Lesbók Morgunblaðsins - 06.12.1997, Blaðsíða 14

AF FYRIRMONNUM
FYRRI TÍÐA OG
NÚTÍMA UM-
FJÖLLUN UM ÞÁ
EFTIR TORFA K. STEFÁNSSON HJALTALÍN
Nokkur orð í tilefni qreinar Pjeturs Hafstein
Lárussonar um Jón Oddsson Hjaltalín
böm, en Jón var þá elstur 10 ára gamall, og
hópuðust að dánarbúinu ýmsir „misjafnt heil-
ráðir“ ráðgjafar er vildu leysa upp heimilið.
Skúli sýslumaður kom þá að málum og reynd-
ist „hinn besti og ráðhollasti í öllum greinum".
Búið stóð eftir ófargað, en Skúli hjálpaði ekkj-
unni með margt síðan svo hún fékk haldið öllu
sínu. Skúli þekkti vel þær raunir sem bam-
margar ekkjur standa frammi fyrir, en faðir
hans sjálfs dó með sviplegum hætti frá eigin-
konu og mörgum ungum bömum. Það var
kannski vegna þessarar reynslu að Skúli varð
frægur fyrir það á sinni sýslumannstíð, að
vera hjálpsamur ekkjum og munaðarleysingj-
um um allan Skagafjörð.
Jón óx úr grasi og hneigðist til bóknáms.
Hann sótti um inntöku í Hólaskóla á ölmusu-
styrk árið 1744, og var samþykktur af Hóla-
biskupi, Loðvíki Harboe. Skúli var þá ráðs-
maður Hólastaðar og nú bar svo við að hann
þvemeitaði að taka Jón inn í skólann án með-
gjafar, og kvað pilti „þarfara að læra lands-
, og bóndavinnu" til þess að hjálpa móður sinni.
Harboe og lagsbróðir hans og túlkur, Jón
Þorkelsson, létu neitun Skúla ekki á sig fá og
gáfu peninga úr sinni eigin pyngju til fram-
færslu Jóns og settist hann því í skólann yfir
veturinn. Næsta ár var enn sama baráttan
uppi, því Skúli ráðsmaður harðneitaði að gefa
Jóni ölmusustyrk, en varð að lokum að beygja
sig eftir að ekkja Steins biskups gekk í
ábyrgð fýrir drenginn. Svo undarlega vill til
að þessi óvægni ráðsmaður Hólastaðar hafði
sjáífur, 15 ámm áður, verið í nánast sömu
spomm og ölmusubeiðandinn. Skúli var, eins
og Jón, elstur af sínum systkinum og langaði
til þess að læra í Hólaskóla, en var neitað um
ölmusustyrk af Steini biskupi. Enginn tók
svari Skúla og hann varð að snúa aftur heim
við svo búið. Lyktimar urðu þær að móðir
hans giftist lærðum manni gagngert til þess
að bömin hennar gætu menntast, og það var
stjúpfaðir Skúla sem að lokum útskrifaði
hann. Hvort þessi reynsla hafi á einhvem hátt
ráðið svömm hans við Jón skal ósagt látið.
Eldklerkur taldi sjálfur að Skúli hefði ætlað
systursyni sínum, Magnúsi Ketilssyni, ölm-
usustyrkinn í sinn stað og það hafi stýrt gerð-
um hans. Jón erfði þetta ekki, og þrátt fýrir
allt virtist Skúli treysta honum, því nokkm
seinna bað hann Jón um að líta til með syni
sínum sem var að hefja nám í Hólaskóla. Skúli
var þá ekki lengur ráðsmaður en átti í deilum
við Hólamenn og hefur ef til viil óttast að það
kæmi niður á afkvæmi sínu.
Fógeti leggwr eldklerki Iffsreglwr
Skúli var aðeins 25 ára gamall er hann varð
sýslumaður Skagfirðinga og ekki er fjarri því
að sýslubúum hafi þótt hann vera heldur gal-
gopalegur í háttum fyrsta kastið, sem kjafta-
sagnasveimurinn af kunningsskap hans við
vín og meyjar gefur til kynna. Vafalaust hefur
verið sláttur á karli þá er hann drakk og hann
ekld sérlega auðveldur viðureignar undir
áhrifum, en hann stillti sig að miklum mun
eftir að hann kom suður. Jón Steingrímsson
nefnir í ævisögu sinni um „bráðræði og
drykkjusvall" sem Skúli hafði af „lítinn hróð-
ur utan lands og innan“ og ekki skal eldklerk-
ur rengdur að þessu. Einnig skýrir Jón
Espólín svo frá, að Skúli hafi „blakað" við
sólaiarpresti sínum, Sæmundi prófasti Magn-
ússyni á Miklabæ, þegar sýslumaður átti að
skrifta og prófastur sat í skriftastól. Vafalaust
hefur einhver áfengismóða verið í höfði Skúla
við það tækifæri, en Sæmundur fýrirgaf sókn-
arbami sínu þetta atvik. Mælt var að prófast-
ur væri fátækur og margs þurfandi, en Skúli
auðugur og að öllu jöfnu rausnarlegur við
sóknarprest sinn.
Það eru til allgóðar heimildir um síðustu
brennivínsstaupin sem Skúli steypti í sig sem
sýslumaður Skagfirðinga og enn skal gengið í
f smiðju eldklerks. Þetta var um vorið 1750 og
j Skúli því 38 ára gamall. Hann hafði þá fyrir
* mjög stuttu verið skipaður landfógeti, hæsta
embætti sem íslendingi hafði þá hlotnast í
þjónustu Danakonungs, og var að ferðbúast
suður. Jón var 22 ára nýútskrifaður Hólanemi
og átti leið um Stóru-Akra. Þegar Jón barði
að dyrum var þar fýrir fógetinn sjálfur, nokk-
uð ölvaður og dreif pilt inn í stofu. Skúli hafði
nú fýllst af góðvilja og hjálpsemi. Hann bauð
eldklerki inn með þessum orðum: „Nú ertu
Jón orðinn góðs manns efni; ætlaði ég aldrei
að svo myndi verða, og ekkert hjálpaði ég þar
tU.“ Síðan þakkaði hann Jóni fagurlega
hversu vel honum hafði farist við son sinn í
Hólaskóla og hélt honum síðan hjá sér fram
undir dagrenningu, en alla nóttina sat Skúli
og staupaði sig á milli þess sem hann lagði
stúdentinum lífsreglur. Jón segist í ævisögu
sinni, ekki muna eftir öllum heilræðunum
enda fannst honum þau mörg vera „partur af
brennivínsrugli“. Hann tiltók þrátt fýrir það
nokkur dæmi um fógetaráðin: Jón átti aldrei
að áreita nokkum að fýrra bragði, aldrei reið-
ast þó illa væri um hann talað, svo lengi sem
það væri ekki opinberlega. Ekki átti hann
heldur að pranga með áfengi og tóbak og svo
fleira í svipuðum dúr. En fógetinn átti önnur
og verðmætari heilræði í pyngju sinni og nú
vildi hann bæta fýrir mótstöðuna forðum.
Hann eggjaði Jón til þess að sigla utan til
náms og lofaði að styðja hann til þess, en ef
Jón færi ekki myndi „erfitt til ganga um
lukku“ hans. Utanferð var einnig mjög eftir
löngunum Jóns, þótt örlögin höguðu því svo
til að hann komst hvergi. Fógetinn lét sér
heldur ekki muna um það að spá fyrir pilti og
sagði Jóni að vara sig á „slysförum fóta“
sinna, en þegar það var mælt hafði Jón slasað
sig tvívegis á fæti.
Löngu seinna hittust þeir Skúli og Jón aft-
ur í Reykjavík. Þá var svo komið fýrir eld-
klerki að hann hafði lent í þremur fótarslys-
um í viðbót og haltraði við staf. Skúli spyr
hann hvort hann muni ekki ráðleggingamar
frá Stóm-Ökrum og Jón varð í „forundran" að
játa því, en síðan gekk fógetinn á braut. Þessi
seinni fundur varð Jóni tilefni til mikilla heila-
brota.
Líklega var einhver dýpri merking í
drykkjurausi fógetans frá því um árið sem
hann hafði ekki gert sér fýllilega grein fýrir.
Skúli skyldi þó aldrei veta skyggn eða for-
spár? Jóni sjálfum fannst hann að mörgu leyti
vera mæðumaður í sínu lífi sem var m.a. ein
aðal ástæðan fýrir því að hann skrifaði ævi-
sögu sína. Líklega hafa læðst að honum hugs-
anir um það hvemig ævi hans og „lukka"
hefði orðið hefði hann fylgt ráðum Skúla, ekki
einvörðungu þeim er tóku til fótarmeina held-
ur einnig hvatningu hans um að sigla utan.
Fáum dögum eftir fund þeirra 1 Akrastofu
flutti Skúli suður, en Jón leitaði oftar ráða og
liðsinnis hjá honum og reyndist það ætíð vel
utan einu sinni; þegar hagsmunir mágkonu
Skúla og tilvonandi eiginkonu Jóns rákust á í
deilu um Reynisstaðarklaustur. Þá var sem á
Hólum forðum, engrar vægðar að vænta af
hendi Skúla.
Skúli kveðwr Skagafjörð
Eins og fyrr segir var Skúli skipaður land-
fógeti í byrjun árs 1750, en hafði þá verið í
Skagafirði í tólf ár. Vinsældir hans í héraðinu
jukust jafnt og þétt er á leið og menn vöndust
honum jafnframt því sem hann róaðist sjálfur
og varð ráðsettari. Skagfirðingar urðu svo
seinna afskaplega hreyknir af Skúla sínum er
frá leið og hann fór að láta til sín taka í lands-
málum. Kjaftasögumar breyttust svo bráð-
lega í þjóðsögur sem enn ganga manna í mill-
um í héraðinu og era flestar jákvæðar í garð
Skúla. Sjálfur segir hann í ævisögubroti sínu
um sýslumennsku sína: „í Skagafirði féll hon-
um allt vel, gekk vel til, svo hann vogar deyj-
andi að segja, að allir menn hér unna honum
hugástum."
Það er efalaust að Skúli stóð sig vel í emb-
ætti sínu í Skagafirði. Danska stjómin var
mjög ánægð með hversu snöfurmannlega
hann tók á launverslun og duggustrandinu, og
einnig hafði góð frammistaða hans sem ráðs-
maður Hólastaðar vakið athygli ytra. Fyrir
utan þessi tvö stóra mál er Ijóst að embættis-
færsla Skúla í heild var mjög til fyrirmyndar;
málskjöl og tillógur unnar af vandvirkni og
góðri hugsun og það hefur líklega ráðið mestu
um það að Danir ákváðu að veita honum
stöðuhækkun. Þessir hæfileikar Skúla komu
að miklu gagni síðar þegar hafist var handa í
Reykjavík.
Ekki er fjarri því að Skúli hafi saknað
Skagafjarðar er tímar liðu og baráttan tók að
harðna syðra og vonbrigði óg'erfiðleikar tóku
að sækja á hann. Hann hefur þá líklega
minnst þeirra tíma er hann sat sem óskoraður
kóngur í héraði, hafði ávallt sigur í málaferl-
um og reið út með Mera-Eiríki, frjáls sem
fuglinn. Jón eldklerkur fullyrðir, að þegar
Skúli reið úr Skagfirði í hinsta sinni á leið
suður, hafi honum orðið þessi orð í munni:
„Fari nú Skagafjörður ætíð vel.“
Heimildaskrá
Ásgeir Jónsson: Siglt gegn vindi. Fjármálatíðindi, 2.
hefti 1994.
Eggert Ólafsson og Bjami Pálsson: Ferðabók.
Reykjavík 1981.
Gísli Gunnarsson: Upp er boðið ísaland. Reykjavík
1987.
Gunnar M. Magnússon: Jón Skálholtsrektor. Reykja-
vík 1959.
Hrefna Róbertsdóttir: Áætlun um allsherjar viðreisn
íslands 1751-1752. 1 Landnámi Ingólfs, fimmta bindi,
Reykjavík 1996.
Jón Espólln: Saga frá skagfirðingum 1685-1847.
Fyrsta bindi. Reykjavík 1976.
Jón Helgason: Kristnisaga íslands II. Reykjavík
1927.
Jón Jónsson Aðils: Einokunarverslun Dana á íslandi
1602-1787. Reykjavík 1971.
Jón Jónsson Aðils: Skúli Magnússon, landfógeti.
Reykiavík 1911.
Jón Steingrímsson: Ævisaga. Reykjavík. 1946.
Lýður Bjömsson: Ágrip af sögu innréttinganna. í
Reykjavík í 1100 ár. Reykjavík 1974.
Lýður Bjömsson: Skúli fógeti. Reykjavík 1968.
Stefán Jónsson: Djúpdælasaga. Reykjavík 1984.
Höfundurinn er hagfræðingur og stundor framhalds-
nóm í Bandaríkjunum.
ILESBÓK Morgunblaðsins 15. nóvem-
ber sl. fjallar Pjetur Hafstein Láras-
son um Jón Oddsson Hjaltalín (í Víkur-
spjalli sínu). í texta undir fyrirsögn
kemur fram að fyrmendur Jón Hjalta-
lín hafi ekki aðeins verið síðasti ábú-
andi í Reykjavík heldur fyrsti „Arnar-
hólsróninn“. Frekar fannst mér leiði-
legt að sjá forföður minn uppnefndan
róna í víðlesnasta dagblaði landsins og fór því
að lesa betur. Ekki jókst kæti mín við það.
Greinarhöfundur lætur ekki deigan síga í lýs-
ingu sinni á Jóni. Hann hafi bæði verið þrætu-
gjam og yfirgangssamur og hafi verið gerður
að sýslumanni í Gullbringu- og Kjósarsýslu
vegna þess að hann tók að sér að kvænast
konu sem landfógeti átti í vandræðum með.
Þá er í greininni skotið á Skagfirðinga og full-
yrt að Jón hafi, eins og þeir, verið gleðimaður
mikill og „nokkuð jafnvígur á nautnir, hvort
heldur þær bratust úr í drykkjuskap eða am-
orsleikjum.“ Þá segir að hægt og sjaldan hafi
rannið af Jóni og svo hafi farið að hann hafi
drakkið ,Jrá sér bæði embættið og jörðina".
Þá trúir greinarhöfundur því „tæpast" að
gamli maðurinn hafi dregið úr drykkjunni við
það að hrökklast á náðir dóttur sinnar sem
bjó á Amarhóli, enda hafði hann „sorgum að
drekkja“. Þórðargleði höfundar eykst enn er
hann segir á sinn skáldleg hátt, að þar hafi
Jón geispað golunni. Andlátsstaður Jóns,
Amarhóll, verður greinarhöfundi tilefni til
þess að klykkja út með að fullyrða að þar með
hafi Jón Oddsson Hjaltalín verið fyrsti Arnar-
hólsróninn.
Fyrir nokkram vikum birtust þrjár greinar
í dagblaðinu Degi sem fjallaði um annan
þekktan íslending löngu látinn, séra Jón
lærða Jónsson á Möðrufelli í Eyjafirði, en
hann var einn af stofnendum Hins íslenska
biblíufélags og forfaðir fjölda þekktra íslend-
inga. Þær greinar vora ekki til fyrirmyndar
frekar en ofangreind greinarskrif Pjeturs
Hafstein. Enda stóð ekki á svari og þar var
ekki dregið úr því. í svarinu er bent á að
„óráðlegt sé að glíma við sótarann, því flekk-
laus komist enginn úr slíkri viðureign"! Þá er
og talað um níð, þvætting, óhróður og algjöra
sögu-fölsun, enda bent á að allar heimildir
vanti með greinaskrifunum.
Ekki nenni ég vera svo stórorður í garð
Pjetur Hafstein en vil benda á að margt af því
sem hann skrifar um Jón eða konu hans, er
tæpast hægt að finna í heimildum. Má þar
nefna fullyrðing Péturs um að Jón hafi drakk-
ið frá sér embætti og jörðina. í íslenskum
æviskrám í samantekt Páls Eggerts Ólasonar
segir um Jón Oddsson Hjaltalín að hann hafi
látið af Gullbringusýslu 1743 (ekki stafkrókur
meir) en misst Kjósarsýslu 1749 vegna
skulda. I Sögu Reykjavíkur eftir Klemens
Jónsson segir aftur á móti að Jón hafi misst
Kjósarsýslu, aðallega vegna drykkjuskapar
og skulda er hann komst í við konungsfjár-
hirslu. Þá segir hjá Páli Eggert að Jón hafi
misst ábúðina í Vík vegna þess að hann galt
ekki eftirgjald. Hvort ástæðan fyrir fjárhags-
vandræðum sýslumanns hafi verið drykkju-
skapur er látið ósagt í þessum heimildum, en
þó er tekið fram hjá Páli, að Jón hafi verið
„gleðimaður og veitingasamur, en mjög
drykkfelldur og talinn kvenhollur". Á þessu
byggir Pjetur Hafstein grein sína og skáldar í
eyðurnar. En það sem verra er, hann fer (vís-
vitandi?) með rangt mál er hann fullyrðir að
kona Jóns, Metta María, hafi verið ekkja sem
Jón tók að sér að kvænast til að hjálpa landfó-
geta í vandræðum sínum. Pjetur virðist hafa
þetta frá Klemensi Jónsson sem nefnir að
sögur hafí verið um að kona þessi hafi komið
með Luxdorph landfógeta til íslands (1727)
og að hann hafi gift hana (og stutt svo Jón til
sýslustarfa). En Klemens hrekur sjálfur
þessa sögu í bók sinni og bendir á að Jón og
Metta hafi verið búin að eignast saman fimm
börn þegar árið 1720 eða mörgum áram áður
en Luxdorph þessi kemur til sögunnar. Klem-
ens telur að Metta hafi komið til landsins
kornung eða einhvem tímann á árunum 1702-
1706 og að þau Jón hafi gengið í hjónaband
einhvem tímann á áranum 1712-1714.
Klemens fjallar um þessa konu af virðingu
og segir að hún hafi verið síðasta húsfreyjan
í Vík. Ástæða þess að hún hafi komið hingað
upp, hafi líklega verið lát föður hennar, sem
hafði verið borgmeistari á Jótlandi. Þá nefn-
ir Klemens börn þeirra hjóna, svo sem Odd
lögréttumann að Reyðará (Rauðará, sbr.
Rauðarárstígur í Reykjavík) og Niels lög-
réttu-mann í Hlíðarhúsum (í Reykjavík).
Vegur barna þeirra gefur þannig ekki til
kynna að faðir þeirra hafi verið róni. Þá er
og fjöldi þekktra íslendinga komnir út af
Jóni Oddsyni Hjaltalín, svo sem séra Jón
Hjaltalín rímna- og sálmaskáld á Breiða-
bólsstað á Skógarströnd, faðir landlækn-
anna Odds og Jóns Hjaltalín. Af þeim síðast-
nefnda er það að segja, að Jón landlæknir
var einhver atkvæðamesti maður hér á landi
á síðustu öld. Hann var landlæknir 1855-
1881, fyrsti forstöðumaður læknaskólans
(1876), konungskjörinn þingmaður 1859-
1879, justítsráð, dannebrogsmaður og etats-
ráð svo eitthvað sé nefnt! Jón var og þekkt
persóna meðal fína fólksins í Kaupmanna-
höfn um miðja síðustu öld. Hann rak vatna-
lækningastofnun í Klampenborg (aðalbað-
strönd Kaup- mannahafnarbúa í dag) á ár-
unum 1845-1851 og standa enn tvö af þeim
húsum sem hann lét reisa þar (eru nú veit-
ingarhús við ströndina sem margir kannast
við). Þá er Einar Benediktsson skáld afkom-
enda þeirra Jóns og Mettu.
Það er erfitt fyrir látna menn að bera
hönd yfir höfuð sér og því full þörf á að af-
komendur þeirra taki upp hanskann fyrir
þá. Því vil ég benda Pjetri Hafstein á að for-
faðir hans, Pétur Havstein, amtmaður á
Möðruvöllum í Hörgárdal 1850-1870, hefur
lengi lengið óbættur í gröf sinni. Pétur amt-
maður þótti röggsamur og stjórnsamur, en
ekki var hann lánsamur maður. Hann var tal-
inn tæpur á geði og drykkjumaður var hann,
og miklar sögur gengu af honum fyrir of-
stopa.
Hann var kallaður Móri af fjandmönnum
sínum og tókst þeim að hrekja hann úr emb-
ætti árið 1870. Amtmaður flutti þá ásamt
konu sinni og bömum (þám Hannesi sem síð-
ar varð fyrsti íslenski ráðherrann) í kofa-
skrifli í Skjaldarvík, rétt fyrir utan Akureyri,
og lést þar bláfátækur 1875. Því má segja að
örlög hans og Jóns Oddssonar Hjaltalíns hafi
á ýmsan hátt verið svipuð og er það fremur
harmsefni en hæðnisefni þegar svo stendur á.
Þar sem Pjetur Hafstein Lárusson er víst af-
komandi þeirra beggja þá ætti hann fremur
að draga fram það góða í fari ættföður síns en
að skensa hann fýrir gallana.
Saga Péturs amtmanns er óskrifuð að því
er ég best veit. Það ætti ekki að vera mikið
mál fýrir skáld eins og Pjetur Hafstein Lár-
usson að taka upp hanskann fyrir gamla
manninn, ættföður sinn, og skrifa ævisögu
hans, en leyfa gleðimanninum Jóni Hjaltalín
að hvíla í friði í gröf sinni.
Höfundurinn er sóknarprestur á Möðruvöllum í Hörg-
árdal.
• 1 4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 6. DESEMBER 1997