyggjamir myndu deyja út. Svo fór ekki.
Eftir 1950 hefst baráttan fyrir betra lífi þeim
til handa. Samt er heilsufar fmmbyggjanna
enn í dag hreint hneyksli og áhyggjuefni,
ekki aðeins Ástrala heldur líka útlendinga sem
unnið hafa meðal frumbyggjanna. Meðalaldur
hinna þeldökku er tuttugu og tveimur áram
lægri en annarra Ástrala, bamadauðinn er
tvisvar sinnum meiri, atvinnuleysið meira
o.s.frv. Að ógleymdu áfengisvandamálinu sem
er risavaxið, einkum þó meðal þeldökkra karla.
Fmmbyggjamir búa á einöngmðum svæðum
langt frá sjúkrahúsum og hér áður skildu
þeir, sem áttu kost á aðstoð, heldur ekki orð
læknanna eða hvað þeir áttu að gera við
meðölin sem þeir fengu.
Árið 1967 fengu frambyggjamir borgara-
réttindi í sínu eigin landi og 1971 settu nokkr-
ir frumbyggjar upp eigin heilsuvemdarstöð í
hverfinu Redfem í Sydney. Nú starfa um 66
slíkar stöðvar víðs vegar um Ástralíu með
góðum árangri.
Árið 1976 var ákveðið að skila stómm land:
svæðum aftur til ættbálka fmmbyggjanna. í
fylkinu Norðursvæðinu (Northem Territory)
er 31% landsins nú í höndum þeirra, þar búa
þeir líka flestir. Þeir em líka margir í norður-
hluta Drottningarfylkis (Queensland) og í fylk-
inu Vestur-Ástralíu. Þeir áttu sín eigin tungu-
mál, sem vom um það bil 22 fyrir utan mál-
lýskur, en þau era flest útdauð. Aðeins örfá
þeirra lifa enn. Flestir fmmbyggjanna tala
eitthvað í ensku.
Á Norðursvæðinu em 22% íbúanna fmm-
byggjar. Þriðjungur af nemendum þar er af
fmmbyggjaættum. Enska er annað tungumál
þeirra. Arið 1973 hófst kennsla á ensku og á
einu af frambyggjamálunum í einum skóla.
Nú em 16 skólar sem kenna á báðum þessum
tungumálum. Ástralíu-landakortið er fullt af
heillandi staðaheitum fmmbyggjanna, t.d.
Katoomba, Wagga Wagga, Tumbammba og
Ulladulla.
Árið 1972 eignuðust fmmbyggjamir sinn
eigin fána, einn hinn stílfegursta i heimi.
Hann er svartur og rauður með stórri gulri sól
í miðju. Svarti liturinn táknar fólkið, sá rauði
landið og blóðið, sem hefur verið úthellt, og
sólin er gul. Listamaðurinn og fmmbygginn
Harold Thomas hannaði fánann. Þótt miklum
íjárhæðum sé varið af hendi stjómvalda til
menntunr og aðstoðar fmmbyggjunum em
þeir verr settir en aðrir íbúar Ástralíu á allan
hátt.
Tímaskyn þeldökka fólksins er allt annað
en okkar. Einnig virðist skorta metnað og
samkeppnisanda hvíta mannsins næstum al-
veg. Þeir hafa ríka þörf fyrir að reika um í
náttúranni svo mánuðum skiptir, en líf eftir
stimpilklukku er slíku náttúmbami afar óeðli-
legt. Bara að eiga fara í skólann á ákveðnum
tímum á hverjum einasta degi reynist þeim
erfiðara en við getum skilið. Næstum óyfirstíg-
anlega erfitt. Nokkrir hafa menntast og era
í góðum stöðum. Þó em þeir alltof fáir. Það
er t.d. alls ekki algengt að frumbyggjar eða
unglingar af frumbyggðaættum ljúki mennta-
skólanámi. Flestir tvístíga enn milli steinaldar-
stigsins og borgarlífsins í nútíma Ástralíu.
Ferðamenn sjá frumbyggjanna í skemmti-
görðum og á götunni fyrir framan krámar
með öldós og sígarettu. Mörgum Ástralíu-
manninum finnast þeir latir og aðgerðarlitlir
um að bæta eigin hag. Líta niður á þá þó ef
til vill.sé ekki um ofbeldi að ræða. Aðrir gera
það sem í þeirra valdi stendur til þess að
skapa þeim betri lífsskilyrði.
Áð blanda saman menningu okkar og fmm-
byggjanna er álíka og að blanda saman olíu
og vatni.
Enn er sorglega langt í land fyrir fmm-
byggja Ástralíu.
Höfundurinn býr í Astralíu.
RAUPAÐ OG RISSAÐ
ASII BÆ,
ÖGMUNDUR
OG AURASEL
EFTIR RAGNAR LÁR
eð þessum línum
fylgir vatnslita-
mynd af Auraseli,
sem þekktast var
fyrir þann mann
sem kenndur var
við bæinn, Ögmund
galdramann í Aura-
seli. I bókinni „Sunnlenskar byggðir IV“,
sem Búnaðarsamband Suðurlands gaf út
árið 1982 og Þórður Tómasson í Skógum
hafði umsjón með, segir svo um jörðina
Aurasel: „Aurasel var byggt úr landi
Breiðabólsstaðar. Fyrsti ábúandi var Páll
Nikulásson frá Núpum í Fljótshverfi og
kona hans Guðrún Þorsteinsdóttir frá Arn-
bjargarlæk í Borgarfirði. Þau flúðu undan
Skaftáreldum vestur í Rangárvallasýslu og
fengu leyfi séra Stefáns Högnasonar á
Breiðabólsstað til að setjast að og fá til
umráða selkofa og land sunnan Þverár, en
þar hafði löngum verið selstaða frá Breiða-
bólsstað.
Þetta mun hafa verið um 1785. Sonur
þeirra Ögmundur tók við búi og síðan son-
ur hans Ógmundur sem frægur varð fyrir
vatnaveitingar og kallaður Galdra-
Ögmundur. Hann mun hafa látið af búskap
1877 og fór Aurasel þá í eyði í rúma tvo
áratugi. 1899 er jörðin aftur komin í ábúð.
Búseta lagðist niður í Auraseli 1954.“
Um árabil var raupari samskipa þeim
mæta manni Ása í Bæ, bæði til sjós og
lands. Oft barst Ögmundur í Auraseli í tal
og tíundaði Ási skyldleika sinn við hann.
Taldi hann sér þann skyldleika mjög til
tekna. Ekki er örgrannt um að maður tryði
því á stundum, að Ási hefði erft nokkuð
af fjölkynngi þessa forföður síns.
í einni af bókum Ása í Bæ, „Skáldað í
skörðin", sem út kom á vegum Iðunnar
1978, er skemmtilegur og fróðlegur kafli
um Ögmund í Auraseli, afkomendur hans
og fleira fólk.
Ögmundur var bráðger og sá fleira en
flestir, strax á unga aldri. Frægastur varð
hann fyrir að veita vötnunum, þar eystra,
eins og fyrr segir, en þau em og hafa löng-
um verið mikill ógnvaldur þar um slóðir.
Margir urðu til þess að fá Ögmund til
liðs við sig þegar árnar ógnuðu löndum
þeirra. Oftast fylgdu gjörðum Ögmundar
ýmsar kúnstir sem gerðu hann ekki síst
eftirminnilegan og dularfullan. Segir margt
af þeim kúnstum í bók Ása.
Myndin af Auraseli er gerð eftir svart-
hvítri ljósmynd sem fylgir ofanrituðum
kafla úr bókinni „Sunnlenskar byggðir IV“.
Þar af leiðir að litimir era hugarsmíð rissar-
ans.
Þess má að lokum geta, að skyldleika
þeirra Ása í Bæ og Ögmundar í Auraseli
var þann veg farið, að Ási var heitinn eftir
afa sínum Ástgeiri, en hann var sonarsonur
Ögmundar.
Fyrir Hvalf jörd,
yfir Blóskeggsó
Nú em framkvæmdir hafnar við jarð-
gangagerð undir Hvalfjörð. Sitt sýnist
hveijum um þær stórfenglegu aðgerðir.
Sumir hlakka til að losna við þann „leiða
krók“ sem þeim finnst Hvalfjörður vera.
Aðrir segjast aldrei munu fara göngin og
bera við ótta við akstur undir sjó. Og svo
eru þeir sem gjarna vilja aka fyrir fjörðinn
og njóta þeirrar fegurðar sem hann hefur
uppá að bjóða.
Raupari fór fyrst fyrir Hvalfjörð á stríðs-
árunum síðari. Víða þurfti „rútan“ að stansa
vegna vegatálma herstjórnar. í Hvalfirði
var mikill fjöldi herskipa og hernaðarmann-
virki voru þar vítt um hóla. í Hvalfirði safn-
aðist gjarna saman fjöldi kaupskipa og
herskipa áður en lagt var af stað í skipa-
lest til Evrópu, t.a.m. Murmansk, með vopn
og vistir til Sovétríkjanna.
En ósköp var nú vegurinn vondur í þá
daga og reyndar lengi síðan. Víða lá holótt-
ur malarvegurinn um brattar skriður og
þræddi hengiflug. Verstu og ógnvænlegustu
staðimir voru á svæðinu frá Hvammsvík í
Kjós, (þar sem nú er útivistarsvæði með
veiðiskap, golfvelli o.fl.), út fyrir Bláskeggsá
norðan fjarðar. Yfír Bláskeggsá er nú farið
niðri við ós. Þar úti fyrir er Geirhólmur, sem
oft er ranglega nefndur Harðarhólmi vegna
örlagasögunnar frægu um Hörð Grímkelsson
og konu hans Helgu jarlsdóttur og sonu
þeirra.
Við ósinn standa mannvirki sem tilheyra
Sementsverksmiðju ríkisins á Akranesi. Áður
lá vegurinn upp á klifið ofan mannvirkj-
anna, yfir brú með aðliggjandi háskalegum
vinkilbeygjum, eins og títt var í þann tíð.
Yfir Bláskeggsá var lögð fyrsta steinbrú
á landinu, en það var árið 1907. Brúin sem
meðfylgjandi vatnslitamynd er af og fylgir
þessum línum, er forveri þeirrar sem nú er
notuð. Gamla brúin sést ekki frá núverandi
vegarstæði. Ef ekinn er vegarslóði sem ligg-
ur upp með ánni norðan við Bláskeggsá, upp
á rindann, eða klifið, þá má sjá þetta mann-
virki sem þjónaði svo lengi þeim sem leið
áttu um Hvalfjörð á áram áður, þar á með-
al þeim þúsundum hermanna sem um fjörð-
inn fóm á stríðsámnum.
Þrátt fyrir þá töf sem vegfarendur verða
fyrir er þeir fara fyrir Hvalfjörð, verður því
vart neitað, að leiðin er einhver sú fegursta
hérlendis. Fjölbreytileiki landslags er óvíða
meiri. Fagur fjallahringur, eyjar og hólmar,
sker og klakkar, víkur og vogar, nes og
tangar.
Höfundur er myndlistarmaður
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 4. JANÚAR 1997