Lesbók Morgunblaðsins - 07.02.1998, Blaðsíða 10

UR TRISTAN og
UR LOHENGRIN, 1958.
ELAND Wagner
(1917-1966) var
sonur Winifred og
Siegfried Wagner
og því sonarsonur
Richards Wagner.
Ásamt bróður sín-
um Wolfgang
endurreisti Wieland starfsemi óperuhátíðar-
innar í Bayreuth eftir síðari heimsstyrjöldina
og saman voru þeir bræður yfirstjómendur
hátíðarinnar allt til dauða Wielands. Að auki
settu þeir sjálfir upp óperusýningamar í Ba-
yreuth og komu fram með nýjan stíl í ópera-
uppfærslum, sem oft hefur verið talað um
sem „Nýja-Bayreuth“ (Neu-Bayreuth) eða
„Verkstæðið Bayreuth" (Werkstatt Ba-
yreuth). Með því er átt við að lögð sé áhersla
á að í Bayreuth eigi að fara fram stöðug end-
umýjun á túlkun verka Richards Wagner svo
þau megi skoða frá sem flestum hliðum.
Hefðbundin túlkun
i Bayrewth
Það var að ýmsu leyti torvelt fyrir Wieland
Wagner að fara þá leið sem hann valdi við
uppsetningu verka afa síns. Richard Wagner
hafði gefíð nákvæmar leiðbeiningar um útlit
sýninga og um leikræna túlkun. Eftir lát Ric-
hards tók ekkja hans Cosima við stjómar-
taumunum í Bayreuth. Hún tók fast á þess-
um málum og krafðist þess að í sviðsetningu
ópera Wagners yrði allt eins og hún taldi að
Richard hefði viljað (raunar hafði hann ekki
verið ánægður með fyrstu uppsetningar
verka sinna í Bayreuth!). Samkvæmt fyrir-
mælum Cosimu urðu söngvarar að taka sér
stöðu á sviðinu eftir ströngum reglum og fá-
brotnar hreyfingar þeirra og stellingar lutu
einnig fyrirfram ákveðnum lögmálum.
Þannig varð þetta að vera ár eftir ár, ekki að-
eins á óperuhátíðinni í Bayreuth, heldur
einnig víða um heim þar sem áhrifa Bayreuth
gætti.
Skömmu eftir aldamótin kom Svisslending-
urinn Adolphe Appia fram með byltingar-
kenndar hugmyndir um sviðsetningu ópera.
Hann taldi að sviðsetningin ætti fyrst og
fremst að styðja hina dramatísku túlkun með
því að miðla hugarástandi fremur en að setja
á svið eftirlíkingu af raunverulegu umhverfi.
Á slíkar hugmyndir vildi Cosima Wagner
ekki hlusta og bannaði rit Appias í Bayreuth.
EFTIR ÁRNA TÓMAS RAGNARSSON
Wieland og Wolfgang Wagner, synir tónskáldsins, tóku
þá áhættu að setja upp óperur Wagners á algerlega
nýjan hátt þegar þráðurinn var tekinn upp að nýju eftir
stríðið. Það var ekki aðeins listræn stöðnun Bayreuth-
hátíðarinnar sem þeir urðu að brjótast út úr, heldur líka
hitt, að stimpill nazismans hafði brennimerkt hátíðina
svo og fjölskyldu þeirra.
Siegfried sonur Cosimu og faðir Wielands
fékk ekki miklu ráðið um þessi mál á meðan
móðir hans lifði þótt hann ætti að heita
stjórnandi Bayreuth-hátíðarinnar og hafi
sviðsett nokkur verka fóður síns. Skömmu
fyrir dauða sinn árið 1930 hafði Siegfried þó
unnið að uppsetningu Tannháusers þar sem
greina mátti ferska strauma, m.a. í nýstár-
legri beitingu sviðslýsingar.
Á að friða Wagner?
Árið 1962 skrifaði Wieland Wagner grein
sem hét „Denkmalschutz fur Wagner?“, sem
í lauslegri þýðingu mætti kalla ,Á að friða
Wagner?“ Þar skýrði hann þau sjónarmið
sem lágu að baki vinnu hans og urðu til þess
að hann hafnaði hinum viðteknu venjum í Ba-
yreuth. I greininni segir m.a. að þótt ítarleg-
ar leiðbeiningar Richards Wagner gefi góða
mynd af ýmsum áherslum, sem tónskáldið
vildi hafa í verkum sínum, þá hafi þær auðvit-
að tekið mið af möguleikum síns tíma og þeim
beri því ekki að fylgja um allan aldur og
gagnist nú helst þeim, sem lítið þekkja til
verkanna („Wugvers Anweisungen sind
nichts anderes als zusátzliche
Beschreibungen seiner szenischen Visionen
fíir Partiturunkundige“). Wieland hélt því
þvert á móti fram að bæði tæknilegar fram-
farir (t.d. í lýsingu), breyttar fagurfræðilegar
forsendur (t.d. í myndlist) og ný hugmynda-
fræði hljóti og eigi á hverjum tíma að setja
mark sitt á óperuuppfærslur. Hann taldi verk
Wagners einmitt sérlega vel til þessa fallin
því grannhugmyndir þeirra séu í fullu gildi á
öllum tímum vegna mannlegrar skírskotunar
sinnar. („Die Ideen des Wagnerschen
Werkes sind zeitlos giiltig, da sie ewig
menschlich sind‘j.
Greininni lauk Wieland með því að segja að
tilgangurinn með uppfærslum á verkum
Wagners ætti alls ekki að vera sá að rýna í og
fylgja í smáatriðum forskrift Wagners heldur
að þjóna eiginlegum upprana verkanna, að
túlkunin eigi að vera fersk og ný í hvert sinn.
Á hverja einastu sýningu beri að líta sem til-
raun á leið að óþekktu takmarki.
Af hverju Neu-Boyreufh?
Mörg samverkandi atriði hafa að líkindum
leitt til þess að þeir bræður Wieland og Wolf-
gang urðu að taka áhættuna á að setja upp
óperur Wagners á algerlega nýjan hátt. Það
var ekki aðeins listræn stöðnun Bayreuth-há-
tíðarinnar, sem þeir urðu að brjótast út úr,
heldur líka hitt, að stimpill nazismans hafði
brennimerkt jafnt hátíðina sem og sjálfa fjöl-
skyldu þeirra. Þannig varð síðari heimsstyrj-
öldin eins konar „Götterdámmerung" bæði
fyrir Þýzkaland almennt og fyrir Bayreuth
sérstaklega. Til þess að „sól risi úr ægi öðra
sinni“ vissu þeir bræður, að þeir yrðu að
segja skilið við fortíðina með afgerandi hætti.
Margt í verkum og skrifum Richards
Wagner gaf líka tilefni og ástæðu til róttækni
í túlkun á verkum hans. Sjálfur hafði Richard
verið mjög róttækur á ýmsum sviðum, jafnt
listrænum sem stjórnmálalegum, og skilaboð
hans vora eitt sinn: „Kinder schafft Neues!“
(Börnin góð, gerið eitthvað nýtt!). I „Bréfi til
vina minna“ hafði Wagner mælt með því að
sviðið yrði ratt af öllu öðra en því allra nauð-
synlegasta. Því má segja að með hinum ný-
stárlegu uppfærslum sínum hafi Wieland tek-
ið afa sinn á orðinu!
Hér má einnig nefna að í óperum Wagners
kemur fram, bæði í texta og ekki síður í tón-
listinni, skilningur eða innsæi hans gagnvart
djúpsálarfræði, sem þá var alls ekki til orðin
sem fræðigrein, en kom löngu síðar fram með
kenningum Siegmunds Freud og lærisveina
hans. Eftir Freud var alls ekki hægt að líta
fram hjá þessari hlið verka Wagners. Það
kom þó fyrst í hlut sonarsona hans með nýj-
um aðferðum að túlka og leggja áherslu á
þessar mikilvægu kenningar, sem höfðu svo
gjörbreytt hugsunarhætti manna á 20. öld-
inni. Uppfærslur Wielands lögðu mikla
áherslu á djúpsálarfræðilega og symbólíska
túlkun verka Wagners. Til að koma þeirri sýn
sem best til skila varð að ryðja sviðið af öllu
óþarfa prjáli, en einfóld nútímaleg form og
áhrifamikil lýsing og litir notuð til að undir-
strika túlkunina.
Wieland Wagner lagði einnig áherslu á að
verk Wagners ættu alls ekki að vera safn-
gripir heldur yrðu þau að ná til samtíðar
sinnar. Hann taldi t.d. ekki líklegt að gömlu
aðferðimar myndu duga til að vekja áhuga
þess fólks sem vaxa myndi úr grasi í skugga
kjamorkusprengjunnar.
En Wieland Wagner leit ekki aðeins til nú-
tímans í túlkun sinni á verkum Richards
Wagner. Hann minntist þess einnig að afi
hans hafði litið á sig sem arftaka hins forn-
gríska leikhúss. Eins og Grikkirnir sótti
Wagner í sjóð goðsagna og dramatísk upp-
bygging verka hans dró oft dám af hinum
grísku fyrirmyndum. Þá má benda á að
Wagner teiknaði nýtt óperuhús sitt í Ba-
yreuth með hliðsjón af hinu gríska leikhúsi
(„amphiteater'j. Með tímalausum sviðs-
myndum og búningum áttu uppfærslur Wi-
elands eftir að minna á tengsl verka Wagners
við grísku harmleikina.
Parsifal og Niflungahringurinn
1951
Ungur að aldri lagði Wieland Wagner
stund á listmálun og síðan leiktjaldagerð.
Honum var fljótlega falið að teikna leiktjöldin
10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 7. FEBRÚAR 1998