Lesbók Morgunblaðsins - 11.01.1997, Blaðsíða 27

RIÐ 1950 verða snögg og
afdrifarík umskipti í ís-
Alensku leiklistarlífi. Þá um
vorið er Þjóðleikhúsið vígt
með miklum hátíðarbrag
og þangað fara, eins og
eðlilegt er, langflestir
reyndustu leikarar Leikfé-
lags Reykajavíkur. Þor-
steinn hafði nokkrum árum
fyrr komið að undirbúningi Þjóðleikhússstofn-
unar sem formaður nefndar, sem ætlað var
að leggja drög að rekstri þess. Var sú nefnd
skipuð af Brynjólfi Bjarnasyni og fór Þorsteinn
á vegum hennar í ferð til Norðurlanda seinni
hluta árs 1946 til að safna gögnum um rekst-
ur þarlendra ríkisleikhúsa. Þó að flestum væri
ljóst, hvað Eysteinn Jónsson menntamálaráð-
herra ætlaðist fyrir með þjóðleikhússtjórastöð-
una, eftir að hann skipaði vin sinn og flokksbróð-
ur, Guðlaug Rósinkranz, formann þjóðleikhús-
ráðs haustið 1948, var Þorsteinn meðal umsækj-
enda. Þó að hann tæki þátt í tveimur af þrem-
ur vígslusýningum leikhússins - léki Björn
hreppstjóra í Fjalla-Eyvindi og Arnas Ameus í
Islandsklukkunni - og kæmi reyndar aftur fram
rúmu ári síðar á sviði leikhússins, eins og síðar
verður vikið að, mun hann eftir þetta ekki hafa
hugsað til fastráðningar við það, enda sestur í
tryggan sess hjá Ríkisútvarpinu.
Margir hinna eldri leikara, sem nú voru orðn-
ir ríkisstarfsmenn, töldu sjálfsagt að leggja
niður Leikfélag Reykjavíkur, enda hefði leik-
húsið nýja tekið við því hlutverki þess að halda
uppi metnaðarmikilli leiklist. Um þetta urðu
nokkrar umræður innan félagsins árið 1949
og var Þorsteinn þá kjörinn formaður eins
konar bráðabirgðastjórnar, sem ætlað var að
gera tillögur um framtíð þess.
A engan er hallað þó að fullyrt sé, að þegar
á fyrsta leikári hins endurreista Leikfélags
hafi Þorsteinn birst sem aðalkjölfesta þess í
leikarahópi. Veturinn 1950-1951 er hann
þannig í burðarhlutverki í þremur fyrstu sýn-
ingunum, bandaríska gamanleiknum Elsku Rut
eftir Norman Krasna, Marmara og norska leik-
ritinu Onnu Pétursdóttur eftir Hans Wiers-
Jensen. Síðan má nánast segja, að hver leiksig-
urinn reki annan fram yfir miðjan áratuginn,
þegar málin taka óvænta stefnu og leiðir skil-
ur með honum og félaginu, að kalla má fyrir
fullt og allt. Þessi sóknartími í starfsævi Þor-
steins er, að því er ég best fæ séð, einsdæmi
í sögu íslenskra leikara og því vel þess virði
að skoða, hvernig leikferill hans þessi ár end-
urspeglast í umsögnum leikdómara. Tekið skal
fram, að hvergi nærri er vitnað til allra, sem
skrifuðu um sýningarnar, heldur aðeins valið
úr því, sem eitthvað sýnist vera á að græða.
Islensk leiklistargagnrýni hefur alla tíð verið
harla misjöfn að gæðum og margt verið skrif-
að undir merkjum hennar, sem lítil ástæða er
til að halda á lofti.
Tveir dómarar og einn hefðarklerkur - Wilk-
ins dómari í Elsku Rut, Róbert Belford í Marm-
ara og séra Absalon Beyer í Önnu Pétursdótt-
ur - bættust í persónusafn Þorsteins veturinn
1950-1951. Merkast þessara hlutverka var
tvímælalaust Róbert Belford. Marmari er áköf
prédikun gegn þeirri óhóflegu refsigleði, sem
höfundur taldi ríkja í réttarfari margra vest-
rænna ríkja og hann andæfði raunar í fleiri
verkum sínum, eins og Oss morðingjum og
skáldsögunni um Ragnar Finnsson. Aðalper-
sóna leiksins, Róbert Belford dómari, rís gegn
því hefðbundna gildismati, sem staða hans
sjálfs byggist á, og mótmælir þeirri tvöfeldni,
sem honum þykir einkenna viðhorf samfélags-
ins til glæpamanna. Hugrekki sitt og sannleiks-
ást geldur hann dýru verði og endar að lokum
á geðveikrahæli, þar sem hann sviptir sig lífi.
I hlutverki Belfords vann Þorsteinn frægan
sigur. Gagnrýnandi Þjóðviljans, Ásgeir Hjart-
arson, dáist að því, hversu vel honum tekst
að blása lífsanda í tilsvör persónunnar; hann
beri „höfuð og herðar yfir umhverfi sitt, höfð-
inglegur maður og gáfulegur, en mannúð og
mildi lýsa af svip hans og ásjónu; mál sitt flyt-
ur hann af innileik og þrótti og þó með því
sérstæða látleysi sem Þorsteini er lagið. Agn-
ari Bogasyni, ritsjóra Mánudagsblaðsins, finnst
sem Gunnar Hansen leikstjóri hafi leyst hæfi-
leika Þorsteins úr læðingi, bæði í þessari sýn-
ingu og Eisku Rut; hvergi beri „nú á þunga
þeim sem áður þótti gæta í leik Þorsteins, en
meðferð hans er öll létt, ákveðin og hreyfingar
virðulegar án þess þær séu þvingaðar. Radd-
brigði eru ágæt og öryggi hans í framkomu
munu áreiðanlega styrkja meðleikendur hans.“
Það er vert að staldra aðeins við þetta síð-
asttalda atriði í umsögn Agnars, hið góða jafn-
vægi á milli Þorsteins og annarra leikenda.
Hveijum sem les Marmara má vera ljóst, að
hlutverk Belfords gefur snjöllum stórleikara
mörg tækifæri til að „stela senunni" og varpa
skugga á mótleikara sína. í slíka freisni fellur
Þorsteinn sem sagt ekki, að mati leikdómar-
ans, og reyndar hef ég í samtímaheimildum
aðeins einu sinni séð ýjað að einhveiju slíku
og þá nánast í hálfkæringi. Allir samstarfs-
menn Þorsteins, sem ég hef náð að spyija um
þetta atriði, hafa lokið upp um það einum
munni, hversu gjöfull hann hafi verið við þá
sem stóðu á sviðinu með honum, einkum ef
þeir bjuggu ekki yfir sömu reynslu og hann.
Steindór Hjörleifsson, sem á þessum árum var
að skipa sér í röð efnilegustu leikara L.R.,
hafði sérstakt orð á því við mig, hversu fús
Höfundur er leikhúsgagnrýnandi.Ritgerðin um
Þorstein Ö. Stephensen birtist í heild í tímaritinu
Andvara 1995.
Þorsteinn hefði verið að miðla af þekkingu
sinni, ekki síst á öllu sem laut að íslensku
máli. Það hafí oft verið setið að spjalli að sýn-
ingum loknum, þegar stórleikarinn var ekki
tilbúinn til að fara strax heim til sín eftir átak-
amikið kvöld, en þurfti að „ná sér niður“, eins
og títt er þegar þannig stendur á hjá leikurum;
á slíkum stundum hafi sá yngri þegið ýmsa
nytsama lærdóma af hinum eldri.
Um miðjan mars 1951 frumsýndi L.R. Önnu'
Pétursdóttur, mikið drama, skrifað snemma á
öldinni, og frá sjónarhóli íslenskrar leikritunar-
sögu merkast fyrir þær sakir, að það er talið
hafa veitt Jóhanni Siguijónssyni innblástur,
þegar hann var að skrifa Galdra-Loft. Lengst
verður verksins þó sjálfsagt minnst fyrir kvik-
myndina Dagur reiðinnar, sem Daninn Carl
Dreyer gerði eftir því. Leikurinn gerist á tímum
galdrafárs og snýst um forboðnar ástir, af-
brýði, hjátrú og myrkraverk. Aðalpersónan
Anna Pétursdóttir, sem ung leikona, Katrín
Thors, lék í þessar sýningu, hefur verið gefin
rosknum presti gegn vilja sínum og þegar heit-
ar ástir kvikna með henni og syni prests, ger,-
ast válegir hlutir: Anna óskar manni sínum
dauða af miklum þunga, líkt og Loftur Stein-
unni, og eins og Loftur fær hún þeirri ósk
fullnægt. Fyrir bragðið er hún borin sökum
um galdra og lætur lifið á bálinu. í sýningu
L.R. lék Þorsteinn prestinn Absalon Beyer, að
sögn Ásgeirs Hjartarsonar, „af verulegum
þrótti og sönnu lífi og ber af öðrum leikendum,
myndugur og gáfulegur sem hinu lærða göfug-
menni sæmir, ósvikinn endurreisnarmaður er
við kynnumst honum fyrst, fylltur lífsþorsta
og athafnaþrá og föðurlega hreykinn af syni
sínum“. Kveður Ásgeir hann lýsa meistaralega
„breytingu þeirri sem verður á séra Absaion,
samviskubiti hans, sárri þreytu og sálarstríði".
Sama sinnis er Sigurður Grímsson, sem um
árabil skrifaði leikdóma í Morgunblaðið; segir
leik Þorsteins áhrifamikinn og sterkan og
bregður því einnig við, hversu góð skil hannv
geri þeirri breytingu, sem verður á presti „er
hann kemur heim til sín í þriðja þætti, beygð-
ur og sár og gerir upp lokareikningana við
konu sína“.
Einn er sá þáttur í ævistarfi Þorsteins, sem
nauðsynlegt er að minnast á hér, og það er
hiutdeild hans í þeirri endurreisn leikritunar,
sem átti sér stað á sjöunda áratugnum. Jó-
hanna Kristjónsdóttir segir frá því í bók sinni
um Jökul Jakobsson, sem gegndi vitaskuld lyk-
ilhlutverki í þeirri sögu allri, að skáldið hafi
gengið á fund Þorsteins, sem þá var formaðuf-
L.R. með Pókó. Áður hafði Jökull lagt verkið
fyrir þjóðleikhússtjóra sem hafnaði því á þeirri
forsendu, að svona „frasi“ passaði ekki í Þjóð-
leikhúsið. Viðtökurnar urðu nokkuð aðrar hjá
formanni Leikfélagsins, eða eins og Jóhanna
lýsir þeim: „Já, þú kemur svei mér færandi
hendi,“ sagði Þorsteinn sínum ráma rómi. Eins
og hann hefði lengi beðið eftir þessu. Hann
lofaði að láta frá sér heyra innan tíðar.“ Það
loforð var ekki svikið. Jóhann segir, að Jökull
hafí verið Þorsteini ævarandi þakklátur fýrir
þessi viðbrögð, en óneitanlega er það svolítið
óskemmtileg tilhugsun í ljósi þeirra atvika, sem
áður er greint frá, hvað hefði orðið, ef svo
hefði ekki hist á, að Þorsteinn var einmitt
þetta eina leikár í forsvari fyrir Leikfélag
Reykjavíkur. Síðar átti hann eftir að gera
ýmsum körlum Jökuls meistaraleg skil: Anan-
íasi í Guilbrúðkaupi, Hinum Jóni í Afmæli i
kirkjugarðinum, embættismanninum í Því mið-
ur frú, Runólfi skósmið í sjónvarpsleiknum
Rommi handa Rósalind, að ógleymdum Davíð
í Sumrinu ’37. Oddur Bjömsson, sem hefur
verið eitt mikilvirkasta útvarpsleikskáld okkar
á seinni árum, hóf einnig feril sinn á tíma
Þorsteins og sama máli gegndi um Agnar Þórð-
arson. Þannig mynduðust lifandi tengsl milli
hinna ungu leikskálda og leiklistardeildar útr
varpsins, þó að þeim væri því miður ekki hald-
ið nógu vel við eftir starfslok Þorsteins árið
1974.
Þegar árin færðust yfir tók margvíslegur
heilsubrestur að sækja á. Ellin varð Þorsteini
þungbær og erfiðast var honum sjálfsagt að
sætta sig við, að röddin skyidi bregðast hon-
um. Hæsi sú, sem hafði lengi borið nokkuð
á, tók mjög að ágerast upp úr sjötugu og muií
hann þá, a.m.k. um tíma, hafa viljað láta sem
minnst til sín heyra. Skorti hann þó ekki til-
boð, bæði úr leikhúsum og útvarpi, og nokkrum
sinnum lét hann tilleiðast að koma fram í
smærri hlutverkum, flestum í Þjóðleikhúsinu.
Af þeim er yfirlætislaus mynd hans af gamla
manninum í Stundarfriði Guðmundar Steins-
sonar mér minnisstæðust; enn ein þessara
næmlegu mannlýsinga, sem virtust hafa sprott-
ið fram á fullkomlega fyrirhafnarlausan hátt,
full af hlýjum friði og fínlegri glettni, sem
myndaði eins og vera bar sterka andstæðu við
þann fyrirgang, og tilfinningakulda, sem ann-
ars einnkennir fjölskyldulíf leiksins.
VALUR Gíslason og Þorsteinn Ö. í síðasta samleik sínum í Ríkisútvarpinu 1988.
ÞORSTEINN Ö. Stephensen íhlutverki Roberts Belfod íMarmara, semvarfyrsti
stórsigur Leikfélagsins eftir að Þjóðleikhúsið tók til starfa. T.v. er Haukur Óskarsson.
ÞORSTEINN Ö.
STEPHENSEN
OG LEIKFÉLAG
REYKJAVÍKUR
KAFLAR ÚR RITGERÐ EFTIR JÓN VIÐAR JÓNSSON
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 11. JANÚAR 1997 27