Lesbók Morgunblaðsins - 06.06.1998, Síða 10

SÝNINGIN sannar að þær vonir og þeir hugsjónadraumar sem Ragnar Kjartansson og
Jón Gunnar Árnason vöktu öðrum fremur fyrir 30 árum, um að efla höggmyndalistina
og þjappa myndhöggvurum saman sem stétt, hafa ræst. Myndin er tekin af Jóni og
Ragnari á samsýningu Myndhöggvarafélagsins á Kjarvalsstöðum 1985.
MYNDHÖGGVARA-
FÉLAGIÐ OG
STRANDLENGJAN
STRANDLENGJAN frá Sörlaskjóli í
vestri að Fossvogsbotni í austri er
merkileg í mörgum skilningi innan borg-
armarka Reykjavíkur, hún er nær ósnort-
in af raski og framkvæmdagleði borgar-
menningarinnar, hún er mikilvægt vist-
kerfi á mörkum lands og sjávar og í eðli-
legu framhaldi af því vinsælt útivistar-
svæði í Reykjavík og frábært útisýningar-
svæði fyrir myndhöggvara.
Myndhöggvarafélagið í Reykjavík
(MHR) auglýsti meðal félagsmanna sinna
eftir áhugasömum þátttakendum í sýn-
ingu á strandlengjunni árið 1997, í tilefni
af 25 ára afmæli félagsins, og valdi úr
þeirra hópi 25 sýnendur, sem nú hafa skil-
að af sér verkum sínum. Gengið var til
samstarfs við menningarmálayfirvöld í
Reykjavík og Listahátíð í Reykjavík, og er
sýningin styrkt verulega með fjárframlög-
um frá báðum aðilum. Ahersla var lögð á
að listamönnunum yrði greitt íyrir þátt-
töku í sýningunni, þó ekki væri nema til að
standa straum af hluta efniskostnaðar, en
listaverkin á sýningunni eru öll ný og sér-
staklega unnin fyrir hana. Mörg verkanna
eru umfangsmikil og dýr í framkvæmd og
því hefur einnig verið samið við nokkur
fyrirtæki um beinan fjárstuðning, efnis-
styrki og/eða afslætti og aðra þjónustu, og
skipta framlög þeirra verulegu máli.
Það er von Myndhöggvarafélagsins í
Reykjavík að Strandlengjan verði borg-
arbúum og öðrum sýningargestum til
yndisauka og að þeim fínnist einhvers
vert um þá myndlist sem hér er boðin
fram á mótum villtrar náttúru og mann-
legs félags.
ið undirbúning Strandlengjunnar
kviknaði hugmynd að stærra verk-
efni, þ.e. að teygja sýninguna yfir þrjú ár
og fá fleiri til samstarfs, bæði listamenn og
stuðnings- og framkvæmdaaðila. Reykja-
víkurborg, Listahátíð og Menningarárið
2000 hafa ákveðið að styrkja verkefnið, en
framkvæmd þess verður áfram í höndum
Myndhöggvarafélagsins í Reykjavík.
Næstu tvö ár bætist þvf í sýnendahópinn
og nær sýningin hámarki árið 2000 og
dreifist þá víðar um borgarlandslagið en
nú í byrjun. Sjálfstæðar sýningarnefndir
sjá um framkvæmd sýninganna hvort árið
um sig, en með því móti má ætla að sýn-
ingin gefi á endanum nokkuð heillega
mynd af hræringum í umhverfislist á Is-
landi í aldarlok og með þátttöku erlendra
listamanna hugmynd um stöðu hennar í
alþjóðlegu samhengi.
Myndhöggvarafélagið í Reykjavík á
rætur sínar í svonefndum Utisýningum á
Skólavörðuholti á sjöunda áratugnum, en
var formlega stofnað árið 1972. Utisýning-
arnar vöktu verðskuldaða athygli og gáfu
fyrirheit um að unnt væri að efla högg-
myndalistina í landinu.
Stuttu síðar kviknaði líf í brunarústun-
um á Korpúlfsstöðum þar sem hafist var
handa við að koma á fót sameiginlegri
vinnuaðstöðu fyrir myndhöggvara, og
þeim tækjabúnaði sem þarf til högg-
myndalistar. Korpúlfsstaðir urðu þunga-
miðjan í starfsemi Myndhöggvarafélags-
ins næstu tvo áratugina og fóru kraftar fé-
lagsmanna að stórum hluta í uppbygging-
una þar. Félagsmenn voru í upphafi fáir
en þeim mun ákafari í hugsjón sinni og
þrátt fyrir annir, voru ófáar einkasýningar
sem komu frá hendi þeirra.
em aðili að Listahátíð í Reykjavík stóð
félagið fyrir reglulegum útisýningum á
hátíðinni 1972 til 1980 og óreglulega síðan,
auk þess sem það hefur átt frumkvæði að
sýningunum List um landið og fjölda ann-
arra útisýninga víða um land og erlendis
undanfarin ár.
Árið 1993 gerði félagið leigusamning við
Reykjavíkurborg um afnot af Nýlendu-
götu 15 og rekur þar verkstæði og vinnu-
stofur auk gestaíbúðar.
Eftir nokkurt hlé er Myndhöggvara-
félagið nú mætt til leiks á ný með öfluga
sýningu, Strandlengjuna. Sýnd eru 24
verk meðfram ströndinni, frá Fossvogi og
allt vestur í Sörlaskjól. Verkin eru afar
fjölbreytt að inntaki og efnisvali og sýna
þá breidd sem höggmyndalistin ræður yf-
ir. Þeim hefur verið komið fyrir við hlið
göngustígsins sem liggur meðfram strönd-
inni og þúsundir Reykvíkinga eiga jafnan
leið um. Þannig er lögð áhersla á högg-
myndina sem eðlilegan og sjálfsagðan
hluta umhverfisins og ekki hvað síst á
mótandi hlutverk hennar í samfélaginu.
Þessi sýning sannar að þær vonir og þeir
hugsjónadraumar sep Ragnar Kjartans-
son og Jón Gunnar Árnason vöktu öðrum
fremur fyrir þrjátíu árum, um að efla
höggmyndalistina og þjappa myndhöggv-
urum saman sem stétt, hafa ræst. Hún
vekur einnig vonir um að höggmyndir
verði í framtíðinni enn ríkari þáttur í borg-
arumhverfinu en nú er.
Félagsmenn í Myndhöggvarafélaginu í
Reykjavík eru nú um 80 talsins.
unum, sem ganga gegn skilyrðislausu sjálf-
ræði listamannsins. Sérhver listamaður sem
er trúr eigin listsköpun fer ekki að útvatna
list sína til að þóknast þeirri meðalmennsku
sem viðgengst í skipulagi borgarumhverfis.
Ég held það megi segja að enn sé ekki ein-
hugur um hvort umhverfislist sé möguleg inn-
an nútímalistar eða yfirleitt æskileg. Á meðan
sjá auglýsingaskilti og gluggaútstillingar fyrir
þeirri umhverfisskreytingu sem fólk þarfnast.
Staðfærð listaverk
Á sjöunda áratugnum urðu miklar hræring-
ar í skúlptúrlist, og það spruttu fram nýjar
hreyfingar, eins og naumlist (minimalism) og
jarðlist (earth art). Það sem einkennir þessar
stefnur er að þær neituðu að afmarka sig við
stallinn, neituðu að hlýða takmörkunum í
stærðarhlutföllum, neituðu að fastsetja sig við
fyrirfram ákveðna staði í borgarlandslaginu,
neituðu að afmarka sig á skýran hátt frá um-
hverfinu. Skúlptúrverkin lágu á jörðinni,
stundum dreifð yfir stór svæði, oft með til-
heyrandi jarðraski, voru staðsett úti í eyði-
mörk eða úthverfi, úti á götu eða í húsasundi,
eða grafin ofan í jörðina.
Frægasta dæmi um jarðlist frá sjöunda
áratugnum er spíralgrjótgarður Roberts
Smithsons, sem gekk út í afskekkta tjöi'n í
miðri eyðimörk. Hugmyndin með jarðlist var
að vinna úr umhverfinu eins og það kom fyrir,
frekar en að bæta einhverju við. Jarðlist varð
hins vegar skammlíf, enda erfitt að finna staði
(og fjármagn) fyrir meiriháttar jarðrask, og
afstaða manna til umhverfisverndar hefur
ekki beinlínis verið jarðlist í hag.
Ný hugtök innan skúlptúrlistar fóru að
heyrast. Það var farið að tala um list sem
„site specific", sem mætti þýða sem „staðfært
listaverk", þ.e.a.s. verk sem er gert með til-
tekinn stað í huga. Olíkt skúlptúrverkum, sem
eru gerð í stúdíói og komið fyrir á hentugum
stað, þá er staðurinn valinn fyrst og síðan
verður verkið til. Það mun hafa verið banda-
ríski litamaðurinn Richard Serra sem fyrstur
notaði þetta hugtak að einhverju marki til að
lýsa eigin verkum. Svo vill til að Serra kemur
við sögu hér á landi, því hann kom hingað og
reisti umhverfisverk úti í Viðey. Verkið var al-
gjörlega miðað út frá aðstæðum í eynni. Þetta
mun hafa verið á listahátið fyrir sex árum og
hér er um stórmerkan atburð að ræða, því
Serra er með eftirsóttustu listamönnum á al-
þjóðavísu. En hann gaf íslendingum verkið í
Viðey og stofnaði sjóð til styrktar efnilegum
íslenskum skúlptúrlistamönnum.
Serra er líka sá listamaður sem hefur lent í
hörðustum deilum og langvinnum réttarhöld-
um út af list sinni, bæði í Bandaríkjunum og
Þýskalandi. Verk eftir hann, sem sett var upp
við útlendingaeftirlitið í New York, var rifið
eftir réttarhöld sem urðu heimsfræg. Litu
margir á þau sem prófraun á stöðu lista-
mannsins og verka hans í opinberu rými.
Hvorki naumlist né jarðlist höfðu fegrun
umhverfisins að markmiði, heldur sáu lista-
menn nýja möguleika til að fylgja eftir fram-
þróun skúlptúrlistar. Upphaflega var því
markmiðið ekki að finna nýjar lausnir fyrir
list í opinberu rými.
Hverful lisft og mótþrói
En það voru ekki aðeins þessar liststefnur
sem sóttu út fyrir veggi sýningarsala. Mikill
uppreisnarandi var í loftinu á sjöunda ára-
tugnum. Söfn þóttu bera of mikinn keim af
ríkisvaldi og gallerí stjórnuðust af peningum.
I þeim tvíþætta (og kannski mótsagna-
kennda) tilgangi að gera listina enn sjálfráð-
ari og færa hana jafnframt nær almenningi,
þá leituðu listamenn að nýjum og óþekktum
vettvangi fyrir listsköpun. Álls kyns gjörning-
ar og sviðsetningar fóru fram, á stöðum þar
sem enginn átti von á þeim. Ekkert var hugað
að varanleika og oft varð fólk að láta sér
nægja að upplifa verkin í gegnum heimildir, í
formi Ijósmynda og myndbanda. Hverful og
tímabundin umhverfislist, sviðsetningar og
gjörningar, voru ný vídd í möguleikum list-
sköpunar á almannafæri. Róttækir listamenn
sáu líka möguleikann á beinni ögrun við yfir-
völd og peningavald. Listin átti að storka
fólki, vekja það til vitundar um aðstæður sín-
ar, afhjúpa slægð valdhafa og vera almennt
upp á kant við umhverfið.
SÚM hópurinn var fyrstur til að tileinka
sér slíka listsköpun utan sýningarstofnana.
En sú sýningin sem var ákveðinn vendipunkt-
ur fyrir umhverfislist hér á landi var alþjóð-
lega listsýningin Experimental Environment
á Korpúlfsstöðum, árið 1980. Mörgum verk-
anna á þeirri sýningu var aðeins ætlað að
standa í tiltekinn tíma, eða þau voru gerð til
að eyðast og glatast fyrir tilverknað veðra,
vinda og sjávarfalla.
Almennt talað má þó segja að þessar lista-
stefnur hafi ekki litið á borgarlandslagið sem
viðfangsefni, vettvang sem það þyrfti að laga
sig að, heldur miklu frekar sem nýjan leikvöll
utan veggja safna og sýningarsala.
En það sem kom út úr þessu var að það
þurfti að endurskoða frá grunni hlutverk og
gildi listar í opinberu rými. Tvo listamenn
mætti nefna sem rutt hafa brautina og komið
með algjörlega nýja sýn á hvernig listamenn
geta unnið með opinbert rými, en það eru þeir
Richard Serra og franski listamaðurinn Dani-
el Buren, en Buren mun bera á góma síðar í
greininni.
Hvar stendur umhverfislist ■ dag?
Eftir öllum sólarmerkjum að dæma þá eiga
list samtímans og borgarumhverfið ekki ýkja
mikla samleið. Á einum pólnum er myndlist,
sem hefur þróast eftir eigin farvegi, og á hin-
um pólnum byggingarlist, sem er ekki bein-
línis aðgengileg sem vettvangur listsköpunar
(þrátt fyrir góðan vilja arkitekta). Eiga lista-
menn að láta umhverfið afskiptalaust og
halda uppteknum hætti, og fást við listsköpun
á eigin forsendum? Eða eiga listamenn að
gera málamiðlanir tii að koma til móts við
minnismerkjahugsunarhátt þeirra sem stýra
listski'eytingum? Þetta eru þær spurningar
sem umhverfislist stendur frammi fyrir í dag.
Menn spyrja sig líka, hvar á umhverfislist
að vera? Borgarlandslagið er sundurlaus sam-
tíningur og það eina sem bindur þéttbýli sam-
an í eina heild er vegakerfið, enda virðist yfir-
leitt hugsað fyrir því fyrst og byggðin síðan
prjónuð í kringum það. Sömuleiðis þegar
hugsað er fyrir útivistarsvæðum, t.d. hér á
höfuðborgarsvæðinu, þá er megináhersla á
svæði sem er ætlað fyrir hreyfingu, en ekki til
dvalar. Fólk er alltaf á ferðinni, líka í frítím-
anum, úti að ganga, skokka, hjóla eða í bíltúr.
Fólki er tamt að horfa á umhverfið líða fram-
hjá út um bílglugga, frá göngustígnum eða
hjólreiðabrautinni. Það sama má segja um list
á almannafæri, hugsum við ekki um list á al-
mannafæri sem hluta af útsýninu frekar en
umhverfmu, væri ekki réttara að tala um út-
sýnislist?
Ródleggingar Burens
Umhverfislist er spennandi vettvangur um
þessar mundir, því þar eiga sér stað átök,
bæði pólitísk og félagsleg, sem munu hafa
áhrif á hugmyndir okkar um umhverfið, innan
borgarinnar og utan marka hennar. Athyglis-
verðasta og skipulegasta tilraun til að varpa
ljósi á vanda (og lausnir) umhverfislistar í
borgarlandslaginu hafa verið gerðar í þýsku
borginni Múnster. Þar hafa verið haldnar al-
þjóðlegar sýningar á umhverfislist, Skulptur
Projekte, íýrst árið 1977 og nú síðast í fyrra.
Sum verkanna hafa fengið varanlegan sess í
borginni.
Meðal sýnenda var franski myndlistarmað-
urinn Daniel Buren. Hann hefur komið við
sögu hér á landi, því hann setti upp umhverf-
isverk á listahátíð fyrir fjórum árum við Gall-
erí einn einn á Skólavörðustíg, og er það
áreiðanlega eitt best heppnaða umhverfis-
listaverk sem sett hefur verið upp á íslandi.
Buren ritaði áhugaverða grein um umhverfis-
list í sýningarskrá, um vanda listamanna sem
eru „á götunni". Greinin heitir „Er hægt að fá
list ofan af stallinum og út á götu?“ Það er
ástæða til að sperra eyrun þegar Buren tjáir
sig um umhverfislist, því varla er til sá maður
á byggðu bóli, sem hefur jafnmikla reynslu og
hann af því að vinna í opinberu rými síðastlið-
in þrjátíu ár. Ég ætla að reyna að draga sam-
an í nokkrum setningum inntakið í gi'ein
Burens, áhugafólki um umhverfislist til frek-
ari umhugsunar.
Það er grundvallarmunur á safnalist og
umhverfislist, að dómi Burens. Það sem virk-
ar í safni virkar ekki úti í umhverfinu utan
safnsins. Listamaðurinn hefur ekki sama
frelsi og sjálfræði og hann hefur innan veggja
safna, þegar kemur að því að vinna í umhverf-
inu. Úti á víðavangi vinnur hann innan póli-
tískra, fjárhagslegra og félagslegra takmark-
ana, sem hann verður að takast á við, án þess
að lúta þeim af þrælslund. Listamaður, sem
vinnur að umhverfislist, verður að temja sér
hógværð, vinna með öðrum og taka tillit til að-
stæðna á hverjum stað. Listaverk eiga að
vera staðbundin og staðfærð. Borgarlandslag
samtímans er fagurfræðilegt stórslys, gegn-
sýrt af sjónmengun og það er sáralítið sem
listaverk getur gert til að bæta þar úr. Lista-
maðurinn verður að gera sér grein fyrir því
að hann er að keppa við sjónrænan hávaða og
síbylju, sem slævir athyglisgáfu vegfarenda.
Hann getur ekki leyft sér að auka við meng-
unina, heldur hlýtur hann að hafa fegurð
ávallt að leiðarljósi í verkum sínum.
Meginatriðið í máli Burens er, að ef lista-
menn ætla sér að vinna að umhverfislist af
ábyrgð, þá verða þeir að temja sér annan
hugsunarhátt en þann sem viðgengst innan
veggja vemdaðra_sýningarsala. Umhverfislist
verður að þræða einstigi, sem er markað á
aðra hönd af innantómum listskreytingum,
sem hafa ekkert listrænt gildi, og á hina hönd-
ina af háfleygri safnalist, sem er algerlega ut-
angátta utan veggja myndlistarstofnana.
10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 6. JÚNÍ1998