Lesbók Morgunblaðsins - 06.06.1998, Blaðsíða 7

Þórhallur Vilmundarson
SVIKAHRAPPAR OG
LYGAMERÐIR
Lax- og silungsveiðar, bjargarþroí, fátækraframfærsla og uppruni hreppa
koma við sögu í þessari grein um örnefni
Stíflur hjá kerinu í Kjerrafossen í Naumudalslegi á Vestfold í Noregi (Fataburen 1950).
/
Igreininni Kista Kveld-Ulfs í Lesbók
Morgunblaðsins 26. apríl á síðast
liðnu ári var m. a. fjallað um veiði-
tækið kistu og þess jafnframt getið,
að fleiri tæki hefðu verið notuð til lax-
og silungsveiða í ám og vötnum hér á
landi. I þessari grein verður nánar
vikið að nokkrum slíkum veiðitækj-
um.
Ker
I Grágás og fornbréfum er getið um ker í
ám, og er þar átt við ‘tréker með veggjum
með lóðréttum rimlum, og er veggurinn, sem
veit undan straumi, með V-löguðum inn-
gangi’, eins og John Granlund lýsir tækinu.
Fiskurinn leitaði móti straumi inn í trektina
og rataði ekki út aftur. Grágás er elzta nor-
ræna heimildin um veiðitæki þetta, en þess
er fyrst getið í Noregi 1295 og í Svíþjóð
1399.* Samsettu orðin fískiker og tréker
koma einnig fyrir í fornmáli. Samnafnið ker-
staða var haft um ‘stað, þar sem hafa mátti
ker’, og er kerstöðu getið í fornbréfum í ánni
hjá Osi í Bolungarvík, í Lýsu í Staðarsveit og
Gljúfurá á Mýrum.2 Kerveiði er nefnd í Lax-
fossi í Norðurá í Borgarfírði, þar „sem kallað
er Nikulássker“,3 en Stafholtskirkja var
helguð heilögum Nikulási og kerið eflaust
kennt við dýrlinginn.
Steinker
Steinker var sérstakt afbrigði veiðikera,
og er þess getið í norskum fornbréfum. Við
manngerð veiðiker kann að vera átt, þar sem
segir í máldaga 1394 eða síðar, að Víðidals-
tungukirkja eigi „fjórðung í veiði í Steinker-
um, alla veiði í Miðkerum, Básum, Streng-
forsi ok Kerafljóti, fjórðung í veiði í Fitjaá
ofan frá Kerum, þriðjung í veiði í trékeri í
Víðidalsá, er Jón bóndi Hákonarson hefr til
lagt.“4 í dómi vísitatoranna Eyjólfs kórs-
bróður Brandssonar og Eysteins bróður Ás-
grímssonar (höfundar Lilju) um laxveiði í
Laxá í Aðaldal 1357 er tilfærð kæra séra
Böðvars Þorsteinssonar á Grenjaðarstöðum
á hendur Illuga Þorsteinssyni fyrir laxveiði í
Laxárósi og fyrir að hafa „haft laxa ór keri
því, er niðr hafði [verit] brotit ok þú lézt upp
gera annan tíma ok kirkjan á Grenjaðarstöð-
um á jarðir fyrir ofan ,..“r’ Vigfús B. Jónsson
bóndi á Laxamýri (f. 1929) segir mér, að
hann telji líklegt, að kerið hafí verið hjá Æð-
arfossum, um 2 km frá sjó.
Steinkjer heitir kaupstaður í Norður-
Þrændalögum í Noregi, og hyggur Karl
Rygh nafnið e. t. v. dregið af því, að stífla
hafi verið gerð í ána (Byaelva) til laxveiða, en
nafnorðið steinkjer sé í norsku alþýðumáli
haft um slík mannvirki.0 Hér kann orðið að
vera notað í svipaðri merkingu og sænska
nafnorðið stenkista, þ. e. kista fyllt af grjóti,
notuð í stíflugarð, og ker sett í garðinn til
fískveiða.7
Teina
Veiðitækið teina, þ. e. ‘karfa fléttuð úr
teinungum, notuð til fiskveiða’ er nefnt í
Grágás og í fornbréfí frá 1325, í Gljúfurá á
Mýrum. Ker og teinur virðast hafa verið
settar í garða, sem lagðir voru yfir ár, sbr.
þetta ákvæði Grágásar: „Eigi skal maðr
leggja net um þvera á ok banna fiskfgr ok
eigi gera ker í né teinur ok eigi gerða, svá at
eigi sé hlið á, nema hann eigi alla ána.“8 í
fyrrnefndu fornbréfi segir og, að garður hafí
verið „um þvera Gljúfrá, sá er eigi gengu
fiskar um í teina í þeim garði, er fyrir neðan
var“.° Björn J. Blöndal bóndi og rithöfundur
í Laugarholti í Bæjarsveit (1902-87) hugði
teinu til silungsveiða hafa verið í ástemm-
unni (garðinum) í Reyðarvatnsósi í Borgar-
firði, sem getið er í elzta hluta Reykholts-
máldaga frá síðari hluta 12. aldar.10
Merður
Nafnorðið merðr kk. og merð, mærð kvk.
merkir 1) ‘netháfur’; 2) ‘fiskagildra úr flétt-
uðum tágum, yfirleitt með trektarlaga inn-
Merður frá Dölum í Svíþjóð
(Fataburen 1918).
gangi’. Merðum var ýmist sökkt eða lagt í á
eða vatn - og þá stundum sett agn í þá - eða
þeir voru hafðir í tréramma og settir í garð,
sem hlaðið var út í á.11 Á norsku heitir veið-
arfærið merd, fornsænsku mærþi, m(i)ærþri,
sænsku mjái'de, dönsku mjærd. Það er talið
af indóevrópsku rótinni *mer- ‘flétta’ (ísl.
orðsifjabók). Frá Skandinavíu hefur orðið
borizt til Finnlands (finnsku merta) og þaðan
til Rússlands og víðar um lönd.12
Orðið kemur fyrir í norskum fornbréfum í
samsettu orðunum stafmærðarveiðr 1322
(hún er þar kölluð forn)13 og merðstœði ‘stað-
ur, þar sem hafa má merð’ 1396.11 I Noregi
er merd sagður einkum notaður til urriða-
veiða í smáám og lækjum, sbr. árheitið
Merdáni á Rogalandi og lækjarheitið Merd-
bekken víða í Noregi.16 I Södermanlandi í
Svíþjóð er bærinn Málsta (mærdhastom þgf.
1400), og töldu fym fræðimenn forliðinn
vera mannsnafnið *Márdhe, sem kemur
hvergi fyrir, en Gunnar Linde taldi freist-
andi að ætla, að nafnið hefði upprunalega
verið *mærdhastadher kk. et. í merkingunni
‘staður, þar sem lagður er út merður (eða
merðir)’, sbr. sæ. no. mjárde, sæ. máll. márd-
er ‘merður’.16
Mærðará í Bolungarvík og
Marðará í Fljótshlíð
Orðið kemur ekki fyrir í íslenzkum heim-
ildum, en kann að geymast í árheitunum
Mærðará í Bolungai-vík og Marðará í Fljóts-
hlíð.
Að sögn Árna E. Árnasonar bókara frá Ósi
í Bolungarvík (1888-1975) hnappast silung-
urinn saman eftir heita daga í ósum Mærðar-
ár, Seljár og Gilsár austan Miðdalsvatns í
Bolungarvík, og eitt sinn voru veiddir þar
með fyrirdrætti 1400 silungar á einum degi.
Guðjón Helgason á Hellu (f. 1916 á Hlíðar-
enda í Fljótshlíð og var þar til 1946) segist
hafa veitt vel í net í Þverá á haustin, einkum
á mótum hennar og blávatnsánna, þar sem
silungurinn, sjóbirtingur og bleikja, hópaðist
saman, meðan Þverá ruddi mesta gorminum
fram. Daði Sigurðsson bóndi á Barkarstöð-
um í Fljótshlíð (f. 1939) segir, að umði og
bleikja hafi'gengið í Marðará og aðrar ár í
hlíðinni. Frá 1954 falla ár þessar í Markar-
fljót vegna fyi-irhleðslu, en áður féllu þær í
Þverá. Hreinn Haraldsson jarðfræðingur
segir líkur tii, að Þverá hafi verið tærari
bergvatnsá á landnámsöld en síðar varð. Því
ættu lífsskilyrði silungs í ánni og þverám
hennar að hafa verið betri þá.
Mælen á Vestfold
Til samanburðar við þessi íslenzku Mærð-
ar- og Marðarár-heiti má nefna norska bæj-
arnafnið Mælen í Skogerhéraði á Vestfold
(rétt sunnan við Drammen), en fyrst þegar
það kemur fyrir, um 1400, er það ritað i
Merdenum kk. þgf. (þ. e. Merðinum) og 1593
Merden. Albert Kjær segir, að elzta myndin
líti út alveg eins og þágufall dýi-sheitisins
mprðr, en þar sem það geti varla verið bæj-
arnafn, virðist nafnið hljóta að vera þágufall
karlkynsmyndar nafnorðsins merð (mærð)
kvk. ‘teina, veiðigildra’. Hins vegar sé læk-
urinn það lítill, að nafnið hljóti að eiga við
eitthvað annað en veiðitæki.17 Hér er hætt
við, að Kjær geri sér ekki ljóst, að merður er
,yfirleitt sérstaklega lítið tæki („i allmánhet
ett synnerligen litet redskap"), oftast með
einum inngangi’, eins og Ivar Modéer kemst
að orði.18
Ingrid Mælen í Mælen (f. 1929, kom þang-
að 1949) segir mér, að urriði hafi áður verið í
Mælsbekken, en ekki síðan þurrkasumarið
1947; áður hafi strákar veitt þar urriða með
höndunum. Hún vissi um elztu mynd bæjar-
nafnsins, og þegar ég sagði henni, að merður
hafi getað verið lítið tæki, eins og stór karfa
eða lítil tunna, sagði hún, að skammt frá
bænum væri í læknum lítið gil með fossi og
hyl undir fossinum; þar mætti hugsa sér, að
menn hafi getað sett slíka litla veiðigildru.
Rétt er að vekja athygli á því, að í báðum
fyrrnefndum hugsanlegum * Merðarár-dæm-
um hér á landi er um að ræða smáár eða læki
og kæmi það heim við notkun merða í Nor-
egi, eins og að ofan segir.19
Katisa
Veiðitækið katisa getur verið 1) ‘fiska-
gildra úr rimlum og viðjum, lík völundarhúsi,
fest við botn’; 2) ‘rimla- og stauragirðing út
frá strönd með einni eða fleiri fiskagildrum’.
Katisur í síðarnefndu merkingunni gátu ver-
ið fyrirferðarmiklar og jafnvel staðið árum
saman.20 Á norsku heitir tækið katisse, forn-
sænsku katiza, sænsku katsa, og er það talið
tökuorð úr fomrússnesku kots’y.21 Orðið
kemur fyrir í mörgum örnefnum í Svíþjóð, t.
d. Kattisa,22 Kattisholmen, -tjárnen og Kats-
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 6. JÚNÍ 1998 7