Lesbók Morgunblaðsins - 15.02.1997, Blaðsíða 3

LESBÖK MORGUMBLAÐSINS ~ MI\M\(./IISI1I{
7. TÖLUBLAÐ - 72. ÁRGANGUR
EFNI
Úlfaldablóð
Nestor
íslenzkra málara Louisa Matthíasdóttir
stendur á áttræðu um þessar mundir.
Listakonan hefur lifað og starfað í New
York frá árinu 1943, en Bragi Ásgeirsson
segir í grein um hana, að andrými og
skynsvið athafna hennar teljist öðru frem-
ur íslenzkt. Hún er íslenzkur heimsborg-
ari og skynjar, hugsar og málar á íslenzku.
Tómas Gíslason er einn af athyglisverðari
kvikmyndamönnum af yngri kynslóðinni
í Danmörku. í samtali við Sigrúnu Davíðs-
dóttur ræðir hann um áhrifin af íslensku
landslagi, sem hann segir eiga þátt í því,
að á íslandi séu engir fordómar gegn list-
rænni tjáningu.
nefnir Þorvaldur Gylfason_grein sína um
auðlegð þjóða og sljórnun Islendinga á
fiskveiðunum, þar sem hann veltir fyrir
sér í sambandi við fiskveiðarnar, hvort
við tökum of mikið blóð úr úlfaldanum,
og vitnar í orð Rögnvaldar Hannessonar
um ósljórn, en auk þess séu það ekki
auðlindir náttúrunnar sem mestu ráði um
auðlegð þjóða, heldur mannauðurinn.
íslendingurinn
Dresden
er ekki að fullu
risin úr rústum
heimsstyrjaldar-
innar. Til dæmis
er nú verið að
púsla saman Frú-
arkirkjunni, stein
fyrir stein. Þetta
og fleira eftir-
minnilegt sáu ís-
lenzkir Bach-
aðdáendur, sem
voru a ferð a sloð-
um tónskáldins, svo sem sagt var frá í
fyrri hluta í síðasta blaði. Greinina skrifar
Már Viðar Másson.
Á forsíóunni er hluti af sjálfsmynd Louisu Matthíasdóttur sem verður áttræð 20 febrúar næstkomandi.
STEINN STEINARR
COLUMBUS
Um saltstorkið hár þitt skein sóldýrð ókunnra landa,
og sægrænu bliki sló um þinn stormbitna hvarm.
Mót heimsálfu nýrri hófstu þinn máttuga arm
og heilsaðir fýllingu draumsins og sigri þíns anda.
Samt duldist í sál þinni dimmur og ögrandi grunur:
Mun draumurinn rætast að lokum? Er þetta þá allt?
Hvað er fyrir handan? Það hljómaði storkandi og kalt
eins oghláturhins brimhvíta stormsgegnum úthafsins drunur.
Og skip þitt hélt áfram um áttleysur hrynjandi sjóa.
Sjá! Enn er hin sigg-gróna hönd þín á stjómhveli föst,
og eirðarlaust blóð þitt mun eilífð ei kyrra né róa.
Svo sigldu þá, skipstjóri, án sátta við drottin og fjandann!
Það er sál þín, sem kallar úr djúpsins hrapandi röst
jafn friðlaus og þjáð eins og forðum: Hvað er fyrir handan?
Steinn Steinarr (Aðalsteinn Kristmundsson), 1908-1958, var upprunninn úr Dala-
sýslu, en ótti lengst af heima í Reykjavík og varð brautryðjandi I módernískri
Ijóðagerð. Frá yngri órum hans eru vinstrisinnuð baráttukvæði, en síðar varð
sérstök kaldhæðni einkenni ó Ijóðum hans.
TILGANGUR
LÍFSINS
RABB
RÉTT fyrir síðustu jól kom
út hjá Siðfræðistofnun og
Háskólaútgáfunni í ís-
lenzkri þýðingu afar at-
hyglisverð bók eftir austur-
ríska geðlækninn Viktor
Frankl, Leitin að tilgangi
lífsins. Höfundur segir frá
veru sinni í fangabúðum nazista í Ausch-
witz. Flestir hafa lesið um þann hrylling
sem fangarnir upplifðu í þessum einangr-
unarbúðum og séð myndir af þeim ósköp-
um sem þar áttu sér stað. Frankl hefur
litlu við þær lýsingar að bæta. En það sem
er sérstakt við bók hans er að hún lýsir
því hvernig hægt var — og raunar lífs-
nauðsynlegt — að finna tilgang við að-
stæður þar sem lífið var nær endalaust
böl og þjáning. Frankl lýsir því hvernig
allt lagðist á eitt í einangrunarbúðunum
við að koma föngunum á kné. Öll gildi
lífsins voru fótum troðin og það virtist
ekki þjóna neinum tilgangi að lifa. En
mitt í þessum ömurlegu aðstæðum lýkst
það upp fyrir Frankl að einstaklingurinn
á þess alltaf kost að finna lífi sínu til-
gang. I aðstæðum einangrunarbúðanna
var ljóst að spyrði maður um tilgang lífs-
ins og vænti svars í Ijósi þeirra lífskilyrða
sem mönnum voru búin, þá yrði spurning-
in fáránleg. Þess vegna varð einstakling-
urinn að beina spurningunni að sjálfum
sér, spyija sig þess hvað hann hefði að
lifa fyrir. Með því að krefja sjálfan sig
svars gerir einstaklingurinn sér ljóst að
hann verður sjálfur að bregðast við að-
stæðum sínum og að hann einn ber ábyrgð
á því svari sem viðbragð hans felur í sér.
Einstaklingurinn er, með öðrum orðum,
fijáls til að velja hvernig hann bregst við
því sem að höndum ber og þar með kemst
hann ekki hjá að gefa lífi sínu tilgang.
Þegar spurningunni um tilgang lífsins er
beint að manni sjálfum kemur ekki nema
eitt svar til greina: „Eina svarið sem hann
getur gefíð lífinu er að axla ábyrgð," skrif-
ar Frankl (s. 97).
Ein leið til að orða spurninguna um
tilgang lífsins þegar allt virðist marklaust
er: Hvers vegna svipti ég mig ekki lífi?
Því sá sem hefur eitthvað hvers vegna
getur afborið næstum allt hvernig, eins
og Nietzsche komst að orði. Sá sem hefur
eitthvað til að lifa fyrir getur þraukað við
ótrúlegustu lífsskilyrði. Franski tilvistar-
heimspekingurinn Albert Camus hélt því
fram að eina alvarlega heimspekilega
spurningin sem menn yrðu að spyija sig
væri: Er lífið þess vert að því sé lifað eða
ekki? Líkt og Frankl sýndi Camus fram
á að það væri ranghugsun að vænta ein-
hvers af lífinu og leggja árar í bát þegar
það virtist ekki hafa upp á neitt að bjóða.
Báðir kenna þeir að við verðum að spyija
í staðinn hvers lífið geti vænzt af okkur.
Aðstæður hverrar manneskju eru einstæð-
ar og þess vegna verður hver og einn að
finna sína leið, bregðast á sinn hátt við
þeim verkefnum sem lífið leggur honum
á herðar. Höfuðatriðið er að hann gangist
við frelsi sínu og axli ábyrgðina sem því
fylgir. Krefji hann aftur á móti lífið um
algildan tilgang sem er óháður honum
sjálfum býður hann fjarstæðunni heim.
Hann gerir þá sjálfan sig að leiksoppi
kringumstæðna, fórnarlambi sem fær ekki
tilgang lífsins á silfurfati.
Hvaða lærdóma getur fólk sem býr í
allsnægtasamfélagi dregið af tilvistarkjör-
um fanganna í Auschwitz? Fljótt á litið
virðist sem betur fer ekkert vera sambæri-
legt við þessi tvenns konar lífsskilyrði.
En þegar betur er að gáð sést að grein-
ingu Frankls á tilgangi lífsins má heim-
færa á allar aðstæður mannsins. Sá nakti
sannleikur sem blasti við þegar umbúða-
laus hryllingurinn réð ríkjum er hins veg-
ar auðveldlega dulinn í þægindum og
gleiðigjöfum neyzlusamfélagsins. í að-
stæðum þar sem allir keppast við að hafa
allt til alls er ofur skiljanlegt að leitin að
tilgangi lífsins beinist út á við og menn
bindi vonir við að finna hann á markaðs-
torginu. En yfirleitt rekast menn á það
lögmál lífsins sem annar geðlæknir,
Magnús Skúlason, orðaði svo skemmtilega
við mig á dögunum: „Það er ekki allt feng-
ið með þvi að fá allt.“ Þessi sannindi ljúk-
ast þó oft ekki upp fyrir mönnum fyrr
en þeir lenda í einhvers konar lífskreppu
sem veldur því að þeir veggir vanans sem
villa okkur sýn hrynja. Allar viðteknar
viðmiðanir geta misst gildi sitt í slíkum
aðstæðum og einstaklingurinn stendur
einn á berangri tilverunnar, jafnvel mitt
í allsnægtunum.
Kenning Frankls leiðir í ljós að eina
bjargráðið í slíkum aðstæðum er endurnýj-
uð vitund um tilgang lífsins. Ef einstakl-
ingurinn nær að grípa til þess ráðs getur
tilvistarkreppan orðið honum til góðs.
Hann kemst til vitundar um frelsi sitt og
ábyrgð, rýfur sig úr sjálfgefnu samhengi
hlutanna og kemst til manns. En hitt er
líka algengt að menn reyni að fylla upp
í tilvistartómið með alls kyns öðrum ráðum
sem í raun eru flóttaleiðir. Þá reynir ein-
staklingurinn að flýja ábyrgð sína á eigin
lífi og leitar í hluti eða fyrirbæri sem
geta ekki veitt honum lífsfyllingu. Það er
alveg sama hversu miklu dóti menn hrúga
í kringum sig, hversu oft og lengi þeir fá
svalað löngunum sínum, það bætir þeim
ekki upp tilgangsskort. Jafnvel enn hættu-
legra er að líta á slíkan tilvistarharm sem
sjúkdóm eða geðrænan kvilla sem hægt
er að gefa uppörvandi lyf við. Tilvistar-
tómleiki er eðlileg tilfínning manneskjunn-
ar og hún verður sjálf að finna tilganginn
með lífi sínu. Enginn getur fundið hann
eða náð honum nema einstaklingurinn
sjálfur. Tómhyggjan birtist hins vegar í
því þegar menn hafna því að takast sjálf-
ir á við það verkefni að fylla upp í tilvistar-
tómið.
Það er athyglisvert að þótt einstakl-
ingurinn verði sjálfur að fínna tilganginn
með einstöku lífí sínu, virðist lífið lúta
almennum lögmálum sem öll tilgangsleit
verður að hlíta. Viktor Frankl telur þau
kristallast í því sem hann kallar að taka
áskorun lífsins. Sú áskorun mætir manni
við hvert fótmál og henniverður að taka
af ábyrgð og heilindum. Ég ræð litlu um
það hvað mætir mér handan við hornið,
en einstætt tækifæri mitt er fólgið í því
að velja hvernig ég ber það sem á mig
er lagt. Þess vegna hefur líf mitt tilgang.
VILHJÁLMUR ÁRNASON
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 15. FEBRÚAR 1997 3