Lesbók Morgunblaðsins - 28.06.1997, Blaðsíða 5

Guðmundur E
Johnsen.
LEGSTEINN Konrads Maurers í Alten
Sudlichen Fredhof í Munchen.
Konrad
Maurer.
KROSS á leiði Guðmundar E. Johnsen í
Arnarbæliskirkjugarði.
JOSEPH C Ha>. is prófessor stoltur fyrir framan safn sitt af íslenskum fornritum.
en þar að baki sést fjallaröð, m.a. sú volduga
Hekla og hinn mikli Eyjafjallajökull. Allmarga
bæi má sjá þó að erfítt geti verið að greina
torfveggi og þök frá umhverfinu. Greinilega
sjást dreifðar byggingar gamla spítalans í
Kaldaðarnesi sem samkvæmt hérlendri venju
standa stakar og raðast ekki hlið við hlið
nema að hluta en tengjast þó með lágum
vegg og minna að því leyti á hús Fuggersætt-
arinnar í Augsburg. Við sjóinn í suðri er sá
gamalkunni verslunarstaður Eyrarbakki. í
norðri og vestri er aftur á móti gróðursælt
haglendi sveitarinnar sem takmarkast af Ing-
ólfsfjalli annars vegar og nokkuð stórskomum
hraunhæðum sem skilja byggðina frá Selvogi
hins vegar. Við sjáum bæinn Hjalla, annexíu
frá Amarbæli og fyrmm aðsetur voldugrar
flölskyldu; einnig bæinn Reyki, sem þekktur
er fyrir hveri og einn þeirra gýs einmitt nú
og heitir Litli-Geysir. Ég hefði gjarnan viljað
vera hér dálítið lengur til að virða þetta um-
hverfí fyrir mér. Gaman hefði ég haft af að
fara að Vogsósum þar sem séra Eiríkur bjó,
einn frægasti galdramaður í landinu, sem svo
margar skemmtilegar munnmælasögur ganga
af; einnig til Krísuvíkur þar sem brennisteins-
námur em, sem mikið hefur verið rætt um
upp á síðkastið.
Athyglisvert er að horfa til
Reykja og áfram til Heng-
ils, en þar em einnig hver-
ir sem eiga að hafa mynd-
ast árið 1339. Ingólfsfjall
blasir líka við; þar er Ing-
ólfur Amarson sagður vera
heygður og enn þykjast
menn geta vísað á haug hans. Séra Guðmund-
ur benti mér líka á Valakirkju í fjallinu, þ.e.
nornakirkju. En tíminn leyfði það ekki að ég
færi á þessa staði, og ég varð að láta mér
nægja að virða dýrðina fyrir mér úr fjarlægð
með vinsamlegri aðstoð prófastsins. Inn á
milli var svo rætt um stjórnmál og kom það
mér á óvart af hve mikilli skarpskyggni þessi
velviljaði maður talaði um ástand þjóðmála í
heimalandi sínu. Líka var talað um fornsög-
umar, einkum um Njálu sem séra Guðmundur
hafði kynnt sér rækilega. Þá var farið að
ræða um efnahag. Með greinilegri velþóknun
ræddi séra Guðmundur um sitt þægilega brauð
og hið mikla graslendi sem bauð upp á meiri
nautgriparækt en almennt gerist. Þá var hon-
um ekki síður tíðrætt um ströndina sem gæfi
36-40 ríkisdali af sér árlega, selveiðar 100
dali og fleira var nefnt í þessum dúr. Ég þáði
hjá honum annan morgunverð, sérlega góðan;
til að koma mér á óvart setti gestgjafí minn
fyrir mig fimm mismunandi tegundir af eggj-
um villtra fugla sem tekin eru við ströndina
og síðan harðsoðin og snædd. Síðan var skyr
borið fram sem nú var orðinn minn uppáhalds-
réttur. Af eggjunum eru mér minnisstæðust
litlu hnöttóttu mávaeggin og stóru löngu álfta-
reggin, hin fyrrnefndu mjög mild á bragðið,
þau síðamefndu bragðsterk með feitum keim.
Þegar ég ætlaði að leggja af stað og þakka
fyrir dýrðlegar móttökur kom rúsínan í pylsu-
endanum. Hátíðlegur á svip sýndi séra Guð-
mundur mér ungt en mjög fallega skrifað og
vel varðveitt [pappírsjhandrit af Jónsbók, ís-
lensku lögbókinni frá lokum 13. aldar. Hann
lét mig fletta henni og sagði mér loks að
mágur sinn, Jón Sigurðsson, hefði fyrir löngu
falast eftir henni, hann hefði alltaf færst und-
an, en ætlaði nú að gefa mér hana, til þess
að ég gæti farið heim með þá minningu að
ég hefði heimsótt Guðmund Johnsen í Olfusi!
Þessi vinsamlegi maður lét ekki blekkjast af
mótþróa mínum og lofaði auk þess að koma
bókinni til Reykjavíkur mér til þæginda. Þá
lét hann búa bát sinn og fylgdi okkur sjálfur
yfir ána og að Kaldaðarnesi. Hann sýndi mér
staðinn þar sem hinn frægi Kaldaðameskross
stóð í Kaþólskri tíð og fyrstu lútersku biskup-
arnir máttu takast á við, einnig Kerlingar-
göngu, þ.e. hæð sem átti að lina allar þjáning-
ar þegar horft væri á krossinn frá henni. Síð-
an kvaddi ég þennan öðlingsmann með nokkr-
um trega satt að segja því að ég gat varla
gert ráð fyrir að hitta hann aftur á lífsleið-
inni. En mér til gleði hitti ég hann reyndar
sem snöggvast í Reykjavik og tók við handrits-
gjöfinni úr hendi hans sjálfs.“
Nú eru hartnær 139 ár síðan Jónsbókar-
handritið góða skipti um eiganda 1. júlí 1858,
í glaðasólskini á bænum Arnarbæli í Ölfusi,
en hvar er það núna? Ég ók dag nokkurn að
Arnarbæli til að litast um á þessum slóðum
ferðasögunnar frá síðustu öld. Kirkjan er horf-
in, var lögð niður 1909 og sóknin sameinuð
Kotstrandarsókn. Bæjarhúsin að Amarbæli
em einnig horfin og jörðin nýtt frá öðmm
bæjum. Kirkjugarðurinn er þó enn á sínum
stað. í garðinum miðjum sést vel móta fyrir
kirkjugmnninum og í honum miðjum stendur
hár steinn, sem á er letrað að hér hafi staðið
kirkja frá 1200 en verið lögð niður árið 1909.
Vestan við kirkjugranninn, ekki langt frá fyrr-
um kirkjudymm, er leiði gefandans, Guð-
mundar E. Johnsen, girt grindverki úr járni
og merkt stómm steyptum járnkrossi, sem á
stendur
Hjer hvílir prófastur G.E.Johnsen
F: 20. ág. 1812. d: 28. febr. 1873.
Sælir eru hreinhjartaðir.
Matt: 5,8
essi kross, steyptur úr pott-
jámi, er mikil smið og skraut-
leg. Forvitni mín vaknar um
hvar hann muni vera fram-
leiddur. Ég hringi í Björn Th.
Björnsson listfræðing og spyr
hann hvort Islendingar hefðu
sjálfir getað smíðað svo veg-
lega gripi á þessum tímum. Björn svarar að
svo hafi ekki verið heldur hafi flestir slíkir
málmkrossar verið steyptir í Danmörku og
eitthvað í Englandi. Oft hafi komið fyrir stafa-
villur hjá hinum erlendu smiðum. Á Arnarbæl-
iskrossinum em engar villur enda líklegt að
mágur hins látna, Jón Sigurðsson forseti,
hafí haft umsjón með gerð þessa minnis-
varða. Þiggjandi handritsins, Dr. Konrad
Maurer prófessor, lifði séra Guðmund í 29
ár og er jarðsettur í „Alten Sudlichen Fried-
hof‘ í Munchen árið 1902.
En hvar skyldi handritið af Jónsbók nú
vera niður komið?
Nokkm eftir dauða Maurers keypti Harv-
ard háskóli í Bandaríkjunum allt handritasafn
hans, svo helst væri þar að leita. í desember
sl. dvaldi ég í Boston yfír hátíðirnar og ákvað
ég að gera tilraun til að grennslast fyrir um
Jónsbókarhandritið, sem skipti um hendur á
björtum degi 1. júlí 1858. Áður en ég lagði
af stað vestur um haf, hringdi ég í Jónas
Kristjánsson fyrrv. forstöðumann Árnastofn-
unar og bað hann að gefa mér góð ráð. Jón-
as benti mér á að tala við Joseph C. Harris,
prófessor við Harvard háskóla í Cambridge
Massachusetts, sem er útborg Boston. Fyrir
vestan hringdi ég strax í Harris prófessor og
bar upp erindi mitt. Hann tók beiðni minni
ljúfmannlega og bað mig að hitta sig á tröpp-
um Widener bókasafnsins í húsgarði háskól-
ans því við þekktum ekki hvor annan í útliti
og of flókið var að visa mér á hvemig hægt
væri að finna skrifstofu hans.
Joseph C. Harris prófessor er glað-
legur maður, meðalmaður á hæð
með alskegg, suðurríkjamaður að
upprana, fæddur í Columbus í
Georgíu 18. september 1940.
Hann er menntaður í germönskum
tungumálum og hefur stundað
nám við ýmsa háskóla. Við Georg-
íuháskóla nam hann ensku, við Frankfurtar-
háskóla þýsku, við háskólann í Cambridge í
Englandi lagði hann stund á engil-saxnesku,
keltnesku og tók lokapróf í norrænu. Þá hef-
ur hann stundað nám við háskóla í Frakk-
landi og ensku við Harvard háskóla. Ritgerð
hans heitir: „Konungurinn og íslendingurinn"
og íjallar um hinn meitlaða frásagnarstíl ís-
lenskra fomsagna. Hann sótti sumamámskeið
í nútímaíslensku í Reykjavík 1973 og sat
Fomsagnaráðstefnu um leið á sama stað.
Mikill hluti ritverka hans fjallar um íslenskar
fornbókmenntir. Joseph Harris tileyrir sér-
stöku menningarsamfélagi norrænufræðinga,
sem dreifast um ýmsa háskóla heimsins. Þess-
ir menn eiga það sameiginlegt að hafa lært
og kenna forníslensku. Ur þessum hópi má
nefna menn eins og Dr. Kurt Schier í Munchen,
Hubert Seelow í Erlangen, Heinrich Beck í
Bonn, Wilheilm Friese í Tubingen, Lars Lön-
roth í Gautaborg o.fl. o.fl. Hér mætti einnig
minnast á kákasíumanninn Grigol Matsjavar-
iani, sem nú er nýlátinn. Við þessa menn er
oftast hægt að tala íslensku og skrifa þeim
á okkar eigin tungumáli.
Fyrst sýndi Joseph mér bókasafnsbygging-
una, sem er geysistór og vönduð, reist á árun-
um 1912-14 í kjölfar dramatískra atburða.
Bókasafnið, sem er höfuðbókasafn Harvard
háskóla, heitir fullu nafni:
„Harry Elkins Widener Memorial Library“
og er reist til minningar um Harry Elkins
Widener, sem fórst ásamt föður sínum með
Titanic árið 1912. Móðir hans, frú Eleanor
Widener, var einnig með um borð í Titanic
en fór í björgunarbát og lifði slysið. Ekkjan
gaf tvær milljónir dala til minningar um son
sinn og það var strax hafist handa um að
reisa bókasafnsbygginguna, sem tekin var í
notkun fullbúin 1914. Amerískur hraði það.
Nú em í safninum 3 milljónir bóka á 10 gólf-
um á yfir 8 km af bókahillum. Widener bóka-
safnið er þriðja stærsta bókasafn Bandaríkj-
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 28. JÚNÍ 1997 5