Lesbók Morgunblaðsins - 31.01.1998, Blaðsíða 8

.. ..... ............ ............. ............. ........... T-
[ dag er hálf öld liðin frá
stofnun Sambands tón-
skálda og eigenda flutn-
ingsréttar, STEFs, sem
gætir hagsmuna inn-
lendra og erlendra tón-
skálda, textahöfunda og
annarra rétthafa á sviði
tónlistar. Af því tilefni
kynnti ORRI PÁLL
ORAAARSSON sér fæð-
ingu og fyrstu spor sam-
takanna og ræddi við
Eirík Tómasson, núver-
andi framkvæmdastjóra
þeirra, en mikið vatn
hefur runnið til sjávar
frá því Jón Leifs og fé-
lagar hófu baráttuna
fyrir höfundarrétti tón-
skálda hér á landi.
ÞÚ SKALT EKKI STELA!
SAMBAND tónskálda og eig-
enda flutningsréttar, STEF,
var stofnað hinn 31. janúar
1948 að frumkvæði Jóns Leifs
tónskálds. Var þar með blað
brotið í baráttusögu íslenskra
höfunda fyrir rétti sínum en
fram að þeim tíma var höfund-
arréttur lítt í heiðri hafður hér á landi -
reyndar stappaði nærri algeru réttleysi
þeirra. Sjálfsagt þótti að taka verk höfunda
til flutnings án vitundar þeirra eða samþykk-
is og enginn lét sér í hug koma að greiða
laun fyrir afnot þeirra.
Stofnfundur STEFs fór fram á skrifstofu
lögmanns félagsins, Gústafs A. Sveinssonar
hrl. í Reykjavík. Mættir voru: Jón Leifs, Páll
ísólfsson, Helgi Pálsson, Sigurður Þórðar-
son, Friðrik Bjamason, Arni Thorsteinsson,
Jón Nordal, Karl Runólfsson, Jón Þórarins-
son og Hallgrímur Helgason en nafngiftin,
STEF, mun vera frá honum komin.
Fáeinum dögum áður hafði verið haldinn
i almennur fundur í Tónskáldafélagi Islands,
þar sem samþykktar vora tillögur til aðal-
fundar um „reglugerð“ fyrir STEF. Á stofn-
fundi var síðan endanlega samþykkt fram-
reglugerð fyrir innheimtuskrifstofu hins
nýja félags og fyrsta stjórnin kjörin. Var hún
þannig skipuð: Jón Leifs, sem var óumdeild-
ur forystumaður félagsins, Hallgrímur
> Helgason og Helgi Pálsson, aðalmenn, og til
vara Páll ísólfsson, Jón Þórarinsson og Karl
> Runólfsson. Síðar vora skipaðir í stjómina
j tveir fulltrúar menntamálaráðuneytis, Jó-
| hannes Elíasson og Hans G. Andersen.
Þátfaskil í íslensku listalífi
Aðalhvatinn og grunnforsenda fyrir stofli-
un STEFs sem öflugs réttargæsluaðila fyrir
■ tónskáld og textahöfunda var fuilgilding Is-
lands á Bemarsáttmálanum í september 1947
i en skilyrði til aðildar að honum höfðu skapast
með setningu nýrra höfundarlaga á árinu
1943. Grandvallarregla Bemarsáttmálans er
I hin þegnlega meðferð eða „national treat-
i ment“ sem felur í sér, að þegnar hvers aðild-
j arlands skuli njóta sama réttar í hvexju sam-
j bandslandi og innlendir höfundar, jafnframt
) því sem höfundum er tryggð ákveðin lág-
j marksvemd, svo sem varðandi lengd vemdar-
j tíma. Þannig var íslenskum höfundum með
| aðildinni tryggð vemd á verkum sínum í öll-
>
i
um löndum Bemarsambandsins og erlendum
höfundum gagnkvæm vemd hér á landi.
Fullgilding íslands á Bernarsáttmálanum
markaði þáttaskil í íslensku listalífi en
Bandalag íslenskra listamanna, sem stofnað
var 1928, hafði um langt árabil barist fyrir
aðild að sáttmálanum þrátt fyrir andstöðu ís-
lenskra útgefenda og stjómmálamanna.
Ýmsir þekktir höfundar, eins og Halldór
Laxness, tóku virkan þátt í þeirri baráttu og
margir kannast eflaust við umtalaða blaða-
grein sem hann reit undir fyrirsögninni „Þú
skalt ekki stela“. Tók skáldið þar andstæð-
inga aðildar til bæna, en þeir vora margir
hverjir þess sinnis að aðild myndi leggja ís-
lenska bókaútgáfu í rúst og stefna þjóðarhag
í voða.
Þrátt fyrir fullgildinguna árið 1947 létu út-
gefendur ekki deigan síga og um áratug síð-
ar komu þeir því til leiðar að skipuð var
nefnd til að kanna hvort ekki væri, að feng-
inni reynslu, rétt að falla frá þátttöku í Bem-
arsambandinu. Þrátt fyrir andóf fulltrúa
bókaútgefenda var það niðurstaða nefndar-
innar að ekki kæmi til álita að segja sig úr
Bemarsambandinu. Fyrir slíku væri ekkert
fordæmi og aðgerð af því tagi myndi stór-
skaða virðingu og álit íslands meðal sið-
menntaðra þjóða.
Engu að síður fór því fjarri að bjöminn
væri unninn. Með aðildinni að Bernarsátt-
málanum hafði skapast aðstaða fyrir hið ís-
lenska félag til að afla sér umboða til réttar-
gæslu fyrir flesta eða alla tón- og textahöf-
unda í sambandslöndunum. Félag með verk
fáeinna íslenskra tónskálda að bakhjarli var
hins vegar, eðli málsins samkvæmt, ekki eins
öflugt og réttargæslufélög í stærri löndum
og því vora uppi um það raddir í ýmsum að-
ildarlöndum, meðal annars á Norðurlöndun-
um, að hæpið væri að það gæti staðið á eigin
fótum. Nær væri að reka hér útibú frá
stærra erlendu félagi, eins og tíðkaðist í
ýmsum tilvikum. Með þrautsegju Jóns Leifs,
sem geystist víða um lönd til að afla umboða,
og stuðningi sænska féiagsins tókst þó með
tíð og tíma að kveða þessar raddir í kútinn
og afla umboða frá öllum systurfélögum
STEFs í aðildarlöndum Bemarsambandsins.
Skiptu þessiumboð sköpum fyrir félagið.
En það var ekki bara í útlöndum sem
menn höfðu hom í síðu STEFs. Hér heima
gekk ekki þrautalaust að koma „króganum á
Teikning/Á. Elfar
FRANSKT tónskáld deilir við gestgjafa sinn á veitingahúsi. Baráttan fyrir
réttindum höfunda er hafin!
SNJÖLL HUGDETTA
ÞEGAR STEF var sett á laggimar höfðu
hliðstæð félög starfað um langt árabil
víðsvegar um Evrópu, lengst í Frakk-
landi, þar sem Société des Auteurs,
Compositeurs et Editeurs de Musique
(SACEM) var stofnað tæpri öld áður, árið
1851.
Bar tilurð félagsins að með afar sér-
stæðum hætti. Þannig var að fáeinir
franskir tónhöfundar sátu að snæðingi á
einum vinsælasta veitingastað Parísar.
Gerðu þeir vel við sig í mat og drykk og
þegar upp var staðið skorti þá skotsilfur
til að greiða fyrir veisluföngin. Tók stað-
arhaldari því að vonum illa.
Gestimir góðglöðu dóu þó ekki ráða-
lausir og einum þeirra datt í hug að halda
því fram að þeir þyrftu ekki að greiða fyr-
ir veitingarnar þar sem nokkur af tón-
verkum þeirra hefðu verið leikin á veit-
ingastaðnum um kvöldið og þar af leið-
andi lægi ljóst fyrir að tónskáldin ættu
rétt á afnotagjaldi sem væri síst lægra en
skuldin fyrir veitingamar.
Átti þetta snjallræði eftir að valda
straumhvörfum hvað flutningsrétti við-
kemur þvi þegar gestgjafinn höfðaði mál
á hendur félögunum til að fá skuldina
greidda tapaði hann því á grundvelli höf-
undarlaga sem sett höfðu verið í Frakk-
landi á árunum 1791-93 en verið dauður
bókstafur fram að þeim tíma.
Tónskáldin þurftu ekki fleiri vitna við,
þau höfðu öðlast rétt til greiðslu fyrir
flutning verka sinna og hann létu þau sér
ekki úr greipum ganga. SACEM, eða
„móðir SACEM eins og franskir tónhöf-
undar kalla félag sitt gjarnan, varð til.
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 31. JANÚAR 1998