Lesbók Morgunblaðsins - 06.12.1997, Blaðsíða 4

FJALLA-EYVINDUR og Halla. Teikning: Gísli Sigurðsson.
AF OSKILAMANN-
INUM EYVINDI
EFTIR
BJARNA HARÐARSON
Halla og Eyvindur voru þjóðsagnapersónur strax í lif-
anda lífi og Ijóst gf sögnunum að samúð almennings
hefur snemma verið mikil með Eyvindi en Haila er strax
talin hafg verið hið versta forað. Þegar raunverulegar
sagnfræðirannsóknir hefjast ó tilvist þeirra strax á síð-
ustu öld reynast samtímaheimildir um þessi hjón þó
furðulega rýrar
HALLA og Eyvindur voru ekki
bara snjallir og fræknir
sauðaþjófar og fjallamenn.
Þau eru holdi klæddir fulltrú-
ar hindurvitna. Samtíma-
menn þeirra trúðu á tilvist
trölla, útilegumanna og
drauga. í klettum bjuggu álf-
ar og skrímsli í vötnum. Utilegumannatrúin
var bændum þó ef til vill dýrkeyptust. Henn-
ar vegna skirrðust menn við að leita afrétti
svo vel sem vera mætti og í öllum landshlut-
um gengu sagnir um grösuga dali og blómlegt
mannlíf aflrenndra útilegumanna sem voru
vísir til að drepa hvem þann gest sem að dyr-
um bæri. Einstöku sinnum eru sagnir þessar
heimfærðar á strokufólk frá þessum eða hin-
um bænum en sjaldnast með þeirri nákvæmni
að við getum ættfært viðkomandi eða fundið
honum stað í tímatali okkar. Persónurnar eru
sprottnar úr þeim myrku öldum sem geyma
litlar sem engar skriflegar heimildir um aðra
en presta og stórbændur. Og sagnimar um
það úr þeirri óskhyggju dalabúans að upp til
fjalla kunni að vera blómlegar byggðir þar
sem aldrei verður búsvelta að vori. Með
manntalinu 1703, skráningu kirkjubóka á 18.
öld og aukinni skriffínnsku sýslumannsemb-
ætta verður auðveldara að tengja saman þjóð-
sögur og sagnfræði, sannreyna þjóðsögurnar
og fylla í eyður sögunnar það sem á vantar í
opinberar bækur.
Ævintýrafólk á 18. öld
Þau Halla og Eyvindur vom þjóðsagnaper-
sónur strax í lifanda lífi og ljóst af sögnunum
að samúð almennings hefur snemma verið
mikil með Eyvindi en Halla er strax talin hafa
verið hið versta forað, hún er í þjóðsögunum
gerð bæði ljót og ill. Þegar raunvemlegar
sagnfræðirannsóknir hefjast á tilvist þeirra
strax á síðustu öld reynast samtímaheimildir
um þessi hjón þó furðulega rýrar. Lítillega
verður stiklað á þeim hér á eftir. Vitaskuld
em Eyvindur og Halla ekki einu útilegu-
mennimir sem hægt er að sannreyna að hafí
verið til og hafst við á fjöllum uppi í sekt sinni.
Nægir þar að minna á félaga þeirra Ameus
og Abraham sem voru þeim samtíma á Arnar-
vatnsheiði. En þau hjónin eru frægust þess-
ara og sú frægð þeirra er verðskulduð. Þau
em lengst allra í útlegð á íslandi svo vitað sé
og sýna einstaka snilli í búskap sínum. Þau
era líka öllum öðram íslenskum sakamönnum
slyngari í að sleppa úr haldi sýslumanna.
Tvisvar er komið böndum á Eyvind og þrisvar
á Höllu en alltaf sleppa þau. Riddarinn Ey-
vindur kemur jafnvel og frelsar Höllu úr
mannahöndum. Þó einungis sé trúað skjalleg-
um heimildum sýslumanna er ljóst að þau Ey-
vindur og Halla hafa lifað ævintýralegu lífí
sem á köflum er líkast lygasögu.
... rygtaður af þjófnaði
Við vitum heilmargt um uppmna Eyvind-
ar Jónssonar, ættmenni hans og margir geta
rakið ættir sínar til þessarar þjóðsagnaper-
sónu. Minna hefur verið grúskað í ættfræði
Höllu. Til em í samtímaskjölum lýsingar á
þeim hjónum, frásagnir um nokkra af útlegð-
arstöðum þeirra á fjöllum uppi og skýrslur
örþreyttra sýslumanna sem reyndu hvað eft-
ir annað að koma böndum yfír þetta saka-
fólk. Allt þetta getum við sannreynt með
vinnubrögðum sagnfræðinnar.
Sagnfræðin segir okkur aftur á móti ekk-
ert með neinni vissu hvað það var sem rak
hinn efnilega bóndason frá Hlíð í Hruna-
mannahreppi í útlegð, hvað varð um hann
eftir að útlegð hans lauk, hvar hann er graf-
inn eða hvað varð um böm þau sem Eyvind-
ur og Halla eignuðust. Þar taka þjóðsögurn-
ar við með alkunnum tilhneigingum til að
flétta inn í líf þessa fólks flökkusögnum sem
endurtaka sig aftur og aftur í öðrum þjóð-
sögum annarra landshluta og annarra þjóða.
Sagan segir okkur að Eyvindur Jónsson
hafi verið fæddur í Hrunamannahreppi, elst-
ur 10 bama bóndans þar, Jóns Jónssonar og
konu hans Ragnheiðar Eyvindsdóttur. I föð-
urgarði á hann eitt barn með stúlku af næsta
bæ en fer eftir það í vinnumennsku niður í
Flóa. 1745 gerir hann annarri stúlku barn og
árið eftir er á Alþingi lýst eftir „óskilamann-
inum Eyvindi Jónssyni, sem í fyrra í Julio
burtstrokið hafði frá Traðarholti í Stoxeyrar-
hrepp og Árnes sýslu fyrir utan nokkra
kynning og skudsmaal; einninn sé með stór-
um líkindum rygtaður af þjófnaði í Árnes
sýslu...“
Þessi þokukennda lýsing á fyrsta „afbroti"
er það eina sem við vitum með vissu um upp-
haf þess að Eyvindur Jónsson er talinn saka-
maður. Svo virðist sem hann hafi um þetta
leyti haldið vestur á fírði og sest að búi hjá
ungri ekkju, Höllu Jónsdóttur í Miðvík í Að-
alvík. Aðalvík er við mynni ísafjarðardjúps,
næst Isafírði af byggðum Homstranda. Það-
an er talið að þau Halla og Eyvindur flýi
undan sýslumanni og búi á næstu ámm á
nokkmm afskekktum bæjum á Hornströnd-
um. Eggert Ólafsson segir í alkunnri ferða-
bók sinni frá árinu 1754 í kafla um Eyvindar-
fjörð á Homströndum: „Engines heitir bær
norðanvert við fjörðinn. Hann fór í eyði fyrir
nokkrum árum, en nú hafði þjófur einn, sem
strokið hafði úr fangelsi á Suðurlandi, setst
þar að ásamt konu sinni. Þarna á Ströndun-
um eru mjög haganlegir griðastaðir fyrir
þess háttar lýð, enda veldur hann hinum fáu
bændum þar sífelldri hræðslu og tjóni.“
Ekki er talinn vafí á að hér muni átt við
Fjalla-Eyvind enda þótt hann hafi aldrei svo
vitað sé setið í fangelsi á Suðurlandi, þá var
hann strokumaður úr „Stoxeyrarhrepp".
Hvað sem Eggert hefur talið um ágæti þessa
griðlands fyrir þjófa þá var það Eyvindi og
Höllu ekki nóg og um eða upp úr 1760 leggj-
ast þau út. En hversvegna þau gera það vit-
um við ekkert með fullkominni vissu.
Engin opinber gögn sanna vem Eyvindar
á Hveravöllum. Heimildir eru til um að eftir
ferð Eggerts Ólafssonar taka Halla og Ey-
vindur jörðina Hrafnstjarðareyri á leigu af
sóknarprestinum á Stað í Grunnavík, þannig
að þá hafa þau enn talið sér óhætt vestra.
Gísli Konráðsson skráir munnlegar sagnir
um þetta atriði sem gætu vel verið réttar.
Nafngreindur bóndi, Þorvarður í Kvíum,
tapar grákollóttum sauð og er bent á óskila-
manninn Eyvind, sem með réttu eða röngu
er talinn hafa stolið sauðnum og skorið. Það
gæti sem hægast verið að orðrómur sem lá á
Eyvindi hafí nægt til að vanhöld í heimtum
væru rakin til hans en vel getur líka verið að
hann hafi verið þjófóttur eins og samtíma-
menn hans töldu.
Hér verður útlegðarsaga Eyvindar ekki
rakin í smáatriðum en að mestu er það saga
sem geymd er í munnlegri geymd í heilan
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 6. DESEMBER 1997