Lesbók Morgunblaðsins - 22.11.1997, Side 5

rekja til frönsku stjórnarbyltingarinnar, eins
og áður sagði. Það er hins vegar augljóst að
þjóðernisstefnan var ekki fastmótuð pólitísk
skoðun, að minnsta kosti var hvorttveggja
hægt að gagnrýna og rökstyðja Brasilíuferð-
irnar undir merkjum þessarar hugsjónar.
Frá sjónarhóli nútímamanna lítur 19. öldin
út eins og tímabil sameiningar þar sem íslend-
ingar börðust fyrir sjálfstæði sínu með frelsis-
gyðjuna sér við hlið. Af skrifum Einars má
þó glögglega sjá að þjóðernissinnar voru eng-
an veginn sammála. Raunar var þjóðernis-
hyggja hugsjón sem erfitt eða ómögulegt er
að skilgreina. Það sést best á því að bæði
andstæðingar og fylgismenn Vesturheimsferð-
anna nýttu sér þjóðernishyggju í skrifum sín-
um og báðir vísuðu til þessara nýju hugmynda
til að styðja sitt mál. Vandamálið er í raun
það að þjóðernistilfinning 19. aldarmanna var
hvorki stjórnmálahreyfing eða fastmótuð hug-
myndastefna heldur óljós tilfinning sem öllum
fannst þeir annaðhvort hafa eða eiga að hafa.
Á meðan Vesturheimsferðirnar stóðu yfir
gekk íslenskt samfélag í gegnum mestu breyt-
ingar frá upphafi. Örar framfarir í atvinnu-
og lífsháttum hafa óhjákvæmilega í för með
sér pólitísk átök og svo _var vissulega raunin
á íslandi. Það eina sem íslendingar gátu ver-
ið nokkurn veginn sammála um var að efla
hag þjóðarinnar og frelsi sem allra mest; þjóð-
frelsið var sameiginleg hugsjón allra. Það var
einmitt þess vegna sem það skipti báða aðila
svo miklu máli að geta stutt skoðanir sínar
þjóðernislegum rökum.
Um alla Evrópu hafði orðið vakning meðal
fólksins. Frelsi og ákvörðunarréttur til handa
öllum var krafa dagsins og íslendingar fóru
svo sannarlega ekki varhluta af nýjum og
breyttum hugsunarhætti. Þjóðfrelsið var þeim
sameiginlegt kappsmál, eins og verslunarmál-
ið og sjálfstæðisbaráttan bera merki um, en
kröfur Islendinga um eigin ákvörðunarrétt
voru byggðar á sérstöðunni sem menningin
og tungan óneitanlega skapaði. Þannig voru
ólíkar hugmyndir notaðar til að setja pólitísk-
ar kröfur. En það var kannski einmitt vegna
þess að íslendingar voru uppteknir af eigin
þjóðfrelsi og baráttunni við Dani, á þessum
nýju forsendum, sem Vesturheimsferðirnar
urðu svo flóknar, umdeildar og mikið gagn-
rýndar eins og raunin varð.
Þrátt fyrir góðan ásetning tókst Einari
Ásmundssyni í Nesi ekki að koma íslendingum
til Brasilíu á vordögum 1860. Ekki tókst að
fá skip til fararinnar og því féll áætlunin um
sjálfa sig. Þingeyingar höfðu samt ekki gefist
upp og hugðust nota tímann til að tryggja sér
far að ári. Fyrstu ár Brasilíufélagsins voru
þannig mörkuð vonbrigðum og óuppfylltum
draumum. Það var ekki fyrr en 1863 sem
loks fór að birta tiþ því að þann 14. febrúar
þetta ár hélt fyrsti Islendingurinn til Brasilíu.
Hann var ekki lengi einn því að um sumarið
héldu þeir Jónas Hallgrímsson, Jónas Friðf-
innsson og Jón Einarsson einnig af stað. Fjór-
menningarnir voru allir tengdir útflutningsfé-
laginu og að minnsta kosti Jónas Hallgríms-
son var sendur á vegum þess til að kynnast
staðháttum og finna heppilegt land fyrir ný-
lendu íslendinga.
Heima í Þingeyjarsýslu biðu menn í ofvæni
eftir fréttum frá Brasilíu. Þegar þær loksins
komu, nærri ári seinna, létti öllum mikið.
Ráðgert var að flytja strax um sumarið
....og hafa margir nýir í félagið gengið, en
þeir sem með verstu hrakspám, brigslum og
vitlausum hleypidómum hafa viljað ónýta fyr-
irtæki þetta, láta nú sem stendur lítið þess
háttar á.sér heyra og eru sumir orðnir um-
breyttir í skoðun sinni.“
í bréfum sínum lýstu ævintýramennirnir
landkostum og einkum Jónasi leist vel á sig
í nýjum heimkynnum, gróskan var mikil og
mjög frjósamt en of margar flugur og ýmis
meindýr svo sem höggormar. Ferðasagan hef-
ur eflaust hljómað spennandi í eyrum íslensks
almennings sem sat heima og lét sig dreyma.
Það er ekki að efa að skrif Jónasar hafa ver-
ið mögrum áhugamanninum hughreysting.
Eins og nærri má geta vissu íslendingar á
19. öld harla lítið um Brasilíu. Þeir höfðu
enga reynslu af Vesturheimi og þekktu hann
í mesta Jagi af sögusögnum og einhveijum
bókum. Árið 1864 var nokkuð þýtt af ritum,
bæklingum og öðru er varðaði ferðir til Vestur-
heims. En því miður virðist það efni nú með
öllu týnt. Þar virðast hafa glatast mikilvægar
heimildir um vitneskju og áhuga íslendinga á
Brasilíu fyrir fullt og allt. Það liggur þó ljóst
fyrir að vitneskja Islendinga um þetta dular-
fulla land var harla lítil. Ekki reyndist unnt
að fá skip til fararinnar þetta sumar, en Þin-
geyingar gáfust ekki upp og hófu undirbúning
að fjölmennri ferð að ári. Um veturinn fóru
kjaftasögur um eins og eldur í sinu. Sögðu
sumir frá því að Jónas ætlaði að teyma ís-
lenska landnema í einhvern furðudal þar sem
ekki sæist til sólar fyrir frumskóginum. Aðrir
sögðu Brasilíufarana vera komna innundir hjá
brasilísku stjórninni og fengið hana til að
senda skip eftir þeim íslendingum sem koma
EINAR Ásmundsson i Nesi beitti sér manna mest fyrir flutningum til Brasilfu og taldi
Iftið vit í að flytja úr köldu landi til Grænlands. Einar var talinn stórgáfaður maður og
á eigin spýtur aflaði hann sér kunnáttu f siglingafræði, dönsku, þýzku, frönsku og port-
úgölsku. Á myndinni er hann með sonum sfnum, Gunnari t.h. og Gottormi.
JÓNAS Hallgrímsson, Brasilfufari, sem
sendur var til að kanna aðstæður og segja
kost og löst á landinu. Honum leist vel á
frjósemi landsins, en síður á allar flugurn-
ar og höggormana.
vildu. Æsingurinn var mikill og hafa sögurnar
vafalaust kryddað tilbreytingarlaust líf alþýð-
unnar.
Hvað sem öllum sögum leið var áhuginn
mikill og breiddist út um landið. Margir heim-
sóttu Einar og vildu taka þátt, en urðu frá að
hverfa, því ekki var hægt að útvega öllum
skipsrúm. Bæði Skagfirðingar og Austfirðingar
komu að máli við hann og var talið að ef ferð
þessi gengi_ vel myndi komast mikill skriður á
útflutning íslendinga til Brasilíu. Allt frá upp-
hafi var mestur áhugj á vesturferðum á Norð-
ur- og Austurlandi. í upphafi getur verið að
það megi einungis skýra með nálægðinni enda
er líklegra að áhuginn breiðist út til nærliggj-
andi héraða heldur en annarra. Slíkar skýring-
ar eru þó engan veginn nægjanlegar þar sem
Norðlendingar voru stærstur hluti útflytjenda
allan þann tíma sem vesturferðirnar stóðu. Það
JAKOB Háifdanarson, bóndi á Grímsstöð-
um og einn af brautryðjendum í stofnun
fyrsta kaupfélagsins. Hann aðstoðaði
Einar f Nesi við að koma á brottflutningi
fólks til Brasilíu og reyndi til þrautar að
fá skip til þess að flytja fólk árið 1867,
en án árangurs.
er því óhjákvæmilegt að leita annarra útskýr-
inga á þessum sérstöku vinsældum vesturferð-
anna norðan heiða.
Það má kannski segja að fólksfjölgunin og
landþrengslin sem hún skapaði hafi á 19. öld
verið nýtt vandamál á Norðurlandi á meðan
Sunnlendingar höfðu búið mun iengur við jarð-
næðisskort. Hár giftingaraldur var því rótgróin
hefð sunnanlands á meðan Norðlendingar
þurftu nú að glíma við þessar staðreyndir í
fyrsta sinn. Ennfremur var útgerð stunduð
mun meira á Suðurlandi og því lá beinast við
að þeir sem ekki komust yfir land héldu á sjó-
inn. Norðlendingar voru því ekki vanir og sá
vísir að þéttbýli sem myndaðiðst við sjávarsíð-
una á þessum árum var nær eingöngu sunnan-
lands. Sjósóknin varð lausn Sunnlendinga en
Ameríkuíerðirnar voru einasta úrræði annarra.
Um leið og Brasilíufélagsskapnum óx fiskur
um hrygg var óhjákvæmilegt að gagnrýni á
hann yrði harðari. Skoðanir voru skiptar og
voru flestir fyrirmenn andvígir félagsskapn-
um. Pétur Hafstein, amtmaður Norðlendinga,
var á móti Brasilíuferðunum, því að hann taldi
flutning sem þennan landinu til ófarnaðar og
sérstaklega yrði vinnuaflsmissirinn þungbær.
Prestar og prófastar skipuðu sér einnig í flokk
efasemdamanna. Þeir spáðu illa fyrir ferða-
löngunum því að þeir voru fátækir, óupplýst-
ir, prests- og læknislausir. Þeir kunnu hvorki
tungumálið né þekktu lög nýja landsins. Prest-
arnir sáu fyrir sér sundrungu og áhrifaleysi
Brasilíufaranna sem á endanum hlyti að leiða
til þess að nýlendubúarnir töpuðu tungu sinni
og þjóðerni og samkvæmt spádómum þeirra
var líklegasti endir ferð^rinnar á gömlu hrepp-
unum heima á Fróni. Afstaða prestanna gæti
þó hafa verið málum blandin þar sem hræðsla
þeirra við kaþólskuna gæti hafa haft nokkur
áhrif á skoðanir þeirra þótt ekki komi það
beinlínis fram í skrifum þeirra.
Fleiri tóku undir gagnrýni embættismanna
því ritstjóri Norðanfara var ekki hlynntur því
„að margir af löndum vorum stökkvi úr iandi,
til þess að nema land í Brasílíu, eða hvar sem
er.“ En þó taldi hann enga ástæðu til að banna
þeim utanför. Fjölmargir þegnar annarra landa
höfðu farið til Vesturheims án þess að yfirvöld
hefðu sett sig_ upp á móti því. Ástæðulaust
væri því fyrir íslendinga að gera slíkt.
Flestir þeirra sem meira máttu sín skildu
því lítið í fárinu og töldu lýðinn ekki hafa að
neinu betra að hverfa í Ameríku. Fyrirmönnum
fannst málið allt heldur heimskulegt; að
minnsta kosti birtust, í einu stærsta dagblaði
landsins, greinar um Vesturheimsferðirnar
undir fyrirsögninni „Það sem af heimsku er
stofnað, mun af heimsku fyrirfarast". Álit ís-
lenskra menntamanna á Vesturheimsfárinu
endurspeglaðist í skrifum Þjóðólfs en blaðið
spáði því að ísjenskir útflytjendur myndu þræla
fyrir nýlenduherrana og minnti þá á hina al-
ræmdu þrælasölu á blökkumönnum. Það má
kannski segja að í umræðunni um Vesturheims-
ferðirnar hafí komið fram helstu einkennin á
hugsunarhætti bændasamfélagsins vegna þess
að á bak við skrifín um þrælahaldið er grund-
vallarhugsun bændamenningarinnar þar sem
daglaunamenn eða aðrir sem ekki réðu landi
voru álitnir annars flokks og óæskilegir.
í grófum dráttum má segja að menntamenn
og embættismenn, þ.e.a.s þeir sem mynduðu
efsta lag þjóðfélagsins hafi almennt verið á
móti vesturferðunum og töldu undirsáta sína
lítið hafa til Ameríku að gera. En deilurnar
um ferðirnar endurspegia einnig tvö ólík sjón-
arhorn til lífsins og samtímans.
Menntamönnum fannst að þar sem sjálf-
stæðisbaráttan væri hafín og íslendingar hefðu
loks öðlast langþráð verslunarfrelsi þá væri
ástæða til bartsýni. Þeir sáu fyrir sér hagsæld
og upprisu íslands. Almenningur á hinn bóginn
deildi ekki endilega þessari sýn yfirboðara
sinna, að minnsta kosti ekki þeir sem ætluðu
til Ameríku. Kannski stöfuðu þessar mismun-
andi skoðanir af þeirri staðreynd að búhokrið
var einasta leið almennings til mannsæmandi
lífs. Hann var í meiri tengslum við hið daglega
líf þar sem veruleikinn var ekki hagfræðikenn-
ingar og mannréttindi heldur spurningin um
að lifa af landinu. Brasilíufararnir sáu einung-
is fram á skert kjör eða enn fleiri ár í vinnu-
mennsku vegna harðinda og landþrengsla.
Nú bar svo við að þeir Einar Ásmundsson
og Jakob Hálfdánarson voru báðir forystu-
menn í sínum sveitum, þrátt fyrir að þeir
væru kannski ekki hámenntaðir. Það er því
forvitnilegt að velta fyrir sér hvers vegna
þeir stjórnuðu og trúðu á Brasilíuferðirnar.
Líkt og andstæðingar vesturferðanna notuðu
forystumennirnir sjálfstæðisbaráttuna sem
rökstuðning. Einar benti á að lítið hefði þok-
ast í freisisátt og höfðaði þannig til óánægju
manna með Dani og þær stjórnlagabætur sem
íslendingar höfðu lengi beðið eftir. í rök-
semdafærslu sinni vísaði Einar til þess að
miklu meira fijálsræði væri í Ameríku og því
væri enn betra að fará þangað, heldur en bíða
eftir úrbótum frá kóngsins Kaupmannahöfn.
Þannig var sjálfstæðisbaráttan notuð af báð-
um aðilum til að sanna sitthvorn málstaðinn.
Þrátt fyrir að mennta- og blaðamenn hafi
rökrætt Vesturheimsferðirnar á hugmynda-
fræðilegumjiótum er ekki endilega víst að
vandamál almennings hafi verið hin sömu.
Væntanlegir Brasilíufarar höfðu mestar
áhyggjur af fáfræði sinni. Þeir vissu lítið sem
ekkert um nýju heimkynnin eða lifnaðarhætti
þar. Það var einmitt vegna þessa sem leiðtog-
arnir, þeir Einar og Jakob, voru þeim svo
mikils virði. Brasilíufararnir settu traust sitt
á þá vegna þess að þeir vissu meira og höfðu
reynslu af samningum við erlend skipafélög
og aðra stórlaxa í útlöndum. Þörf ferðalang-
anna fyrir sterka og fróða forystumenn kom
best í ljós þegar Einar í Nesi hætti við Brasil-
íuferð, en þá bilaði kjarkur margra annarra.
Þannig voru vandamál og skoðanir almenn-
ings á ferðunum ekki alltaf þær sömu og
þeirra sem deiidu opinberlega. Enda var það )►
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 22. NÓVEMBER 1997 5