Lesbók Morgunblaðsins - 06.06.1998, Blaðsíða 5

ANTONIO MACHADO
GIÆPURINN VAR FRAMINN (GRANADA
Jóhann Hjólmarsson þýddi
I Glæpurinn
Hann sást ganga milli byssna,
langa götu, ganga út á kaldan akurinn
við dagskomu, enn skinu stjömur.
Þeir sviptu Federico lífi
við sólarupprás.
Böðlaflokkurinn
þorði ekki að horfa framan í hann.
Allir lokuðu augunum,
báðu: Ekki einu sinni Guð bjargar þér!
Dauður hné Federico
- blóðugt enni, blý í innyflum -
... Því í Granada var glæpurinn framinn
vittu það - veslings Granada! - í hans Granada...
Hann sást ganga einn með henni
án ótta við ljáinn.
- Sólin reikaði frá tumi til turns; milli hamranna
á steðjunum - frá steðja til steðja í smiðjunum.
Federico talaði
blíðlega við Dauðann. Hún hlustaði.
„Vegna þess að í gær í ljóði mínu, fylgikona,
fann ég æðaslátt þurra lófa þinna,
og þú gæddir söng minn kulda og harm minn
hörku með silfursigð þinni,
vegna þess mun ég lofsyngja það hold
sem ekki er þitt,
augun sem þig skortir,
hár þitt sem vindurinn ýfði,
rauðar varir þínar, kysstar af...
Hve vel h'ður mér ekki
í dag eins og í gær, sígaunakona, dauði minn,
með þér einni,
í þessum andblæ Granada, mínu Granada!“
III
Hann sást ganga...
Reisið, vinir,
úr steini og draumum
minnisvarða skáldsins, í Alhambra,
yfir gosbmnn, þar sem vatnið grætur
og segir eilíflega:
Glæpurinn var framinn í Granada,
í hans Granada!
Ljóðið orti Machado þegar honum bárust
fréttir um morðið á Lorca.
II Skáldið og dauðinn
GÁTAN endalausa eftir Salvador Dalí. í málverkinu má greina andlit besta vinar hans, García
Lorca.
SÍÐASTA kunna myndin af Lorca, Dalí og Bunuel tekin 1926 í Madríd. Með þeim á myndinni
eru José Moreno Villa og lengst til hægri José Rubio Sacristán sem getið er f greininni.
VERÐUR LORCA
LOKSINS METINN?
SKÁLDBRÓÐIR Federicos García Lorca,
Luis Cemuda, vék að því að sjónarmið
óskyld bókmenntum hefðu svo lengi ráðið
mati manna á Lorca að tími væri ekki enn
kominn til að geta dæmt skáldskap hans.
Örlög Lorca urðu táknræn fyrir Spán borg-
arastríðsins, hann varð píslarvottur þess.
Það er rætt mikið á Spáni um þessar
mundir hvort hann hafi verið fórnarlamb
samkynhneigðar eða stjómmálaskoðana.
Menn era ekki á eitt sáttir og ýmsir neita
því að hann hafi verið samkynhneigður.
Duglegastur við að fínna hjá honum slíkar
hneigðir hefur verið írinn Ian Gibson sem
skrifaði um hann fræga bók. Gibson hefur
nýlega lokið við mikinn doðrant um
hneykslanlegt líf Salvadors Dalís og þar
kemur Lorca líka við sögu og virðist eng-
inn sakleysingi.
Ljóð Lorca eru með ýmsu móti, hann
blygðaðist sín fyrir að vera þjóðlegur og
reyndi að fylgja ráðum Dalís og Bunuels
sem töldu að hann ætti að yrkja nútíma-
lega, í anda súrrealismans. Þá varð til
Skáld í New York og sígaunarnir hurfu úr
ljóðum skáldsins.
Það er auðvitað erfitt að segja hvor hafi
verið meira skáld Antonio Machado eða
Federico García Lorca til dæmis. Fleiri
Spánverjar, held ég, hallast að Machado.
En þá er þess líka að gæta að Machado var
líka fómarlamb borgarastríðsins og lét líf-
ið á flótta undan herjum falangista.
Ljóð Lorca munu í fjölbreytni sinni ná
áfram til margra. Mér er næst að halda að
mörg bestu ljóð hans séu enn óuppgötvuð.
Ég á við sum smáljóðin og líka gaselluljóð-
in úr Tamaritljóðabókinni.
Lorca þráði að yrkja myrk og samsett
ljóð og tókst það undir lokin. Hann sagði
við skáldbróður sinn, Gerardo Diego:
„Hvað á ég að segja um skáldskapinn?
Hvað á ég að segja um þessi ský, þennan
himin? Ég mun horfa, horfa, horfa á þau,
ekkert annað. Þú verður að skilja að skáld
hafa ekkert að segja um skáldskapinn“.
Þarna talaði Lorca að vísu í mótsögnum,
en það er eitthvað til í þeim, sérstaklega ef
maður dregur þá ályktun að Ijóðið sé sí-
breytilegt og hafi ekki enn fundið hið end-
anlega form, hina óskeikulu aðferð.
Jóhann Hjálmarsson
haft breitt og hátt enni yfir sterkum augum,
og hár hans verið hrafnsvart og þykkt. Eitt-
hvað í fari hans olli því að hvenær sem Feder-
ico kom inn í herbergi, voru allra augu á hon-
um. Pepe sagði að hann hefði alltaf verið mið-
punkturinn og hrókur alls fagnaðar, hvar sem
menn komu saman. Hann hefði gert allt betur
en aðrir, hann snerti hjörtu félaganna með
túlkun sinni á Chopin og Debussy, las nýjustu
ljóðin sín með miklum tilþrifum, spann gam-
anvísur upp úr sér og jafnóðum músíkina á pí-
anóið, hermdi fádæmavel eftir fólki og var
feiknafyndinn, eftir því sem Pepe sagði.
En áhrifamesta lýsingin á persónutöfram
Federicos og tilfinningum Pepes til hoi-fins
vinar var sú að öllum samtölum okkar um
Lorca lauk á sama hátt. Pepe varð fjarrænn á
svipinn, eins og hann færi hálfa öld aftur í
tímann, vöknaði líklega örlítið um augun, því
að þau urðu skærari, og svo sagði hann alltaf:
„0, hann Federico! 0, hann Federico!"
Pepe Rubio Sacristán er farinn frá okkur,
og sá eini af kynslóðinni ‘27, sem enn lifir, er
Rafael Alberti.
Feimnismólið mikla
Ýmislegt vitnar um það að Federico García
Lorca hreifst nokkram sinnum alvarlega af
konum á æskuáram sínum. En honum, og
flestum í kringum hann varð smám saman
ljóst að hann var samkynhneigður í eðli sínu.
I ljóðum og bréfum er talað um fugla með
skakka vængi og vandann að geta ekld verið
maður sjálfur o.s.fi*v. Tímamir sem hann lifði
á Spáni viðurkenndu hins vegar ekki samkyn-
hneigð, og það er greinilegt að Federico bjó
við mikla kvöl og fann sig knúinn til að leika
sífelldan hráskinnaleik, t.d. við fjölskyldu sína
í Granada. En hann réð ekki við sig. Hann átti
til dæmis í ástarsambandi, a.m.k. platónsku,
við Önnu Maríu Dalí, systur Salvadors, vinar
hans, og heimsótti systkinin til Cadaques í
Katalóníu að sumarlagi. Allt bendir þó til að
það hafi orðið nánara með Federico og
Salvador sumarnæturnar þær. Salvador Dalí
sagði reyndar við Ian Gibson skömmu áður en
hann dó að hann og Lorca hefðu verið
elskendur. Gibson tók þessu með fyrirvara
því að Dalí átti til að spinna upp furðusögur
um einkalíf sitt. En bréf sem fundist hafa síð-
an renna stoðum undir þetta, svo að Gibson
trúir þessu nú.
Eftir að frægð og fjárhagsleg velgengni
hafði gert Federico sjálfstæðari og hann ferð-
aðist um heiminn til að vera við frumsýningar
leikrita sinna og lesa upp ljóð, gerði hann
minna til að leyna samkynhneigð sinni erlend-
is. En á Spáni var hann alltaf í skápnum.
I bók Gibsons um morðið á Lorca, sem út
kom á Spáni 1979, var í fyrsta sinn fjallað op-
inberlega um kynhneigð Federicos. Hvorld
fjölskylda hans né vinir höfðu nokki-u sinni
viðurkennt að Federico hefði verið upp á karl-
höndina. Ætlunin virðist hafa verið að leyna
þessu fyrir komandi kynslóðum, úr því að
þögn hafði ríkt um verk hans og tilvist frá
borgarastyrjöld og fram að dauða Francos, og
samtímamenn farnir að týna tölunni.
Árið 1982 kom leikflokkurinn Rajatabla frá
Venesúela fyrir mína tilstuðlan á Listahátíð í
Reykjavík og flutti í Þjóðleikhúsinu magnaða
sýningu, „Dauða García Lorca", eftir Anda-
lúsíumanninn Antonio Riviera, sem byggði
leikritið á frásögnum í bók Gibsons. Mánuði
síðar var ég í Madrid viðstaddur fyrstu sýn-
ingu sama verks í Þjóðleikhúsi Spánar. Það
kom mér mjög á óvart að nokkrir leikhúsgest-
ir gengu út með hnussi þegar samkynhneigð
Lorca var til umfjöllunar á sviðinu. Það var
meðal annars Isabel gamla, systir skáldsins,
og fólkið sem með henni var. í leikslok var
bæði klappað og baulað. Á eftir var boðið upp
á umræður. Þá var Antonio, vinur minn,
hundskammaður fyrir að éta upp eftir Gibson
þá firru að Lorca hefði verið hommi.
Nú, þegar ævisaga Gibsons um Lorca er
loksins komin út á Spáni, eru allir hættir að
hreyfa mótmælum, enda eru aðrir tímar og
samkynhneigð þykir ekki lengur tiltökumál.
Konurnar tvær
Þótt Lorca bæri slíkan hug til kynbræðra
sinna, era það þó ekki karlmenn sem mest fer
fyrir í leikritum hans. Þvert á móti fjalla þau
langmest um kvenfólk. I þeim era kvenhlut-
verk sem allar leikkonur dreymir um að fá að
leika. Næmi Lorca á sálarlíf og hlutskipti
kvenna er einn styrkasti þáttur hans sem
leikskálds. Enda voru það fyrst og fremst
tvær konur sem hófu verk hans til vegs og
virðingar og útbreiddu list hans á Spáni og er-
lendis, reyndar báðar katalónskar að upp-
rana, ekki andalúsískar. Fyrst var það
Margarita Xirgu, mesta díva Spánar fyrir
borgarastyrjöld, sem segja má að hafi hleypt
Lorca af stokkunum í leiklistinni. Og síðan
stórstjarnan Nuria Espert, sem ferðaðist
meira að segja um heiminn og lék Jermu á
tímum Francos, meðan verk Lorca voru
bönnuð á Spáni. Eftir dauða Francos lék
Nuria öll helstu kvenhlutverk Lorca í stór-
kostlegum sýningum á Spáni og vfða um lönd.
Ég sá hana til dæmis í Odeon-leikhúsinu í
París árið 1983 í hlutverki piparmeyjarinnar,
fröken Rósítu, og þótti vænt um að sjá kjólinn
fallega, sem hún bar, í glerskáp í gær á safn-
inu í litla húsinu í Fuente Vaqueros. Nuria
var um skeið þjóðleikhússtjóri og stuðlaði þá
mjög að því að kynna Lorca fyrir þjóðinni,
sem ekki hafði mátt heyra nafn hans í tæp
fjörutíu ár. Fyrir nokkrum árum leikstýrði
hún svo Glendu Jackson í ljómandi uppfærslu
á Húsi Bernörðu Alba í London, sem var
meira að segja sýnd í íslenska sjónvarpinu í
upptöku BBC. Og nú er Nuria með margar
sýningar á Lorca víðs vegar um Spán í tilefni
afmælis eftirlætisleikskálds síns.
Merð ón morðingja
García Lorca var líflátinn á laun af skræl-
ingjum í einkennisbúningum spænska hersins
án dóms og laga þremur vikum eftir að
spænska borgarastyrjöldin hófst árið 1936.
Skáldið bjó mestan part erlendis, var í sumar-
heimsókn til ættingja og vina. Hann var nýbú-
inn að semja leikritið Hús Bernörðu Alba og
safnaðist hópur fólks til að hlusta á Lorca lesa
það í bústað vinar hans í Albaicín.
Federico átti marga hatursmenn í hópi
uppreisnarmanna fasista, því hann var talinn
vinstri sinnaður eins og flestir andans menn í
þá daga. Ekki bætti úr skák að hann var
stjama, nafn sem allir Spánverjar þekktu.
Það voru margir drepnir fyrir minni sakir en
að vera heimsfrægt skáld. Eftir uppreisn
hersins var ljóst að Federico kynni að vera
hætta búin. Vinafólk hans, sem stóð með fas-
istum, reyndi að skjóta yfir hann skjólshúsi,
en sú vernd dugði ekki. Hann var handtekinn,
og meðan voldugir vinir vora að reyna að fá
hann látinn lausan, var hann fluttur í skjóli
nætur út fyrir bæinn, skotinn til bana ásamt
nokkrum öðram ungum mönnum og dysjaður
í ómerktri hópgröf.
Enginn kannaðist við að hafa gefið skipun
um þetta illvirki og fasistar reyndu á tímabili
að halda því fram að flugumenn lýðveldis-
sinna hefðu drepið García Lorca og komið
sökinni á þjóðernissinna til að gera úr honum
píslai-vott. Þetta var aldrei sennileg saga, en
þó var erfitt að þagga hana niður. Gibson
hrakti þessar kenningar rækilega með rann-
sóknum á skjölum og viðtölum við tugi manna
sem enn lifðu og höfðu verið vitni að aðdrag-
anda aftökunnar. En engan hefur tekist að fá
til að kannast við að hafa verið viðstaddur
morðið á skáldinu.
Granada, 1. júní 1998
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/USTIR 6. JÚNÍ1998 5