Lesbók Morgunblaðsins - 06.03.1999, Blaðsíða 17

JAPANSKIR stríðsmenn gráir fyrir járnum í myndinni Ran eftir Kurosawa.
BLÁKALDUR veruleikinn. Óbreyttir borgarar falla fyrir hendi hermanna í Beitiskipinu
Potemkin eftir Sergei Eisenstein.
EINUM kennt, öðrum bent. Úr myndinni Ungliðarnir (Full Metal Jacket) eftir Stanley Kubrick.
kveður við nokkuð annan tón í rússneskum
stríðsmyndum en bandarískum. Hermenn
berjast við að afla sér matar og húsaskjóls
jafnt því sem þeir takast á við fjandmenn sína.
Breska Ijónið
Bretar hafa staðið framarlega í gerð stríðs-
mynda og gert öðrum þjóðum fremur góðar
heimildarmyndir um fyrri og seinni heims-
styrjöld. Reyndar hafa þeir sýnt meiri smekk-
vísi í gerð leikinna mynda um eign afrek en
frændur þeirra vestan Atlantshafs. Eyjai-
skeggar eru miklir stríðsmenn og lögðu hálfa
heimsbyggðina undir hæl sinn þegar heims-
veldið stóð með mestum blóma þótt oftast hafi
þeir beitt skotvopnum í átökum við frumstæð-
ar þjóðir sem vörðust með sprekum og kókos-
hnetum. Ástralir og Nýsjálendingar hafa gert
ágætar stríðsmyndir á borð við Reiðiskotið
(The Odd Angi-y Shot) og Gallipoli, en fyrri
heimsstyi-jöld hefur ekki orðið mörgum kvik-
myndamönnum að yrkisefni undanfarna ára-
tugi. Frændþjóðir Englendinga urðu oft að
færa fórnir í þágu heimsveldisins þótt þær
nytu aldrei í reynd fulls þegnréttar í því og
hefur það hlutskipti litað þær fáu stríðsmyndir
sem gerðar hafa verið í þessum löndum.
Öxulveldin
Seinni heimsstyrjöldin hefur sem skiljanlegt
er gengið eins og rauður þráður í gegnum
þýskar myndir á ofanverðri öldinni þótt eigin-
legar stríðsmyndir á borð við Brúna (Die
Brúcke) og Stalíngrad séu sjaldgæfar. Myndin
Þýskaland, fóla móðir (Deutschland bleiche
Mutter) sýnir hildarleik seinni heimsstyijaldar
frá sjónarhóli lítillar stúlku. Miðjarðarhafsþjóð-
imar, þar á meðal ítalfr, hafa aftur á móti ekki
lagt mikla stund á gerð eiginlegra stríðsmynda
en nota gjaman styrjaldir sem sögusvið.
Japanska leikstjóranum Akfra Kurosawa hefur
oft verið líkt við stríðsmann með myndavélina
eina að vopni. Mai-gir kannast. við Tvífarann
(Kagemusha) og Ran sem er eins konar til-
brigði við Lé konung eftir Shakespeare. Þar
sýnir leikstjórinn óvinafylkingar berjast upp á
líf og dauða í takt við tónlist eftir Mahler. Þessi
mikli listamaður gerði alls 11 chambara eða
samúræmyndir. En sú ft-ægasta og jafnframt
magnaðasta í þeim flokki er Samúræamir sjö.
„Ofbeldi og undirferli eru höfuðdyggðimar í
stríði.“
Thomas Hobbes
Eiginlega má skipta stríðsmyndum í tvennt.
Annars vegar í stríðsmyndir sem gerðar era á
ófriðartímum en þær era langflestar áróðurs-
myndir og hins vegar stn'ðsmyndir frá friðar-
tímum en flestar slíkar myndir fordæma stríðs-
brölt. Athygli vekur að stórveldin tvö, Banda-
ríkin og Sovétríkin sem hétu, hafa lagt mest
kapp við gerð þessara mynda eftir seinni
heimsstyrjöld. Leikstjórinn Stanley Kubrick
hefur oft fjallað á eftirminnilegan hátt um
stríðsrekstur í myndum sínum. Myndimar Hel-
reiðin (The Paths of Glory), Spartacus, Dr.
Strangelove, Ban-y Lyndon og Ungliðamfr
(Full Metal Jacket) eiga það sammeiginlegt að
allar sýna þær fram á að mennirnir eru vart
mennskir þegar þeir eiga í ófriði.
Hennennska er snar þáttur í lífi flestra þjóða
á Vesturlöndum. Sextíu milljónfr manna hafa
fallið í styrjöldum á tuttugustu öld. Orrustur
verða sífellt mannskæðari og illvígari. I frelsis-
stríði Bandaríkjamanna lágu 4.435 í valnum en í
borgarastríðinu einni öld seinna féll næstum
hálf milljón manna. Evrópskir kvikmyndamenn
hafa oftast tekið skynsamlega á þessu hrika-
lega yrldsefni, a.m.k. á friðartímum. Bandarísk-
ar stríðsmyndir era á hinn bóginn oft markaðar
glórulausri hetjudýrkun og hræsni. Þó er þar
eina undantekningu að finna. Ameríkumenn
hafi löngum fjallað um hörmungar borgara-
stríðsins þar vestra af nokkurri bersögli enda
létust þar fleiri dátar en í báðum heimstyrjöld-
um auk þess sem óbreyttum borguram í Suður-
ríkjunum var ekki hlíft við hörmungum stríðs-
ins h'kt og í heimstyrjöldunum tveimur í Evr-
ópu.
Víetnam
John Wayne reið á vaðið í myndinni Græn-
húfurnar (The Green Berets). Kappinn leik-
stýrði sjálfur en myndin var í anda þeirra áróð-
ursmynda sem gerðar voru í seinni heimsstyrj-
öld. Myndin þótti alger tímaskekkja í lok sjö-
unda áratugarins. Skáldsagan Hjarta myrkurs-
ins eftir Joseph Conrad varð kveikjan að kynn-
gimagnaðri stríðsmynd eftir Francis Ford
Coppola, Ragnarök nú (Apocalypse Now).
Reyndar skrifaði Conrad þessa seiðmögnuðu
nóvellu fyrir fyrri heimstyrjöld og lét söguna
gerast í belgísku Kongó svo að segja má að Ví-
etnamstríðið hafi hér einungis verið hentugt
sögusvið. Þetta á einnig við um Ungliðana (Full
Metal Jacket) eftir Kubrick en sú saga gæti
gerst í hvaða stríði sem er.
Athygli vekur að Hollywoodmenn hafa forð-
ast eins og heitan eldinn að gera myndir um
hvers konar ófrið meðan á honum stendur.
Yfirleitt gera menn myndir um stríð, að undan-
skildum áróðursmyndum, nokkrum árum, jafn-
vel áratugum, eftir að því ef lokið. þetta á við
um fleiri þjóðir. Bretar hafa til að mynda aldrei
gert mynd um Falkslandseyjastríðið sem slíkt
enda bendir ýmislegt til þess að hjá því stríði
hefði mátt komast ef viljinn hefði verið fyrir
hendi. Þetta á sér í lagi við um Víetnamstríðið.
John Wayne gerði Grænhúfurnar þegar stríðið
stóð sem hæst og fékk bágt fyrir. Gagnrýnend-
ur skára upp herör gegn kappanum fyrir að
vera hernaðarsinni og þessari mynd hefur jafn-
an verið úthúðað þótt hún sé að engu leyti verri
en aðrar stríðsmyndir af sama toga.
Oliver Stone gekk bónleiður manna á milli
með handritið að Hersveitinni (Platoon) í þrett-
án ár. Þegar myndin var loksins gerð ákváðu
Hollywoodmenn að viðurkenna að Víetnam-
stríðið hefði átt sér stað og hlóðu ýmis konar '
ásetningsverðlaunum á Stone. Myndin hlaut
Óskarsverðlaun sem besta mynd ársins þótt
hún væri í alla staði nauðaómerkilegt kassa-
stykki og að engu leyti ólík legíó af öðram
stríðsmyndum. Menn vildu bersýnilega gera
síðbúna yfirbót fyrir að hafa þagað þunnu hljóði
þegar á reyndi.
Vfgamenn úr Vesturheimi
Bandaríkin era ólík flestum löndum að því
leyti að ekki hefur verið barist innan
landamæranna, að undanskUinni árásinni á
Perluhöfn, síðan borgarastyröldinni lauk árið
1865. Ameríkumenn hafa þeim mun oftar látið .
sverfa til stáls á erlendri grundu. Bandaríkja-
menn hafa ekki orðið að þola jafngríðarlegt
mannfall á öldinni og flestar þjóðir í Evrópu og
víðar. Því virðast menn í þvi landi komast upp
með að gera innantómar glansmyndir um
stríðsrekstur, t.d. þá bestu (Top Gun) en ein-
hver benti réttilega á að sú mynd væri ekkert
annað en tveggja klukkustunda herkvaðning
íyrir Bandaríkjaher. Frægustu stríðsbækur
eftir þarlenda höfunda til að mynda Víglínan
(The Naked and The Dead) eftir Norman
Mailer komast ekki í hálfkvist við bækur á borð
við Tíðindalaust á vesturvígstöðvunum eftir
Eric Maria Remarque. Stríðssagan var fest á
filmu árið 1930 og þykir sú mynd ein af perlum
kvikmyndasögunnar. Skáldsagan var kvik--
mynduð á nýjan leik fyrir sjónvarp árið 1979 en
sýnd í kvikmyndahúsum í Evrópu eins og þá
var lenska. Sú útgáfa var trú anda sögunnar og <
heppnaðist í alla staði.
Helsti galli við bandarískar stríðsmyndir er
sá að skil milli góðs og ills era deginum ljósari.
Óvinimir falla í hrönnum og liggja óbættir hjá
garði. Langflestar bandarískai- stríðsmyndir
era gagnsýrðar af yfh’drepsskap, að undan-
skildum myndum á borð við Hjartarbanann
(The Deer Hunter) og Hárfína línu (The Thin
Red Line). Hver amerískur dáti er tíu manna
maki og brytjar fjandmenn sína niður áreynslu-
laust. Hér er vissulega brugðið upp glansmynd
þar sem óvinurinn er sjaldan mennskur og höf-
undar víkja sér klaufalega undan þeim erfiðu
spumingum sem hljóta að vakna þegar menn
heyja stríð. Að öðrum kosti er komið til skila
þunglamalegum fríðarboðskap milli þess sem
kvikmyndamenn fara hamfórum við að sýna
blóðúthellingar sem áhorfendur í rómversku
hringleikahúsi hefðu vart getað horft kinnroða-
laust á. Listin er sú að fordæma eitthvert at-
hæfi með því móti að velta sér gengdarlaust
upp úr því hátt á aðra klukkustund.
Betri tið með blóm í haga
Blómabörnin vora andsnúinn mannvígum og
þær myndir sem gerðar vora á sjöunda og átt-
unda áratugnum í Hollywood drógu dám af
þessari afstöðu. Má þar nefna Spítalalíf
(M*A*S*H) og Heimkomuna (Coming Home).
Þótt heldur betur hafi fyrnst yfir kennisetning-
ar 68kynslóðarinnar á flestum sviðum er friðar-
boðskapurinn ef til vill það gáfulegasta sem<
komið hefur frá þeirri kynslóð og hér verður að
segjast að mennirnir með passíuhárið hafi haft
lög að mæla. Aðrar myndir frá þessu tímabili
tóku gömul minni og gildi til endurskoður og
nægir þar að nefna Litla risann (Little Big
Man), seinni útgáfuna af Riddaraliðssveitinni
(Charge of the Light Brigade) og Ó hve indælt
stinð (Oh! What a Lovely War) en lokaatriðið í
þefrri mynd hlýtur að teljast hörðustu mótmæli
gegn stríðsæsingum sem sést hafa á breiðtjald-
inu.
Mannvig á meginlandinu
Almennt eru evrópskir kvikmyndamenn ekki
jafnherskáfr og bandarískir. Stóru þjóðirnar í
Evrópu urðu margar að heimsveldi í skjóli her-
sigra en þær glötuðu líka fornri frægð á vígvell-
inum. Stríðsguðinn hefur aftur á móti verið .
Ameríkumönnum nokkuð hliðhollur. Þessi unga '
þjóð heimti sjálfstæði sitt frá Bretum með báli
og brandi þótt þorri landsmanna virtist ekki
beinlínis áfjáður í að losna undan okinu. Mest
afhroð guldu Bandaríkjamenn í borgarastríðinu
en þeir unnu síðan glæsta hersigra í báðum
heimstyrjöldum án þess að bíða jafngríðarlegt
mannfall og vai’ð í öðrum löndum. Eftfr Ví-
etnamstríðið sljákkaði aðeins í æsingamönnum
þar í landi en eftir sigurinn í Persaflóastríðinu
hefur mönnum þar vestra sollið móður.
Hvaða bjálfi sem er getur sargað lífið úr öðr-
um manni og orðið maður að verri. Það er hins
vegar þrautin þyngri að rækta fólk og koma því
á legg. Latneski málshátturinn Dulce bellum .
inexpertis - stríð er Ijúft í augum þeirra sem
aldrei hafa það reynt - segir ef til vill allt sem
segja þai-f um stríðsrekstur. Helsti gallinn við
þann aragrúa af stríðsmyndum sem framleidd-
ar hafa verið er sá að þær hafa engu við þetta
forna spakmæli að bæta.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 6. MARZ 1999 17