Lesbók Morgunblaðsins - 06.03.1999, Blaðsíða 4

STAFKROKAR OG
MENNINGARSAGA
AF RANNSOKNUM STEFANS
KARLSSONAR Á ÍSLENSKRI RITLIST
EFTIR GUDRÚNU ÁSU GRÍMSDÓTTUR
Stefán Karlsson er einn margra fræðimanna sem hafa
helgað ævistarf sitt því að skilja og skýra íslenska ritlist.
Hér er tæpt á verkum hans sem sýna að þegar vel
heppnast má með athugun á stafkrókum og orðfæri
finna aldur og heimahérað hámenningar.
/
ISLENSK menning er ekki ævafom ef
horft er aftur til Súmera sem byggðu
Mesópótamíu um það bil 3400 árum
fyrir Krists burð. Þeir skipulögðu
samfélag sitt með það íyrir augum að
stýra vatnsmagni fljótanna Tígris og
Eirat til þess að auka gróður árdal-
anna sér til hagsbóta. Frá ómunatíð
héldu þeir uppi landbúnaðarsamfélagi en
árangur vinnuskipulags þeirra leiddi til
þess að fyrstir manna þyrptust þeir saman
og reistu sér borgir; ein sú nafnfrægasta
varð Ur sem nú er orpin í sand og mál Súm-
era hvergi talað. í samfélagi Súmera spratt
ritlistin fyrst upp, að talið er, sem afleiðing
knýjandi nauðsynjar á stjórn efnahagsút-
þenslu þegar eftirlit ráðamanna með hag-
stjórn óx út yfir hæfileika þeirra til þess að
muna. Súmerar létu eftir sig urmul áletrana
sem flestar voru gerðar á leirtöflur með
reyrstíl af skóluðum skrifurum er þjónuðu
atvinnuvegum og varða einkum uppskeru
og stjóra áveitna og borgarvatnsvirkja. All-
ar götur frá þeirra tíð hafa skriftarkunnátta
og ritmál verið eitt áhrifamesta stjóratæki
mannlegra samfélaga og einn helsti mæli-
kvarði á menningarstig þjóða.
Niðjar þess fólks sem á seinni hluta 9.
aldar byggði fyrst Island voru yngsta þjóð
veraldar á miðöldum og tóku höfðingjar
hennar ritlistina á móðurmáli í þjónustu
sína ekki síðar en um 1100 eftir Krists burð.
Elstu varðveitt brot úr ritum sem skrifuð
voru hérlendis á bókfell era frá 12. öld. Inn-
tak þeirra er eins og við má búast stjórn-
fræðilegs eðlis; kristnar predikanir og
landslög sem helst segja fyrir um búnaðar-
háttu. Með tímanum vora skráðar þýðingar
á sögum helgra manna og ættartölur,
sagnarit og kvæði af landstjómarmönnum;
biskupum, konungum og goðum. Eftir því
sem samfélagið þróaðist að lögum eftir
landkostum fóra menn að festa kaupsamn-
inga sín í milli með lögformlegum bréfum
skrifuðum á kálfskinn, einatt af þjónum fyr-
irmanna.
Handrílasafn
Árna Magnússonar
Þegar Ami Magnússon hóf að safna ís-
lenskum handritum laust fyrir aldamótin
1700 var hann vakinn og sofinn að ná saman
öllu íslensku skrifuðu máli frá því fyrir sið-
skipti og þaðan af eldra. Hann fékk kjörið
tækifæri til þessa þegar hann ásamt Páli
Vídalín varalögmanni gegndi erindum Frið-
riks fjórða Danakonungs; þeir riðu um
landið og gerðu og létu gera jarðabók yfir
allar sveitir svo og manntal og kvikfjártal.
Erindisbréfið frá konungi var margþætt og
heimiiaði þeim fullt vald til þess að heimta
hverskyns skjöl og bækur varðandi eignir
dómkirkna, klaustra og bændaeigna, og
mönnum er geymdu slík skjöl var gert skylt
að sýna erindrekunum þau tregðulaust. Hv-
ar sem Arni kom og fór skrifaði hann og
bað menn hugsa til sín, hvort hann væri ná-
lægur eða fjarlægur, ef þeim bæri fyrir
augu gömul bréf og var svo smáþægur að
prestar og jarðeigendur á íslandi stóðu blá-
berir eftir, rúnir bréfum uppá umboð og
eignir. Þegar yfir lauk hafði Arai 2.054
frambréf í fóram sínum og nær sex þúsund
skjalauppskriftir gerðar eftir eldri bréfum
og varða flestöll byggilega jörð á íslandi. Á
meðan á jarðabókarverkinu stóð á áranum
1702-1712 hafði Ámi Magnússon vetursetu í
Skálholti og lifði undir lokin við vellystingar
sem hans allrakærasta Mette Magnussen
sendi sínum hjartamanni úr Höfn. I Skál-
holti hélt Arni skrifara í þjónustu sinni og
athugaði upprana, efni, aldur og skrift ofur-
fjölda bréfa, lögbóka, sögubóka og annarra
rita sem honum áskotnuðust. Hann hélt því
starfi áfram með aðstoð skrifara eftir að
hann komst aftur til Kaupmannahafnar og
fékk handritin til sín í yfir 40 pakkkistum
sem var fyrst vogað á dönsku herskipi út á
Atlantshafið árið 1720. Ámi hafði ýmis rit
og fjöldann allan af skjölum einungis að láni
og hugðist skila þegar jarðabókarverkið
yi-ði frágengið, en það er tæpast fullendað
enn. Ámi andaðist 7. janúar 1730. Æviverk
sitt skildi hann eftir í ótal uppskriftum og á
aragrúa seðla sem hann lagði inn í hvert
handrit eftir því sem við átti og gerði grein
fyrir skrifara, aldri og heimkynnum hvers
rits eftir því sem hann vissi best. Skrásett
vitneskja Áma er undirstaða allra síðari
tíma rannsókna á íslenskum ritum sem
hann komst höndum yfir; einn seðill gerður
með hans hendi eða eftir hans orðum getur
að visku jafnast á við þykka bók 20. aldar
lærdómsmanns.
Aldursgreiningar handrita
eflir skriflarlagi
Handritasafn Áma Magnússonar var eft-
ir hans dag varðveitt í umsjá Ámanefndar í
Kaupmannahöfn, en með lögum sem danska
þjóðþingið samþykkti fyrst árið 1961 og síð-
an aftur 1965, var gerður sáttmáli milli
Dana og íslendinga um flutning á hluta ís-
lensku handritanna frá Danmörku í vörslu
Háskóla íslands. Fyrir þann góðvilja Dana
era nú mörg dýrmæti geymd á Stofnun
Áma Magnússonar á íslandi. Rannsóknum
á íslenskum handritum í safninu hefir verið
haldið í horfi allt til þessa dags og era þeir
fræðimenn ófáir sem hafa starfað við safnið
í anda Áma Magnússonar í hartnær 270 ár.
Fleygrúnir Súmera vora notaðar á 15
tungumálum í þrjú þúsund ár, en enn er
óráðin gáta hvaðan er rannið stafróf Vest-
urlanda. Gríski sagnaritarinn Heródótus
segir að stafróf hafí komið til Grikkja frá
Fönikíum sem allt frá 11. öld fyrir Krists
burð sigldu með letur sér til gagns í versl-
unarerindum um Miðjarðarhaf og Atlants-
haf. Etráskar tóku upp leturgerð frá
Grikkjum, breyttu táknum eftir sínu höfði
og skiluðu stafagerðinni til Rómverja og er
þá skammt til okkar tíma. Leiðin er því
fjarska löng og slitrótt frá fleygránum
skrifara í árdölum austan Persaflóa og til
íslenskra handrita í safni Árna Magnússon-
ar. En segja má að samfelld rannsóknar-
braut sé frá Áma til Stefáns Karlssonar.
Að vori mun Stofnun
Arna Magnússonar á Is-
landi gefa út bók með úr-
vali ritgerða Stefáns
Karlssonar ásamt skrá
yfir öll ritverk hans, en í
greininni er stuðst við
mörgpeirra. Bókin verð-
ur nefnd Stafkrókar.
Stefán vann um árabil að handritarann-
sóknum við Árnasafn í Kaupmannahöfn en
nam áður af Jóni Helgasyni prófessor. Nú
síðustu ár hefir Stefán gegnt prófessors-
embætti og starfi forstöðumanns Stofnunar
Árna Magnússonar á Islandi. Þegar hann
lauk formlega fyrir aldurs sakir farsælum
starfsferli við Stofnun Árna Magnússonar í
desember 1998 settu samstarfsmenn hans
saman sýningu á handritum honum til heið-
urs og buðu til mannfagnaðar. Á þeim tíma-
mótum vora sýnd sum þau handrit sem
rannsóknir Stefáns hafa beinst að og reynt
að lýsa í hnotskurn fræðilegum verkum
hans til kynningar og áskoranar á þá sem
eiga eftir að lesa hin fomu rit ofan í kjölinn
í áframhaldandi leit þjóðarinnar að sjálfri
sér.
Stefán hefir skrifað fjölda gi-eina í bækur
og tímarit jafnt innlend sem erlend, flestar
um skrifara íslands, stafsetningu þeirra,
skriftarlag og málfar og nú er væntanlegt á
bók safn greina hans sem sumar hafa valdið
þáttaskilum í rannsóknum á íslenskum
menningararfi. Stefán er brautryðjandi í
aldursgreiningum fjölda norrænna miðalda-
handrita og hefir einkum grandvallað rann-
sóknir sínar á nákvæmri athugun á skriftar-
lagi, stafsetningu og orðfæri frambréfa sem
flest tilheyrðu safni Árna Magnússonar og
varða mestmegnis jarðakaup eða landnýt-
ingu - líkt og hinar fomu áletranir á leir-
töflum úr tíð Súmera. Tekist hefir með sam-
eiginlegu framlagi nokkurra samtíða fræði-
manna að greina skrifaraskóla sem binda
má við ákveðin hérað á Islandi og sýna fram
á að á miðöldum var hér á landi hópur at-
vinnuskrifara sem ritaði guðrækileg efni,
sögur, lög og bréf eftir því sem við þurfti.
Margir þessara skrifara hafa verið tengdir
kirkjulegum stofnunum, til að mynda
Helgafellsklaustri, Þingeyraklaustri og
Munkaþverárklaustri. Sumir skrifarar voru
sjálfir heldri bændur og aðrir vora ritarar á
vegum fyrirmanna bænda; einna þekktastir
slíkra era klerkamir Magnús Þórhallsson
og Jón Þórðarson sem skrifuðu og lýstu
hina fögra Flateyjarbók fyrir Jón Hákonar-
son bónda í Víðidalstungu í Húnaþingi, en
aðalefni hennar era sögur af Noregskon-
ungum. Stefán Karlsson hefir dregið saman
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 6. MARZ 1999