Lesbók Morgunblaðsins - 06.12.1997, Blaðsíða 5

GÍSLI Konráðsson var fyrstur fræðimanna til
að skrá sagnir um Eyvind.
ÞORFINNUR Jónsson í Tryggvaskála var
einn af afkomendum Eyvindar, en þeir gætu
nú skipt þúsundum.
mannsaldur eða meira áður en hún er skráð.
Gísli Konráðsson er vafalítið fyrstur fræði-
manna til að skrá sagnir um Eyvind en eftir
honum koma Páll Melsteð, Skúli Gíslason á
Breiðabólsstað, Porsteinn í Háholti o.fl.
Þannig fínnast engar skriflegar samtíma-
heimildir um veru Eyvindar og Höllu á
Hveravöllum. Þó má telja skrif Gísla Kon-
ráðssonar um handtöku Höllu á Hveravöllum
laust eftir 1760 jafngilda slíkri heimild. Gísli
er reyndar ekki fæddur fyrr en 1787 og rit-
aði þætti sína seinni helming ævi sinnar. En í
þessu tilviki var það faðir hans, Konráð
Gíslason hreppstjóri, sem stóð að handtöku
Höllu á Hveravöllum og því útilokað að um
missögn sé að ræða. I það skiptið náði Ey-
vindur að frelsa ástkonu sína úr höndum
þriggja manna sýslumannsins á Þingeyrum.
Elsta skjallega heimildin um útileguhjónin
Fjalla-Eyvind og Höllu er frá því Árnesingar
fundu hreysi þeirra undir Arnarfellsjökli
haustið 1762. Þar fundu menn 5 hesta, hausa
af 75 sauðum, 73 sauðarföll, ganglimi af fol-
aldi, matarílát, rifhrís á 30 hesta, guðsorða-
bækur, fatnað. Vitaskuld voru híbýlin
eyðilögð og allt fémætt tekið til byggða en
útilegumennirnir voru á brott. Frá húsunum
sem voru grafin inn í moldarbarð lágu spor
tveggja manna. Næst verður Eyvindar og
Höllu vart í pappírum Vestfirðinga en þang-
að virðast þau hafa leitað rakleitt eftir að
vetrarforði þeirra syðra er eyðilagður. I stað
hans lifðu þau á ráni og gripdeildum í
Strandasýslu en lágu stundum á fjöllum
uppi. Þau eru handtekin af sýslumanni ís-
firðinga 1763 sem sendir þau að Felli í Kolla-
firði til Halldórs Jakobssonar sýslumanns í
Strandasýslu þar sem þau eru fram undir
vor 1764. Sýslumaður hefur þá dæmt þau til
ævilangrar refsivistar, en var skipað með
konungsbréfi í mars 1764 að færa málið til
meðferðar Alþingis. Aður en til þess kemur
eru Halla og Eyvindur strokin og sýslumað-
ur er settur af fyrir vikið. Síðar þetta sama
ár komast þau Halla og Eyvindur undir
FJALLA-EYVINDARFÉLAGIÐ. í haust fór hópur vaskra manna úr Árnes- og Húnaþingi í vett-
vangskönnun Hveravöllum þar sem ætlunin er að reisa Fjalla-Eyvindi, konungi öræfanna,
minnisvarða. Þetta er gert að frumkvæði Ögmundar Jónssonar í Vorsabæ í Ölfusi en forustu-
maður um framkvæmdir er Guðni Ágústsson alþingismaður.
Ljósmynd: Grétar Eiríksson.
VIÐ EYVINDARKOFA í Herðubreiðarlindum. Þar lifði Eyvindur harðasta vetur sinn í útlegðinni
Ljósm.: Elva Björg Einarsdóttir.
VIÐ LEIÐI Fjalla-Eyvindar á Hrafnsfjarðareyri. Hnífsdæling-
arnir Guðrún Hreinsdóttir, Friðbjörn Óskarsson og Stefán
Friðbjörnsson, en til hægri er Hannes Björnsson, sóknar-
prestur á Patreksfirði.
verndarvæng Hans Wíum sýslumanns Múla-
sýslu og eru í vistum þar og í Þistilfirði fram
á sumar 1767. Þau koma næst við bækur ís-
lenskrar réttarsögu þegar hreppamaðurinn
Einar Brynjólfsson handtekur þau við
Hreysikvísl 1772 á leið sinni norður
Sprengisand og kemur þeim til 'hireppstjóra
Mývatnssveitar. Eyvindur strýkur strax og
heldur enn til fjalla. Líklegast er Eyvindar
Jónssonar síðast getið í samtímaskjölum
1774 þegar Sigurður Sigurðsson landþing-
skrifari segir í bréfi til Þorsteins sýslumanns
Magnússonar á Móeiðarhvoli í umræðu um
forna fjallvegi:
„Jafnframt er það uppástunga mín, svo
fremi sem strokufanginn og sakamaðurinn
Eyvindur skyldi spyrjast uppi og nást aftur,
að hann, sem er öllum kunnugri á fjöllum
uppi, verði þá látinn fylgja leiðangursmönn-
um, og með því gefnar vonir
um vægð og náðun.“
Meira hafa fræðimenn ekki
grafíð upp í opinberum gögnum
um hjónin Fjalla-Eyvind og
Höllu. En þeim mun drýgri
hafa þjóðsögur og munnmæli
verið og snemma hefur kviknað
áhugi íslenskra fræðimanna á
að kanna ævi þessara útlaga.
Það er í rauninni ekki vitað
hversu lengi enn þau hafa verið
í útlegð ef Halla hefur yfirleitt
gist fjöllin eftir handtökuna
1772. Nokkuð víst er talið að
þau hafi eytt ellinni saman á
Hornströndum og dáið þar. Ey-
vindur er tahnn grafinn á
Hrafnsfjarðareyri en Halla hef-
ur líklega fengið leg í helgri
mold á Stað í Grunnavík. Ólafur
Briem telur að útlegðarárin hafi
líklega ekki verið lengur en fram
um 1775 og því vafasamt að ein-
hver 20 ár hafi liðið frá því þau
hjón leggjast út þar til þau koma
að Hrafnsfjarðareyri aftur. Munnmælin eign-
uðu þeim hjónum friðhelgi í ellinni samkvæmt
þeirri gömlu „laga“-reglu að útilegumaður
sem verið hafði í sekt í 20 ár hlyti sjálfkrafa
uppreisn æru og frelsi. Slík lagaregla hefur
þó aldrei verið skráð á íslandi en líklegast lif-
að með þjóðinrii í munnlegri geymd um aldir.
Aðrir fræðimenn hafa talið útlegðina standa
fram yfir 1780 og vitna þar til þess að bróður-
sonur Eyvindar, Grímur stúdent Jónsson í
Skipholti sem fæddur var 1779, hafi einu sinni
séð þennan frænda sinn þegar hann var enn í
útlegðinni og kom að vitja um matargjöf að
Skipholti. Utlegðarárin hafa þá náð tveimur
áratugum og vel það. Skjallegar heimildir
staðfesta aftur á móti útlegð frá 1762 til 1772
en þar af eru þau hjón í byggð í líklega fjóra
vetur, einn í haldi hjá Strandasýslumanni og
þrjá undir verndaivæng Múlasýslumanns í
vinnumennsku á Héraði og í Þistilfírði. Einn
vetur eru þau við gripdeildir á Vestfjörðum
og eru þá ekki eftir nema fjórir á miðhálend-
inu. Sem er samt allnokkuð við þann búnað
sem þau höfðu og þau veður sem þar gerir.
En samkvæmt þeirri skýrgreiningu orðabóka
að útlagi sé sá sem dvelst vegna sektar sinnar
í óbyggðum þá eru orðin nokkur áhöld um
hversu mörg útlegðarár Eyvindar og Höllu
hafa verið. En jafnvel þótt þau hafi ekki verið
„útlagar" nema 4-5 ár er það líklega lengur
en nokkur annar íslendingur hefur þraukað
ef frá eru taldir kapparnir Gísli og Grettir.
Sumt í þjóðsögunum er fráleitt að geti stað-
ist svo sem að Abraham Jónsson félagi Ey-
vindar hafi verið hengdur á Hveravöllum eða
að Eyvindur hafi aldrei komist undir manna
hendur, því tvívegis greina heimildir frá
handtöku hans, þó að hann hafi sloppið í bæði
skiptin. Einnig segja sögur frá viðskiptum
Eyvindar við útilegufólk sem bjó við allsnægt-
ir í fóldum dalverpum á hálendinu. Annað í
hinum munnlegu heimildum brúar á mjög
sennilegan hátt þau göt sem eru í sögunni þar
sem bókum sýslumanna sleppir, svo sem að
Eyvindur hafi fyrst í útlegðinni leitað hælis á
Hveravöllum þar sem áhugamenn um minn-
ingu hans vilja nú reisa honum minnisvarða.
Tveggja barna faðir hverfur úr Ár-
nesþingi
Ótalinn er sá þáttur í sögu Eyvindar sem ætt-
fræðin leggur okkur til. Þar er vitaskuld sumt
leitt af sterkum líkum en annað virðist næsta
óvefengjanlegt. Eins og áður er getið átti Ey-
vindur tvö börn áður en hann tók saman við
Höllu og ef að líkum lætur skipta afkomendur
hans í dag nokkrum hundruðum ef ekki þús-
undum, þó fæst af þvi fólki viti ef til vill um
þennan sérstæða forfóður sinn. Um börn sem
Halla og Eyvindur áttu saman og börn henn-
ar frá fyrra hjónabandi er ekki annað vitað en
örfá nöfn í óljósum munnmælasögnum.
En aftur að Árnesingunum. Eyvindur átti
son með stúlku á Fossi í Hrunamannahreppi
þegar hann var enn í föðurgarði. Barnsmóðir
hans hét Guðrún og herma sagnir að hún hafi
farið frá Fossi til Alleifar systur Eyvindar og
alið þar barnið sem var sonur og hlaut hann
nafnið Jón. Þorsteinn Bjarnason frá Háholti
leiðir líkur að því að Jón þessi hafi átt Eyvind
fyrir son sem aftur var svo faðir Þorsteins
sem var bóndi í Miðhúsum í Landeyjum um
miðja öldina og átti niðja. Þessi ættrakning
virðist að miklu leyti byggð á líkum en vafa-
laust er hægt að sannreyna þá hluti betur
með þeim gögnum sem ættfræðingar hafa nú.
Sterkustu rökin fyrir þessu niðjatali er setn-
ing höfð eftir Einari syni Þorsteins í Miðhús-
um: „Einar á Arnarhóli segir Fjalla-Eyvind
forföður sinn...“ Þó ekki komi það fram í
greinarkomi Þorsteins má telja næsta víst að
hann hafi sjálfur rætt þetta við Einar á Am-
arhóli, en þeir voru samtímamenn. Jafnóljós
og frásögnin af Jóni Eyvindssyni er þá er allt
miklu mun skírara þegar kemur að yngra
barni Eyvindar Jónssonar. Það á hann 1746
með heimasætunni í Traðarholti og þjóðsagan
segir að hann hafi flúið þaðan til að komast
undan að eiga barnsmóður sína. Kannski er
hann fyrir þessa kvenhylli kallaður „óskila-
maður.“ Þessi unga snót, sem líklega hefur
verið bamshafandi þegar kvennamaðurinn
Eyvindur lætur sig hverfa, hét Þóra Jörgens-
dóttir og barnið hlaut nafnið Rafn. Sá var
lengi bóndi á Læk í Flóa og dó á sveit hjá
frændfólki sínu i Hrunamannahreppi. Rafn
átti 5 börn fædd á árabilinu 1771-1802 og að
minnsta kosti eitt þeirra, Þóra húsfreyja í
Holti á Álftanesi, átti börn. Hún var amma
Þorfinns Jónssonar veitingamanns i
Tryggvaskála á Selfossi.
Afkomendur í þúsundatali
En hversu margir gætu niðjar Eyvindar
verið í dag miðað þessar brotakenndu upplýs-
ingar? Þorsteini í Háholti er aðeins kunnugt
um niðja eins af börnum Rafns en útilokar
ekki að Teitur sonur hans fæddur 1791 hafi
einnig átt niðja. „Hann barst suður á Vatns-
leysuströnd og varð þar uppvís að óráðvendni.
Er ókunnugt hvað af honum varð.“ Börn Þóru
Rafnsdóttur voru fjögur en aðeins tvö þeirra
áttu börn, Jón í Oddakoti á Álftanesi, f. 1825,
og Guðfinna, f. 1828. Hafi hver einstaklingur
þessarar ættar komið upp fjórum börnum,
sem ekki telst mikil frjósemi, og meðalaldur
við barneign verið 30 ár þá verða niðjar þess-
ara tveggja barna Þóru í dag milli tvö og þrjú
þúsund talsins í dag. Ef við bætum við Ey-
vindarættinni úr Landeyjunum þá geta niðjar
Fjalla-Eyvindar sem hægast hlaupið á tölu
sem er á milli 5 og 10 þúsund.
HELSTU HEIMILDIR: Óiafur Briem Útilegumenn og
auðar tóttir, Þjóðsögur Jóns Árnasonar, Blanda VII,
Sigurður Sigurðarson, óprentuð samantekt um Fjalla-
Eyvind í tilefni af Jónsmessuferð Iðunnar 1992, Alþing-
isbækur, Sagnaþættir Gísla Konráðssonar.
Höfundur er blaðamaður.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 6. DESEMBER 1997 5