Lesbók Morgunblaðsins - 06.12.1997, Blaðsíða 13

nægja að stefna höndlurunum fyrir dóm,
heldur gerði hann þeim stundum rúmrusk,
leitaði í húsum þeirra að sviknum vörum og
flaugst jafnvel á við kaupmennina ef því var
að skipta. Svo þegar líða tók að vori 1756 og
hungrið fór að sverfa að þjóðinni hafði hann
forgöngu um að brjóta upp búðir og dreifa úr
þeim matvælum. Á endanum urðu líklega
málsóknir hans og harka til þess að Hör-
mangarafélagið missti verslunarleyfið og kon-
ungurinn tók sjálfur að sér verslunina árið
1758. Þannig lauk þeim málum sem hófust er
Skúli keypti svikið járn í Hofsóssverslun.
Kaupskapur Skagfirðinga flýtur á
land
Sem sýslumanni bar Skúla ekki einvörð-
ungu að fylgjast með því að kaupmenn héldu
einokunarlögin, um verð og gæði á vörum,
heldur einnig að Skagfirðingar stæðu við sitt
og versluðu hvergi annars staðar en á Hofs-
ósi. Víst var að Norðlendingar stunduðu laun-
verslun af fullum krafti á þessum árum. Hér
voru margar hollenzkar og enskar duggur á
sveimi meðfram ströndum og skagfirskir
bændur vildu ekki eiga það undir Hofsósing-
um hvernig þeir stunduðu sín viðskipti. En
samkvæmt upplýsingum frá Skúla sjálfum
seldu landsmenn prjónles, fisk og lýsi en
duggarar létu í staðinn; tóbak, járnpotta,
brennivín, lítið eitt af kornvöru, síróp, hun-
angskökur og ýmsar tegundir af klæðum og
léreftum. Skagfirðingar (líkt og aðir Norð-
lendingar) gerðust jafnvel svo djarfir að ferð-
ast yfir í aðrar sveitir með varninginn sem
þeir keyptu á 'laun, gjarnan suður um heiðar.
Þeir prönguðu með hann þar, keyptu físk af
verstöðvunum fyrir sunnan og vestan land og
gi-æddu vel af. Skúli lét það afskiptalaust
hvað menn hefðu í pokum sínum er þeir riðu
yfír í önnur héruð, en svo gerðist það að hol-
lenzk dugga strandaði við Mallandstanga á
Skaga í júlí árið 1740. Skúli var þá ekki kom-
inn úr Álþingisreið sinni og Hollendingarnir
voru ekki bjargarlausari en það, að þeir náðu
vopnum sínum og helstu verðmætum. Síðan
stóðu þeir vörð um eigur sínar alvopnaðir með
nakin sverð og mundaðar byssur. Enginn
þorði nærri að koma uns skipbrotsmennirnir
gátu útvegað sér báta og siglt til hafs og náð
til samlanda sinna á öðrum duggum fyrir ut-
an. Sáust þeir ekki síðan. Þegar Skúli kom að
sunnan og skoðaði strandstaðinn flaut þar á
fjörur varningur sem Skagfírðingar höfðu selt
duggurunum. Sýslumaður lét bóka að þar
hefði launverslun augsýnilega farið fram og
gerði allt góss upptækt sem eftir var, en
hreyfði ekki við málinu frekar.
Sjaldan er ein báran stök. Næsta ár strand-
ar önnur hollenzk dugga í Skagafirði, nú á
Borgarsandi, og er heldur nauðulegar komið
fyrir skipverjum því þeir hrekjast á land alls-
lausir. Skúli kom þegar til leiks og lét bjarga
því sem hægt var úr skipinu sem var eins og
hið fyrra; fullt af skagfirskum vörum. Sýslu-
maður tók síðan alla skipsáhöfnina höndum
og skipaði rétt sem dæmdi þá seka fyrir laun-
verslun. Allar eignir þeirra voru um leið
dæmdar af þeim, en Skúli sleppti þeim við
hýðingu sem raunar öllum verslunarbrjótum
bar samkvæmt lögum. Lagabókstafurinn
sagði einnig að skipbrotsmennirnir ættu að
fara utan í járnum og þræla á Brimarhólmi,
en það var erfítt og dýrt að koma þeim út.
Lyktirnar urðu þær að Skúli sendi um síðir
Jón bróður sinn á laun til þess að hjálpa þeim
að strjúka og komust þeir allir burt með öðr-
um duggum frá sinni heimaslóð. Það var þó
ekki fyrr en Hollendingamir höfðu unnið fyr-
ir mat sínum hjá sýslumanni sem nú kemur
fram.
Skúli sest að á Stóru-Ökrum
Það er athyglisvert að maður sem seinna
barðist svo ákaft á móti dönsku einokuninni
skyldi ganga svo hart fram gegn verslunar-
brotum. Skúla hefur líklega verið í mun að
sanna sig fyrir dönskum stjómvöldum, en það
hafði lengi angrað Dani hversu mildilega ís-
lenskir sýslumenn tóku á launverslun sem
virtist viðtekin venja á sumum landsvæðum.
Brimarhólmsdómurinn var líka að mörgu
leyti táknrænn því Hollendingunum var þrátt
fyrir allt leyft að sleppa frá öllu saman. Hins
vegar fannst Skagfírðingum Skúli vera alltof
harður við duggarana sem þeir hafa líklega
margir átt persónulegan kaupskap við. Þeim
þótti ófært að fara svo illa með hrakta skip-
brotsmenn. Þeir fullyrtu ennfremur að sýslu-
maður hefði stungið undan varningnum og
hefði ætlun hans fyrst og fremst verið að
auðga sjálfan sig. Það er erfitt að segja til um
sannleiksgildi þessara ásakana frekar en ann-
arra kjaftasagna um Skúla, en það er ljóst að
aldrei voru kærur í þessa veru bornar fram
opinberlega. Þvert á móti. Dönsku stjórninni
líkaði svo vel við afgreiðslu Skúla á þessu
máli, að hún sendi honum 200 dala verðlaun.
Hins vegar kunni Skúli vel að nýta hvalreka
á sínum fjörum. Árið 1741 keypti Skúli Stóru-
ÚTSÝNI yfir Vallhólmann í Skagafirði. Glóðafeykir í baksýn. Stóru-Akrar, þar sem Skúli hafði aðsetur, eru lítið eitt lengra til hægri en myndin
sýnir, en dalurinn lengst til hægri er Djúpidalur þar sem Mera-Eiríkur, fjandvinur Skúla bjó.
tjósm.: ByggSasafnið í Glaumbæ.
BÆRINN á Stóru-Ökrum. Þangað flutti skúli 1741. Þá tíðkaðist á einstaka stórbýlum að stafn-
ar sneru fram. Sú skipan lagðist síðan af þar til hún varð almenn á síðustu öld.
Akra í Blönduhlíð og á fardögum (um voi'ið)
yfirgaf hann Gröf með við úr tveimur duggum
í farteskinu og halarófu af Hollendingum á
efth' sér; fangana frá skipssti'andinu. Þegar
komið var til Stóru-Akra voru skipaviðurinn
og fangarnir nýttir til þess að smíða nýjan og
rammbyggðan bæ sem var án efa reisulegasti
bær Skagafjarðar á þeim tíma. Sagt var að
allir veggir í bænum hefðu verið tx-oðnir með
hollenskum stígvélahælum og svo vel var
vandað til verka, að bærinn eða hluti hans
stendur enn uppi.
Skúli hefur afskipti af hrossum
Skagfirðinga
Hestamennska stendur á gömlum merg í
Skagafirði og þar hafa menn löngum verið
hrossmargir. Það er líklega að hluta til vegna
þess hversu góðir hestahagar enx þar, en al-
gengt var fyrr á tíð (sem nú), að hross væru
alin og tamin í Skagfírði og þau síðan seld til
annarra héi-aða. Þannig nýtti hvert hérað sín
náttúrugæði sem best, t.d. guldu Stranda-
menn stundum fyrir hestanna með ílátum og
amboðum úr rekaviði. Að þessari ástæðu frá-
talinni, virtist það samt sem áður mikið
kappsmál fyrir Skagfírðinga að eiga marga
hesta og vera vel ríðandi. Til þess voru þeir
reiðubúnir að fórna nokkru, en einhvers stað-
ai' hlutu mörkin að liggja. Þegai' Skúli kom í
héraðið biðu hans margar kvartanir vegna
fjölda hrossa sem völsuðu um héraðið og
spilltu beitarlöndum og túnum. Sýslumaður
var skjótur til aðgerða og árið 1739 bannaði
hann lausagöngu hrossa í firðinum, en allir
hestar nema nauðsynlegir brúkunaj'klárar
skyldu fara á heiðar upp yfir sumarið. I fyrstu
voru menn ofur ánægðir með þessa sam-
þykkt, en svo áttuðu þeir sig á því að yfu-vald-
ið fylgdi lögunum eftir af hörku og sektaði þá
sem af brugðu. Þetta fannst mönnum ófært.
Það var ágætt að losna við hross annarra úr
byggð, en þeir höfðu ekki búist við að breyta
stórvægilega sinni eigin hegðan. Allt varð þó
að fara sem Skúli vildi, en eitthvað Ijölgaði
kjaftasögunum um sýslumanninn.
Skúli kynnist mesta stóðbónda
Skagafjarðar
Eftir að Skúli fluttist til Stóru-Aki'a lenti
hann í nábýli við mesta stóðbónda Skaga-
fjarðar og þann ófyrirleitnasta af þeim öllum,
Eirík Bjai'nason í Djúpadal, sem var kallaður
Mera-Eiríkur. Lágu lönd þeirra saman á
kafla. Af Eiríki þessum og viðskiptum hans
við Skúla gengu mikil munnmæli í Skagafirði
og er stuðst að nokkru við þau hér. Skúla
taldist svo til í í-itgerð, að Eiríkur hefði átt um
200 hross og 720 kindur þegar mest var og
komst enginn skagfirskur bóndi þar nærri
hvað búpening snerti. Djúpadal fylgja allgóð
beitarlönd og þar gekk fénaðurinn sjálfala
jafnt vetur sem sumar, en Eiríkur hlóð fjár-
byrgi fyrir kindur sínar hér og þar svo þær
gætu leitað skjóls í aftaka veðrum. Búskapur
sem þessi var svo sem nógu algengur í þá
daga, en gat verið ansi skelfilegur ef tíðin
brást og hordauði greip skepnurnar. Eiríkur
þótti harður og ofstopafullur á köflum og gátu
nágrannar hans litlum vörnum við komið þótt
fénaður hans flæktist yfir á þeiri-a lönd. Sagt
var að hrossin hans væru alls staðar og hann
sjálfur vissi ekki tölu þeirra eða kæmist yfir
að marka þau og því væru öll ómörkuð hross
sem fyndust eignuð honum. Eitt af fyrstu
vei'kum Skúla á Ökrum var að safna saman
Djúpadalsstóðinu sem að venju sótti í annarra
haga. Síðan var Eix-íkur sóttur og þóttist Skúli
vilja taka graðhest hans sem sektai'fé. Eirík-
ur varð höggdofa, en brá svo snögglega við og
ýtti við stóðinu með miklum látum og þeysti
með allan flokkinn í flýti á Eyvindastaðaheiði,
en Skúli stóð eftir skellihlæjandi.
Sklpti Skúla og Mera-Eiríks
Skúli deildi við Eii'ík um landamerki og
kom af því tilefni heim í Djúpadal. Þegar
Skúli gekk inn í bæinn ofbauð honum hve fá-
tækleg húsgögn voru þai' inni, en heimilis-
menn sváfu allir á heydýnum með skinn yfir
sér og hefur óþrifnaðurinn væntanlega verið
eftir því. Metnaður Mera-Eii'íks var greini-
lega allur í hrossastóðinu hans. Skúli lá ekki á
skoðunum sínum um vistarverumar og kvað
þetta skömm fyrir húsráðanda. Eii-íkur svar-
aði að bi'agði og sagðist ekki hafa lagt sig eftir
því að ræna erlend skip til þess að auðga bæ
sinn með. Skúli kvað það eigi rán þótt fylgt
væi’i landslögum, en bauð Eiríki að kaupa af
sér albúin rúm en gefa folaldsmerar í staðinn.
Skyldi ein hi'yssa ganga á móti hverju rúmi.
Eii-íkur tók kaupunum, en með þeim skilmála
að hann skyldi halda mei'unum ef þær kæmu
aftur í hans land ómarkaðar. Skúla þótti þetta
vægt skilyrði og handsöluðu þeir kaupin. Síð-
an sendi Skúli í'úmin til Djúpadals, en Eiríkur
afhenti mei'amar. Nú er að segja frá því belli-
bragði Eh-íks, að hann víxlaði folöldum og
fékk Skúli hryssur með röngum afkvæmum.
Það brást heldur ekki, að áður en tókst að
koma höndum yfir merarnar og mai'ka, þustu
þær í brjálæði aftur að Djúpadalshaga í leit
að folöldum sínum. Skúli hleypti eftir þeim á
gæðingi sínum, en náði ekki að stöðva þær og
blönduðust þær Djúpadalsstóðinu. Eii'íkur
stóð hins vegar hjá hlæjandi og harðneitaði að
gefa aftur hryssumar eða nokkuð annað verð
fyrir rúmin og kvað samning þeii'ra halda.
Hver kann að telja i Djúpadal?
Eiríkur var hreppstjóri i Aki'ahreppi, en sá
hreppur er það stór að áður voru stundum
þrír til fjórir hreppstjóx-ar í honum samtímis.
Eitt aðalhlutverk hreppstjórans var að fylgj-
ast með því að bændur greiddu skilvíslega
skatt eða tíund af eignum sínum. Allmikið orð .
fór af Eiríki að hann sviki undan skatti með
því að gefa upp ranga tölu á fénaði sínum, en
ei'fitt var að sannreyna slíkt því hann hafði
safn sitt á einkaafrétti þar sem enginn taldi
nema hann. Skúli ákvað að rannsaka þessi tí-
undai-mál nánar og sendi njósnamenn upp á
Djúpadalsafrétt og af skýrslu þeirra að dæma
þóttist hann þess fullviss að Eiríkur sviki und-
an. Og nú voru engar vifilengjur. Skúli safn-
aði liði og hugðist smala Djúpadalsland og
telja fjái'safnið. Þegar Eiríkur varð mannanna
var, sendi hann þegar út sáttaboða og hermir
sagan að þeir Skúli hafi sæst fullum sáttum
og Eiríkur goldið íyi-ir rúmin og þá væntan-
lega gefið upp rétta tölu á fénaði sínum.
Þetta enx sagnir sem hafa varðveist í kring-
um Djúpadal og á meðal niðja Eiríks. Eins og
vænta má, halda sögumenn með heimamanni
sem átti að hafa í fullu tré við sýslumann. Þeir
fullyrða einnig að Skúli hafi aldrei hitt
ómenntaðan mann sem væri Eiríki fremri og
það skal ekki rengt hér, en vitað er að í landa-
merkjadeilum þeirra hafði Eiríkur sigur'.
Hvað sem því líður og hversu mikið sannleiks-
gildi sagnirnar hafa er víst að Skúli og Mera-
Eiríkur voru hinir mestu mátar og fóru sam-
an út að skemmta sér. Þeir áttu það til að ríða
um héraðið ölvaðir og þóttu ekki bæta hvor
annan upp með ofstopa og látum. Slíkar
hestaferðir með Bakkus sem fylgdarsvein
hafa reyndar lengi tíðkast og eru ekki með
öllu ókunnar nú á tímum, en ekki hafa allir
hestamenn unnið það sér til frægðar að fá
ferðir sínar í annála eins og þeir kumpánar.
Það er svo af Eiríki að segja, að seinna tapaði
hann illa í því fjárhættuspili að setja skepnur
út á guð og gaddinn. Eggert Ólafsson segir
frá því í ferðabók sinni, að veturinn 1754-55
hafi verið aftaka harður og Eiríkur mun þá
hafa misst 150 af sínum 200 hrossum úr hor.
Missir hrossanna fékk svo þungt á hann, að
hann gaf syni slnum eftir búið næsta sumar,
en lifði sjálfur skammt eftir þetta.
Hjálparengill i mótsögn
Kynni Skúla og Jóns eldklerks Steingríms-
sonar voru nokkuð þversagnakennd og bera
skapgerð Skúla vitni, að hann gat verið mild-
ur og hjálpsamur við bágstadda, en jafnframt
hinn versti viðureignar ef um var að tefla eig-
in hagsmuni eða skyldmenna hans. Jón var
Skagfirðingur að ætt og uppruna og foreldrar
hans bjuggu á Þverá í Blönduhlíð. Þar gisti
Skúli þegar hann kom fyrst til Skagafjarðar,
en árið eftir (1738) dó Steingrímur faðir Jóns.
Ekkjan stóð ein uppi ólétt með fjögur smá
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 6. DESEMBER 1997 13'