Lesbók Morgunblaðsins - 06.12.1997, Blaðsíða 17

rangt, þekking, frumspeki; það er alveg
sama hvar okkur ber niður, Nietzsche er að
fást við hin sígildu viðfangsefni heimspekinn-
ar. Eg held hins vegar að hann vilji, og að
„Nietzscheistar“ vilji, vekja okkur til um-
hugsunar um að heimspekileg orðræða getur
farið fram í ólíkum miðlum: samræðu, skáld-
skap, tónlist, kvikmyndum en fyi-st og
fremst í hversdagslífinu, - á hverju augna-
bliki þess.
Það getur verið spaugilegt þegar menn
eru að reyna að útiloka verk Nietzsches. Til-
raunir til þess segja yfirleitt meira um þann
sem útilokar en Nietzsche sjálfan."
Erw vinsseldir óhollar?
- Maður hefur á tilfínningunni að það
hafí ekki komið Nietzsche til góða að vera
svo vinsæll sem i-aun ber vitni, sérstaklega á
meðal skálda og svo viss hóps heimspekinga,
félagsfræðinga og bókmenntafræðinga á síð-
ari hluta aldarinnar. Er það óhollt heimspek-
ingum að vera vinsælir? Eða er það kannski
ektí sama í hvaða hópi þeir eru vinsælh-?
„Eg held að þarna sért þú með puttann á
því sem hefur ekki aðeins komið fyrir Ni-
etzsche, heldur líka Darwin og Freud. Allir
þrír verða ekki bara vinsælir heldur voru
þeir líka orðheppnir, komu fram með sláandi
líkingar og sláandi kenningar sem auðvelt
virðist að miðla. Við þekkjum setningu eins
og „hinir hæfustu lifa af‘ hjá Darwin, typpa-
öfundina frá Freud og dauða guðs og ofur-
mennið frá Nietzsche. Þetta eru sláandi slag-
arar sem öðlast sjálfstætt líf, fara' að lifa í
heiminum eins og vírusar.
Mér skilst að Darwin hafi áttað sig á því
að þetta var að gerast og hafi reynt að ná
tökum á þessu og hamla gegn þvi að fólk
hefði upp eftir honum frasa og sliti þá úr
samhengi. Freud fékk líka tækifæri til að sjá
kenningar sínar öðlast sjálfstætt líf en Ni-
etzsche lést áður en hugmyndir hans fóru á
flakk um heiminn.
I þessum skilningi hefur Nietzsche senni-
lega liðið fyrir það að orða hugsun sína
þannig að auðvelt er að grípa hann, að því er
virðist. Hugmyndir hans hafa farið á flot í
samfélaginu og hinn almenni skilningur á
þeim síðan haft áhrif á það hvernig við lesum
hann, eða lesum hann ekki.
En á hinn bóginn spyr maður sig hvort
það séu ekki góð örlög fyrir heimspeking að
vera lesinn. Er það hlutverk heimspekinga
að vera röklegir varðhundar sem gelta þegar
einhver gerir rökvillu eða verður uppvís að
því að hugsa óskýrt? Eða er það hlutverk
heimspekingsins að hrærast í þessu kr-aðaki
tilvistarinnar og ýta við fólki? í þeim skiln-
ingi held ég að það hafi orðið Nietzsche til
góða að vera hluti af almennri menningar-
umræðu.
I þessu ljósi sjáum við líka hvað það er
þversagnakennt að segja að Nietzsche hafi
verið einangraður, úr tengslum. Hann var í
stöðugri umræðu við samtímann enda var
hann að skrifa um skáldin, tónlistarmennina,
stjórnmálamennina og andrúmsloftið."
ímyndin stemmir ekki
- í þriðja hefti Tímarits Máls og menn-
ingar á þessu ári var fjallað nokkuð um það
hvernig Nietzsche hefur verið misskilinn,
eða mistúlkaður í gegnum tíðina. Stundum
hefur maður haft það á tilfínningunni að Ni-
etzsche sé hreint ekki sá sem maður hélt
hann væri.
„Já, ég upplifði þetta líka svona. Ég ætlaði
aldrei að rannsaka Nietzsche sérstaklega.
Hann var lengi vel höfundur sem maður las
bara á kvöldin þegar „hefðbundnu“ heim-
spekinámi var lokið.
En ég hef lengi verið þeirrar skoðunar að
margt af því sem sagt er um Nietzsche komi
ekki heim og saman við verk hans. Og ég
held það sé óvéfengjanlegt að sú ímynd sem
búin hefur verið til af honum stemmi ekki,
hún sé yfirborðsleg og fölsk - stundum ekki
ólík þeiri-i sem kristnir menn gera sér af
djöflinum, það er að segja hugmynd þeiri’a
um djöfulinn er frekar til að vernda þá gegn
honum en að þekkja hann í raun. Eins og
einn góður kennari minn sagði við mig um
daginn: Það er nauðsynlegt að hafa hug-
mynd um djöfulinn en hún má ekki vera
komin frá djöflinum sjálfum."
- Myndi Nietzsche skilja mistúlkanir á
verkum sínum í trúarlegu samhengi?
„Ef til vill. Nietzsche hefur gríðarlegan
áhuga á því að rekja hvernig trúarleg orð-
ræða heldur áfram að stýra hugsun okkar í
heimi sem hefur verið afhelgaður eða öllu
heldur virðist hafa verið afhelgaður. Öll
menning okkar og hugsun er gegnsýrð af
trúarlegu tungutaki. Ég held að uppgjör Ni-
etzsches við trúna sé atburður sem hafi ekki
enn gerst, að minnsta kosti ekki að fullu og
öllu.“
^^mmmMmmmmmmmmmmmmmm^^^^m^^^^^^^^^^mmmmmmmmmmmmmm^mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmt.
5. GREIN: VIPTÖKUR ÍSLENSKRA UÓDA
ÍSLENSKAR bók-
MENNTIR A DÖNSKU
Það er stundum forvitnileqt að sjá
viðbrögð útlendinqa við því sem Is-
lendingum er heimakunnugt, enda
þótt t.d. danskir ritdómarar séu vita-
skuld enginn hæstiréttur um íslensk
Ijóð, skrifar ÖRN ÓLAFSSON í
lokagrein sinni um íslenskar bók-
menntir á dönsku.
Steinn Steinarr Jóhannes úr Kötlum
Matthías Johannessen Hannes Pétursson
LÖNGU er alkunna, að erfið-
ara er að þýða ljóð en aðra
texta, vegna þess að í ljóðum
eru svo margvísleg fyrirbæri
hnituð saman. Sumir neita
því að þýðing sé möguleg,
tala frekar um að yrkja upp
Ijóð á öðru máli. Ög víst er
um það, að oft er útkoman þá ólík
frumtexta, þar sem t.d. Tolstoj og
Shakespeare eru heillandi sérstæðir á
hvaða tungumáli sem er.
I fyrri greinum var vikið að helstu
þýðingum íslenskra Ijoða~a dönskú,
Olafs Hansen um aldamótin og aftur
um 1918, Guðmundar Kamban í lok
seinni heimsstyrjaldar, og loks Pouls
P.M. Pedersen á sjöunda og áttunda
áratugnum.
Metnaðarfull kynning
Hér verður vikið að viðtökum þessa
síðasttalda fimm binda safns sem of
langt mál yrði að skoða víðar að sinni.
Þetta var metnaðarfull kynning á
ýmsum helstu ljóðskáldum íslend-
inga. Fyrst kom ljóðaúrval Steins
Steinars, 1964, tveimur árum síðar
Hannesar Péturssonar, tveimur árum
eftir það bók Matthíasar Johannes-
sen, en sjö árum eftir hana kom ljóða-
úrval Jóhannesar úr Kötlum. Og enn
liðu sjö ár eftir það þangað til fimmta
og stærsta safnið kom, úrval ljóða 28
skálda (sem ég taldi upp í 3. grein),
Strejftog i islandsk lyrik, 1982.
Mjög er misjafnt hve margir rit-
dómar birtust um þessar bækur, og
hve ítarlegir þeir voru. Einkum urðu
ritdómar yfirborðslegir um síðustu
bókina, sem eðlilega var sundurleit-
ust. Jafnan voru ritdómamir velvilj-
aðir íslensku skáldunum, en misgagn-
rýnir. Einungis einn ritdómari bar
þýðingamar saman við framtexta, og
verður þá að ætla að hinir hafi ekki
þóst nógu góðir í íslensku. Sá ritdóm-
ari, Vagn Steen, skrifaði eina ritdóm-
inn sem ég hefi fundið um bók Hann-
esar Péturssonar (Jyllandsposten
18.12.1966) og hann var eingöngu já-
kvæður, sérlega hrifinn af kvæðunum
um Kópernikus, Maríu Antoinettu og
„Undarleg ósköp að deyja“, en þótti
orðaval þýðanda ekki alltaf nógu
smekklegt.
Sérkennilegast þótti mér að sjá hve
gagnrýnir menn vom á Stein Steinar,
sem á Islandi virðist nánast kominn í
heilagra manna tölu. Elmquist (Politiken
20.6.1964) talar um efa- og tómhyggju Steins
eins og Windfeld (Kristeligt Dagblad 31.8.
1964), sem dregur fram naumhyggju Steins,
„orðin eiga að verða þung af því ósagða, en
það leiðir stundum til þess að þau verða veru-
lega léttvæg“. Um Tímann og vatnið er hann
tvíbentur, segir þennan ljóðabálk athyglis-
verðan og eiga sinn þátt í að gera bókina
verðuga lestrar, þarna séu náttúramyndir
tengdar skýram litum og sértekningum flat-
armálsmynda. Þetta orki leyndardómsfullt,
en sé til lengd- ar hæpið og óeðlilegt. Þýðandi
fær skömm í hattinn fyi’ir að gera ekki grein
fyrir úr hvaða ljóðabókum Steins hann þýði
og hve mikill hluti ljóða hans þessi 130 ljóð
séu. Fonsmark segir (eins og þýðandi í eftir-
mála) að Tíminn og vatnið sýni sterk áhrif frá
sænska skáldinu Erik Lindegren, önnur
sænsk skáld á 5. áratug aldarinnai- hafi og
greinilegá haft áhrif á Stein. Torben
Brostrpm (Information 4.7.1964) tekur undir
þetta, en sýnist áhrif finnlandssænsku skáld-
konunnar Edith Södergran meira áberandi,
ekki síst í Tímanum og vatninu, sem persónu-
geri hugtök á táknsögulegan hátt, en Steinn
komist stundum ekki vel frá því, nálgist
módemisma á klaufalegan hátt.
Mér sýnist Brostrom helsti glámskyggn á
þetta, en hér er ekki rám til að rekja það (sjá
bók mína, Kóralforspil hafsins). Fonsmark
tekur kvæðið „Víg Snoma Sturlusonar" til
dæmis um að þrátt fyrir alla efahyggju
Steins hafi ljóðlistin verið mikið afl í augum
hans, og því sjái hann valdhafa sem eilífa
fjendur skálda. En sama kvæði kallaði
Brostrom „leiðindaskráðmælsku með óvið-
eigandi og lágkúralegum líkingum". Fons-
mark tekur kvæðið um Kristófer Kólumbus
sem dæmi um eilífa leit Steins að óvissu
marki, sem hann reyndar örvænti um að sé
til. En Thomas Bredsdorff segir í ritdómi um
safnrit Pedersens, Sfrejftog... (Politiken,
1.12. 1982) að það ljóð sé bara veikur endur-
ómur af kvæði Danans Johannes V. Jensen
um Kólumbus.
Um bók Matthíasar Johannessen birtust
óvenjumargir ritdómai’. Þeir leggja áherslu á
hve sterkar rætur í íslenskri Ijóðhefð og
fomri menningu þessi nútímalegi höfundur
hafi; enda þótt hann jafnframt sæki til T.S.
Eliot og ýmissa helstu módemista. Ljóðabók-
in fékk hrós fyrir innileg ástarljóð og áhrifa-
miklar náttúrulýsingai’, þar sem skiptist á
stórbrotið, hrikalegt landslag og sveitasæla.
Þetta er m.a. hjá Fonsmark (Berlingske
Tidende 7.9. 1968) og Bedsted (Jyllandspost-
en 1.9. 1968). Þefr segja að þessi ljóð miðli
sannri reynslu á viðeigandi hátt, í myndrænni
skynjun, sem sveiflist frá frumlegum, óvænt-
um líkingum til hversdagslegasta orðalags.
Þar sýni höfundur ekki nógu örugg tök. Eink-
um verði tráarljóð hans mjög hefðbundin í
ljóðmyndum, líkingum og táknum, t.d. „ský
óttans, mosi tilverannar, plógfór tímans, haf
tímans“. Hejlskov Larsen (Berlingske
Aftenavis 16.9. 1968) telur svo hefðbundið
myndmál almennt einkenni á kristilegum
ljóðum. En aðrir lögðu áherslu á að þessir nú-
tímasálmai’ næðu til samtímafólks með líking-
um úr hversdagslífi almennings (Bpnd-
ing í Aalborg Amtstidende 20.10.1968).
Mjög á sömu lund og Hejlskovs er
dómur Brostrom (Information 27.8.
1968), og Fonsmark, sem talar þó um
veralegar framfarir frá elstu ljóðunum
til hinna nýjustu, Brostrom leggur
áherslu á að ljóðin hrífi vegna skarpra
mynda (snselighed). Form Hólm-
gönguljóða, ávarp og andsvar, hafi
stundum sérlega fínleg áhrif, en það
veki þó jafnan væntingar um skýrt
markaðan kjarna, og ekki hafi alltaf
tekist að skapa slíkt, ritdómara granar
að það muni hafa verið þýðanda sér-
lega erfitt verkefni. Hejlskov segir að
fagrar náttúrumyndir Matthíasar sýni
sálarlíf fólks óbeint, en einmitt það
virðist dönskum lesendum nokkuð
fornfálegt, enda þekki þeir varla
ósnortna náttúra. Bedsted telur að
Matthías hefði hlotið miklu betri kynn-
ingu á dönsku, með ljóðaúrvali sem
hefði verið þriðjungur af fyrirferð
þessa (og þá einkum sleppt Sálmum á
atómöld), og skammar Pedersen fyrir
útgáfustefnu, sem geti ekki vakicU
áhuga á íslenskri ljóðlist.
Um ljóðaúrval Jóhannesar úr Kötl-
um taka ýmsir ritdómarar það upp úr
eftirmála þýðanda, að Jóhannes hafí
sameinað kristilega aifieifð sósíalisma.
Mest lof fær hann í Kristehgt dagblad
(14.3. 1975, Claus Grymer): „stór og
unaðsleg bók, full af hreinni, bragðmik-
illi ljóðlist". Hinsvegar fannst Bent Ir-
ve (Weekendavisen 16.5.1975) ljóðaúr-
vaUð ekki rísa undir þeim orðum þýð-
anda að hér sé mikilvægt skáld á ferð-
inni. Jákvæðari er Eske K. Mathiesen!
löngum ritdómi (Land og folk, 27.9.
1975), en segir þó að Ijóð Jóhannesar
muni tæplega hrífa Dani. Þau séu ein-
hvernveginn of framandi bókmennta-
heimi þeirra. Því valdi ekki bara fram-
andi tungumál, heldur einkum sam-
feUd, staðbundin hefðin sem Jóhannes
byggi á, sálmar og alþýðukveðskapur.
Hann yrki um náttúrana á innilegan
hátt, sem Danfr þekki helst í bamsleg-
um kristnum ritum. Og stjómmálaljóð
yrki hann tryllt og móði þrangin; upp-
reisnarijóð og hyllingarkvæði.
Þýðandi fær sérlega jákvæðan dóm
hjá Elmquist (Pol. 20.6.1964), sem seg-
ist að vísu ekld læs á íslensku, en þess-
fr textar (Steins) séu eins og frumortir,
á dönsku, og þýðandinn ósýnilegur aðv
baki höfundar. Miklu gagnrýnni eru
Brostrom og Fonsmark, sem finnst vera
óeðhlegt danskt mál einmitt á sömu þýðing-
um. Versta útreið fær þýðandi hjá Vagn
Steen sem segir í ritdómi (Politiken. 4.4.
1975) að Jóhannes úr Kötlum sé miðlægur í
íslenskri ljóðagerð, og nú séu ljóð hans komin
á dönsku með styrk danska menntamála-
ráðuneytisins og Nordisk kulturfond. „Það
var leitt,“ segir Steen, og rekur síðan dæmi
þess að þýðingin geri Jóhannes kristilegan,
óalþýðlegan og hefðbundinn ljóðasmið á mjög
villandi hátt, enda sé „lítilmótlegur inngang-
urinn“ í sama dúr. Sýnist Steen af þessu
ljóðasafni að kanna þurfi grandvöll styrkveit-
ingarinnar, og þá sérstaklega hvort fagmenn
hafi metið verk þýðanda. v
Þetta voru óvenjuharkaleg viðbrögð, en al-
mennt virðist mega segja, þrátt fyrir mörg
viðurkenningarorð, að dönskum ritdómurum
hafi virst samtímaljóð bræðraþjóðarinnar ís-
lensku ámóta framandi og kæmu þau frá
Kúrdistan, einkum vegna þess hve bundin
hún sé íslenskri náttúru. Því tók Bro.strom
sérstaklega fram um ljóðaúrval Einars Más
Guðmundssonai’, 1981 (Information 6.11.), að
hér kæmi ný sjálfsvitund í máli og tímaskynj-
un, „laus við þjóðlega ljóðlist um fjöll og firði
og þessar eilífu bænir til réttlætisins“. Mér
þykir þó líklegt að margfr Danir af íslenskum
ættum og aðrir danskii’ íslandsvinir hafi sóst
eftir þessu Ijóðasafni, svo mikið er víst, að þacf
er löngu ófáanlegt orðið.
P.s. Ég þakka Asgeiri Jónssyni sagnfræð-
ingi leiðréttingu um Guðmund Kamban (Mbl.
27.11.).
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 6. DESEMBER 1997 1 T