Lesbók Morgunblaðsins - 15.02.1997, Blaðsíða 5

ýmist glatazt eða hangið á bláþræði vegna
óstjómar á auðlindinni í hafi.
Færeyingar eru fómarlömb sjálfra sín. Það
er engin ástæða til að þegja yfír þessu: erlend-
um mönnum, sem hafa grandskoðað efnahags-
lífið á eyjunum aftur í tímann, ber yfirleitt
saman um andvaraleysið, fúskið og spilling-
una, sem gagnsýrðu færeyskt samfélag og
sýra það enn. Eðvarð T. Jónsson, fýirum
fréttamaður Ríkisútvarpsins í Færeyjum, hefur
lýst þessu í prýðilegri bók (Hlutskipti Fær-
eyja, 1994). Höfuðkostur bókar Eðvarðs er
sá, að hún vitnar um skýra haghugsun höfund-
arins, þótt hann sé ekki hagfræðingur að
mennt: hann setur hrun Færeyja í skýrt og
skynsamlegt samhengi við óstjómina í efna-
hagsmálum eyjanna.
Bók Eðvarðs fékk vinsamlegar viðtökur í
Færeyjum, en hún fékk heldur kaldar kveðjur
frá fulltrúum stærstu stjómmálaflokkanna hér
heima. Morgunblaðið og Dagblaðið birtu bæði
ritdóma um bókina, annan eftir þingmann og
nú ráðherra Sjálfstæðisflokksins og hinn eftir
fyrrverandi þingmann Framsóknarflokksins,
og þeir höfðu fátt gott um hana að segja.
Grænlendingar, Islendingar og Norðmenn
hafa einnig farið illa að ráði sínu í sjávarút-
vegsmálum, þótt Norðmenn muni ekki mikið
um óstjórnina og óhagkvæmnina í útvegsmál-
um: ef menn eiga næga olíu og fara vel með
hana, em þeim flestir vegir færir. Sjávarfang
Og nú vaknar spuming: Úr því að fijálst
framsal aflakvóta er nauðsynlegt til að tryggja
fulla hagkvæmni í þjóðarbúskapnum, hverjum
á þá að afhenda kvótana í upphafi, áður en
viðskiptin hefjast? Fáum útvöldum eins og í
Nígeríu? Eða lögmætum eiganda, sem er þjóð-
in öll?
Svarið ætti að liggja í augum uppi, ef menn
nenna að velta þessu fyrir sér á annað borð
og hafa almannahag að leiðarljósi. Auðvitað
á lögmætur eigandi að taka við kvótanum og
ráðstafa honum svo að eigin vild. Þetta er
hægt með ýmsu móti, til dæmis með því að
afhenda öllum lögráða einstaklingum kaup-
réttarseðla, eins konar hlutabréf í sameign-
inni. Einmitt þannig meðal annars hafa þjóð-
imar í Austur-Evrópu fært ríkiseignir (t.d.
banka og verksmiðjur) í einkaeign í stómm
stíl á síðustu ámm, á meðan við íslendingar
höfum hjakkað í sama fari án takmarks og
tilgangs. (Raunar þyrfti ekki að binda úthlut-
un við lögráða einstaklinga, heldur mætti
hugsa sér að afhenda öllum hlutabréf í sam-
eigninni, svo sem dr. Pétur Blöndal alþingis-
maður hefur mælt með, þ.á.m. mæðram fyrir
hönd barna sinna. Þannig yrði réttur barna
síður fyrir borð borinn, svo sem verða vill á
stjórnmálavettvangi, þar sem böm hafa ekki
atkvæðisrétt.)
Þessi einkavæðingaraðferð er samt ekki ein-
hlít, enda hafa Austur-Evrópuþjóðimar einnig
þeim í raun og vera varla verið svarað nema
með fleipri, fúkyrðum og fíflagangi (eins og
t. d. þegar gæzlumenn óbreytts ástands kalla
veiðigjaldsmenn sósíalista og annað eftir því).
Veiðigjaldsrökin era nú loksins að byija að
bíta á stjórnmálavettvangi, þótt seint sé. Lé-
legt tímaskyn er ljóður á ráði stjómmála-
manna umfram flest annað fólk.
V. Hagkvcemni og réttleoti
Svo er önnur hlið á veiðigjaldsmálinu, rétt-
lætishliðin, og hún er nátengd hagkvæmnis-
hlið málsins. Hagkvæmni og réttlæti era syst-
ur. Hagkvæmni auðveldar heilbrigðu samfé-
lagi að fullnægja félagslegu réttlæti. Velferð-
arríki Norðurlanda hafa t.a.m. náð tilætluðum
árangri einmitt í skjóli heilbrigðs markaðsbú-
skapar með hagkvæmni að leiðarljósi. Ógnin,
sem mörgum sýnist nú með réttu steðja að
velferðarríkjunum, stafar einmitt af því, að
þau gættu ekki ýtrastu hagkvæmni: bolmagn-
ið hefur roinnkað.
Ranglæti spillir á hinn bóginn fyrir hag-
kvæmni með því að vekja úlfúð og egna menn
til skaðlegra átaka, sem skerða almannahag.
Þetta er segin saga til dæmis í Suður-Amer-
íku, þar sem hatröm hagsmunaátök hafa dreg-
ið þrótt úr efnahagslífinu og seinkað framför-
um þjóðanna þar, þótt nú sé að vísu loksins
farið að rofa til viða þar suður frá.
Og nú spyr ég þig, sem lest þessar línur:
MEXÍKÓ: Landinu hélst ekki betur á olíuauðiegðinni en svo að það steypti sér í stólpaskuldir, sem ekki sér fyrir endann á.
Norðmanna nemur innan við 1% af landsfram-
leiðslu þeirra, eins og Rögnvaldur Hannesson
tíundar í bók sinni. Gauragangurinn í erindrek-
um útvegsins í Noregi hefur þó eflaust gefið
flestum Norðmönnum og íslendingum miklu
hærri hugmynd um skerf sjávarútvegsins í
norskt þjóðarbú. Það er umhugsunarefni, að
hagsmunir svo lítils atvinnuvegar skuli hafa
ráðið miklu um þá ákvörðun Norðmanna um
árið að standa enn um sinn utan Evrópusam-
bandsins.
Það er nokkur ljóður á bók Rögnvalds að
minni hyggju, að í henni skuli ekki vera sér-
stakur kafli um Grænland, þótt landið sé að
vísu nefnt á nokkrum stöðum í bókinni. Þetta
kemur þó ekki að sök, því að nýleg vitneskja
um grænlenzkt efnahagslíf annars staðar að
rímar vel við boðskap Rögnvalds. Hér á ég
við ágæta bók um efnahagsþróun Grænlands
eftir Martin Paldam, prófessor í hagfræði í
háskólanum í Árósum (Gronlands ekonomiske
udvikling, 1994). Honum hafa borizt hatröm
hótunarbréf frá Grænlandi, eftir að bókin kom
út; hann hefur þau til sýnis á skrifstofu sinni
til að skemmta gestum. (Einn bréfritarinn
býðst til að kála bókarhöfundi með kinda-
byssu, dirfist hann að stíga fæti framar á
grænlenzka grund.)
IV. OldrykkiufrMél
Fiskihagfræði er eins konar ofdrykkju-
fræði: hún fjallar meðal annars um hagkvæm-
asta fyrirkomulag fiskveiða - eða hvemig
hægt er að drekka sem mest úr slagæð úlfal-
dans, án þess að hann lyppist niður.
Við skulum stikla á stóru.
AUir fiskihagfræðingar era á einu máli um
nauðsyn þess, að verðmætar veiðiheimildir
gangi kaupum og sölum, svo að hagkvæmustu
útgerðirnar fái þá að veiða fiskinn til hags-
bóta fyrir þjóðarheildina. Aukin tækni kallar
á sífellda fækkun í sjómannastétt og meðal
útgerðarmanna og fiskvinnslufólks, alveg eins
og í landbúnaði: það er enginn munur á landi
og sjó að þessu leyti. Þeir, sem eru andvígir
fijálsu framsali veiðiheimilda, era í raun og
vera að beijast gegn fijálsum viðskiptum -
og fyrir fátækt. Þetta er ekki ný bóla: heimur-
inn er fullur af fólki, sem berst fyrir fátækt
án þess að hafa hugmynd um það.
„Ég túlka hagsögu
heimsins svo, að pað,
sem mestu ráði um
auðlegð pjóðanna, sé
mannauðurinny
menntun fólksins og
menningy en ekki auð-
lindir náttúrunnar. “
Þ.G.
selt ríkiseignir ýmist á uppboði eða á fóstu
verði með forkaupsrétti handa tilteknum hóp-
um og með ýmsum öðram hætti. Þeim hefur
samt ekki tekizt að koma í veg fyrir, að göml-
um kommúnistaforkólfum tækist að sölsa und-
ir sig verðmætar eignir og koma óorði á einka-
væðinguna með því móti, en það er annað
mál. Við hefðum einnig átt að færa sameigna-
rauðlind okkar í hendur almennings hér heima
strax, þegar kvótakerfíð var tekið upp árið
1984. Það eru að minni hyggju ein alvarleg-
ustu hagstjórnarmistök lýðveldistímans, að
þetta skyldi ekki vera gert í tæka tíð, svo sem
íjölmargir dómbærir sérfræðingar mæltu með
á þeim tíma, þótt aðrir þegðu. Þessi mistök
hafa reynzt þjóðinni dýr og eiga eftir að reyn-
ast henni enn afdrifaríkari, ef innheimta veiði-
gjalds dregst enn á langinn. Það er aðeins
útfærsluatriði, hvort innheimtan á sér stað
með útgáfu kaupréttarseðla, uppboði eða sölu
á föstu verði: reynslan að austan bendir til
þess, að blanda af öllu þrennu geti hentað vel
til að samræma ólík sjónarmið.
Rögnvaldur Hannesson hefur verið öflugur
talsmaður veiðigjalds hér heima og í Noregi
öll þessi ár með skörpum og skýram hagræn-
um rökum. Þessi hagkvæmnisrök varða ríkis-
fjármál, gengismál, Evrópumál og fleira, og
þau hafa verið rædd í þaula í heilan aldarfjórð-
ung. Þeim hefur ekki verið hnekkt, enda hefur
Manst þú eftir því að hafa heyrt andstæð-
inga veiðigjalds lýsa áhyggjum sínum af rang-
læti á einhveiju sviði þjóðlífsins? - öðra en
því ranglæti, sem þeim finnst felast í þeirri
forréttindasviptingu, sem myndi fylgja veið-
gjaldi.
Ég minnist þess ekki. Andstæðingar veiði-
gjalds virðast ónæmir fyrir ranglæti gagnvart
öðram. Þeir hafa ekki annað til málsins að
leggja en að réttlæti eins sé ranglæti annars
og annað í þeim dúr. Þeir sjá ekkert athuga-
vert við forréttindi handa fáum útvöldum.
Þeir era áttavilltir: þá vantar kompás. Menn,
sem virðast ónæmir fyrir ranglæti gagnvart
öðrum og sýna yfirhöfuð engin merki þess,
að þeir þekki muninn á réttu og röngu, eiga
ekki að fá að_ ráða ferðinni í einu brýnasta
framfaramáli íslands.
Hugsum okkur nú eitt andartak, að ein-
hverra hluta vegna væri það talið óumflýjan-
legt að afhenda aflakvótann fámennum hópi
án endurgjalds, svo sem gert hefur verið, í
stað þess að selja hann á fijálsum markaði
eða þá gefa út hlutabréf í sameigninni handa
öllum. Hveijum ætti þá að gefa kvótann?
Ég segi: nánast hveijum sem er öðram en
útvegsmönnum. Ástæðan er einföld. Reynslan
sýnir, að útgerðarmenn nota gjafaféð yfirleitt
ekki til annars en að gera meira út, kaupa
fleiri skip og þannig áfram; það era þeirra
ær og kýr. Rögnvaldur Hannesson reiðir fram
tölur, sem sýna það svart á hvítu, að fiski-
floti okkar Islendinga var stærri í tonnum
talið 1994 en hann var 1984, þegar kvótakerf-
ið var tekið upp, enda þótt eitt helzta mark-
mið kerfisins hafi verið að minnka flotann.
Eftir að varanlegum kvótum var komið á 1990,
hefur skipum að vísu fækkað, en flotinn hefur
staðið nokkurn veginn í stað í tonnum talið.
Þess era nýleg dæmi, að íslenzkir útvegsmenn
úreldi eins eða tveggja ára gömul skip með
styrk úr opinberam sjóði og noti féð síðan til
að kaupa nýtt skip. Þetta er færeyski farsinn
í íslenzkri sviðsetningu.
VI. Rangar hendur
Hér kem ég að viðkvæmum vanda, sem
væri efni í bók. Þjóðir, sem eru nýgræðingar
í markaðsbúskap eins og við eram og margar
aðrar fyrrverandi nýlendur, eiga of fáa syni
og dætur, sem hafa auðgazt af eigin ramm-
leik og ágæti. í löndum, sem era gagnsýrð
af stjómmálum, auðgast menn yfírleitt ekki
umtalsvert af öðra en af aðgangi að stjómvöld-
um: auðmenn verða menn ekki af sjálfum sér
undir þeim kringumstæðum, heldur í skjóli
mismununar. Mannvalið í viðskiptalífinu verð-
ur lakara fyrir vikið. Mörg íslenzk fyrirtæki
(og bankar!) greiða forstjóram sínum laun eins
og tíðkast í útlöndum, þótt mennimir séu ekki
gjaldgengir á erlendum forstjóramarkaði.
Þetta er ásamt ýmsu öðra til marks um það,
að hagkerfi okkar skortir enn fulla burði til
að keppa við útlönd.
Það háir atvinnulífi okkar íslendinga, að
við eigum of fáa auðmenn af sjálfum sér og
aðra afburðamenn á alþjóðavísu. Slíkir menn
skipta máli í markaðshagkerfi. Framtak þeirra
er uppspretta almennrar hagsældar, og almenn
hagsæld er forsenda þokkalegs þjóðfélagsrétt-
lætis. Jú, víst höfum við átt menn eins og
Pálma Jónsson í Hagkaupum, Ragnar Jónsson
í Smára og Sigurliða Kristjánsson í Silla og
Valda, nafntogaða heiðursmenn, sem auðguð-
ust lítillega fyrir eigið ágæti og létu gott af
sér leiða, en slíkir menn era hér of fáir. Auður-
inn í íslenzku athafnalífi hefur að talsverðu
leyti ratað á rangar hendur fyrir óheilbrigt
tilstilli stjórnmálamanna.
VII. Mennlwn
Svo er enn önnur hlið á útvegsmálunum.
Nýjar rannsóknir benda til þess, að auðlinda-
búskapur sé yfirleitt dragbítur á efnahags-
framföram úti í heimi. Reynslan sýnir, að
hagvöxtur stendur yfirleitt að öðru jöfnu í
öfugu hlutfalli við skerf „framframleiðslu"
(landbúnaðar, fiskveiða, olíuvinnslu og þannig
áfram) til landsframleiðslunnar - þveröfugt
við það, sem margir kynnu að ætla að óreyndu.
Þetta er eitt afbrigði hollenzku veikinnar, sem
svo er nefnd.
Þessi vitneskja er nýrri en svo, að menn
geti vitað með vissu, hvernig í málinu liggur.
Mér sýnist að svo stöddu líklegast, að ástæðan
liggi að einhveiju leyti í ólíkum menntunarkr-
öfum „framframleiðslu“ og annarra atvinnu-
vega. Landbúnaður og sjávarútvegur víðs veg-
ar um heiminn gera yfírleitt minni menntun-
arkröfur en t.d. iðnaður, verzlun og þjónusta.
Af þessu leiðir, að í löndum, þar sem land-
búnaði og sjávarútvegi er gert hátt undir höfði,
er menntun mannaflans yfírleitt lakari að öðra
jöfnu. Alþjóðlegar samanburðartölur sýna
þetta ljóslega. Lakari menntun mannaflans
dregur úr vaxtargetu þjóðarbúsins. Þama sýn-
ist mér hundurinn liggja grafinn. Frekari rann-
sóknir munu vonandi eyða óvissunni.
Dæmisagan um úlfaldablóðið hefur víðari
skírskotun en ég hef lýst hér. Ofyeiði er að-
eins ein tegund ofdrykkju. Við íslendingar
höfum haldið tekjum okkar uppi undangengna
áratugi ekki aðeins með því að rýra mikilvæg-
ustu fiskstofna okkar um þriðjung eða helming
að mati fiskifræðinga, heldur einnig með því
að safna himinháum skuldum erlendis án
nægilega arðbærrar eignamyndunar á móti
og með því að vanrækja menntun og vísindi,
sem eru þó einn helzti aflvaki framfaranna úti
í heimi. Allt þrennt leggst á sömu sveif og
minnkar vaxtargetu hagkerfisins í framtíðinni.
VIII. Barálta fyrir bœttum hag
Réttindabarátta þeirra, sem hafa haldið
fram kostum veiðigjalds umfram núgildandi
kvótakerfi, er ekki forréttindabarátta. Hún er
þvert á móti barátta fyrir bættum hag almenn-
ings: hún er mannréttindabarátta. í slíkum
slag er ævinlega á brattann að sækja, því að
þeir, sem telja sig hagnast á óbreyttu ástandi,
streitast á móti af alefli. Auðinn og valdið,
sem íslenzkum útvegsmönnum hefur tekizt
að sölsa undir sig í skjóli núverandi kvótakerf-
is fyrir tilstilli greiðvikinna stjómmálamanna,
geta þeir notað til að styrkja sig enn frekar
í baráttunni fyrir óbreyttri skipan.
Ef stjórnvöld sjá ekki að sér í veiðigjaldsmál-
inu og öðrum málum af sama toga (t.d. land-
búðar- og bankamálum) án frekari tafar, þá
mun efnahag íslands halda áfram að hraka
smátt og smátt, eins og Rögnvaldur Hannes-
son óttast. Þá mun okkur ekki takast að halda
unga fólkinu heima. Þá munum við missa
bezta fólkið burt. Mönnum leyfist ekki að
horfa fram hjá þeirri hörmulegu staðreynd,
að ísland er nú þegar komið í hóp fátækustu
.landa Evrópu, ef þjóðartekjur á vinnustund
eru mældar á réttan kvarða, sem tekur mið
af kaupmætti almennings. Þetta geta menn
nú orðið séð með reglulegu millibili í yfirlit-
stöflum í erlendum efnahagstímaritum, eins
og t.d. Economist.
Skammær uppsveifla nú vegna yfirstand-
andi stóriðjuframkvæmda breytir engu um
þessa þróun til lengdar. Yfirlýsingar stjórn-
valda um betri og bjartari tíð breyta engu
heldur nema hugarástandi þeirra, sem leggja
trúnað á þá skoðun, að allt sé í himnalagi og
engu þurfi að breyta.
Höfundur er prófessor í hagfræói.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 15. FEBRÚAR 1997 5