Lesbók Morgunblaðsins - 06.03.1999, Blaðsíða 14

UPPHAF OG
ÞRÓUN
PÁFADÓMS
EFTIR SIGURÐ A. MAGNÚSSON
Þróun páfadóms tók margar aldir, en árið 606 birti
Fókas keisari opinbera tilskipun þess efnis, að páfinn
í Róm væri æðstur meðal iafningja. Síðasta meiriháttar
skrefið í þr óun páfadóms var stigið á fyrsta Vatíkan-
þinginu Róm árið 1870, þegar Píus páfi níundi
fékk samþy kkta sem trúarsetningu kenningu rómversk-
kaþólsku k irkjunnar um að páfinn sé óskeikull þegar
hann talar í embættisnafni.
/
IÁTAKI kristinna kirkjudeilda undan-
fai-na hálfa öld að efna til samstarfs og
einbeita kröftunum að því meginmark-
miði að boða fagnaðarerindi Krists hefur
rómversk-kaþóiska kirkjan staðið
álengdar og færst undan að taka virkan
þátt í störfum Alkirkjuráðsins, sem
stofnað var árið 1948 og hefur innan
sinna vébanda allar helstu kirkjudeildir heims.
Afstöðu sína byggja kaþólikkar á þeirri kenn-
ingu, að þeir séu hin eina sanna kirkja Krists
og páfínn í Róm frá öndverðu einstæður um-
boðsmaður Krists á jörðinni, endaþótt kristin
kirkja eigi upptök sín fyrir botni Miðjarðar-
hafs, en ekki í Róm. Nýja testamentið var
samið á grísku og öll bréf Páls postula nema
eitt voru stíluð á söfnuði og samstarfsmenn í
Grikklandi og við austanvert Miðjarðarhaf.
Kenningin um einstætt umboð páfa frá
fyrsta fari styðst ekki við neinar sögulegar
staðreyndir, heldur tók þróun páfadóms marg-
ar aldir og mótaðist ekki síst af pólitískum
hagsmunum og heiftarlegri valdabaráttu.
Á fyrstu öldum kristninnar var sérstaða
rómversku kirkjunnar óþekkt. 318 biskupar
frá Evrópu, Afríku og Asíu á fyrsta almenna
kirkjuþinginu í Níkeu árið 325 höfðu enga hug-
•mynd um hana, enda segir skýrum orðum í
sjöttu og sjöundu grein Níkeusamþykktarinn-
ar, að kirkjurnar í Alexandríu, Antíokkíu, Jer-
úsalem og öðrum helstu borgum séu fullvalda,
hver innan síns umdæmis, á sama hátt og
kirkjan í Róm hafi yfirráð yfir sínu umdæmi,
og skuli þeirri skipan haldið óbreyttri.
Samkeppni kirkjuhöfðingja
En smámsaman fór það svo, að virðing og
yfirburðir höfuðborgar rómverska heimsveld-
isins tóku að færast yfirá biskupsembættið í
Róm. Á tímum mikilla flokkadrátta og
valdastreitu hneigðust stríðandi öfl til að leita á
náðir Rómarbiskups. Deiluaðilar leituðu ráða
hjá honum eða lögðu deilumál í hans dóm. Því-
líkar heiðursviðurkenningar höfðu biskupar í
Róm gjarna til marks um vald sitt og yfirburði,
. enda leiddu þær til þess að þeir gerðu æ ein-
dregnari kröfur um aukin völd og áhrif.
Flutningur höfuðborgarinnar tO Miklagarðs
árið 330 varð sömuleiðis til að efla vald bisk-
upsins í Róm. Hann hafði staðið í skugga keis-
ai'ans og hins veraldlega valds, en nú varð
hann helsti áhrifamaður hinnar gömlu höfuð-
borgar. Þó keisarinn væri horfinn af vettvangi,
var forn orðstír Rómaborgar óskertur, byggð-
ur á ótöldum sigrum og aldalöngum yfirráðum.
Aukþess var hún líka borgin þarsem Pétur og
Páll höfðu látið lífið. Að því er hefðin hermdi
höfðu þessir miklu postular stofnað rómversku
kirkjuna. Biskupar hennar voru arftakar
þeirra. Samkeppnin sem um árabil hafði verið
^milli kirkjuhöfðingja í Antíokkíu, Alexandríu,
Jerúsalem, Miklagarði og Róm takmarkaðist
nú við togstreituna milli tveggja þeirra síðast-
nefndu. Rómarbiskup fór með sigur af hólmi í
þeim reipdrætti. Árið 606 birti Fókas keisari
opinbera tilskipun þess efnis, að páfinn í Róm
væri æðstur meðal jafningja. (Þess má geta, að
páfaheitið, papas, hefur frá öndverðu verið not-
að um presta og biskupa Austurkirkjunnar, en
var ekki notað sem tignarheiti Rómarbiskups
fyrren á 5tu öld.)
En páfinn gerði sig ekki ánægðan með svo
ótrygg yfirtök. Það sem einn keisari hafði veitt
gæti annar afturkallað. Þessvegna vatt hann
bráðan bug að því að treysta drottinvald sitt
þannig að engin keisaraleg tilskipun né önnur
ófyrirséð atvik gætu hróflað við því. Hann lýsti
yfir því, að vald páfa væri reist á guðlegum
grunni; hann væri ekki einungis æðsti preláti
kristninnar, heldur arftaki og staðgengill sjálfs
Péturs postula og umboðsmaður Krists. Hér
kom við sögu kenningin um postullega erfða-
röð og boðaði þann vélræna skilning, að sjálft
embætti páfa væri gætt arfþeginni helgi og
þessvegna óháð þeim mislitu og mistæku ein-
staklingum sem sætu á páfastóli. Þannig voru
ótíndir glæpamenn á borð við Benedikt páfa ní-
unda og Alexander páfa sjötta nánast gerðir
óábyrgir gerða sinna!
Með kenningunni um staðgöngu og umboð
páfa var kerfi páfadóms í meginatriðum
„fræðilega" grundvallað, en hún varð ekki virk
í framkvæmd fyrren á dögum Gregoríusar sjö-
unda. En hér var kominn fósturvísir þeirrar
voldugu stofnunar sem páfastóll átti fyrir sér
að verða. Dagurinn þegar kennisetningin var
kunngerð var í reynd fæðingardagur páfa-
dóms. Þjóðfélagsástandið á þessu skeiði ýtti
undir þróunina og metnaðargjarnir biskupai- í
Róm létu ekkert tækifæri ónotað til að auka
vald sitt og dýrðarljóma.
Páfaslól bjargað
Vesturhluti rómverska heimsveldisins hafði
liðið undir lok í byltingunum sem komu í kjöl-
far innrása og sigurvinninga Gota. Frumstæðir
og herskáir stríðsmennirnir aflögðu heiðinn sið
og aríusarvillu og gengu á hönd „kaþólskri
trú“. Þegar Róm var ógnað árið 732 af sigur-
sælum Serkjum, sem gerðu sig líklega til að
setja hálfmánann í stað krossins, og þegar
Langbarðar komu til sögunnar árið 754 og
hugðust láta aríusarstefnuna leysa „kaþólskan
rétttrúnað“ af hólmi, þá varð skjót og öflug
íhlutun Frankaveldis til að bjarga páfastóln-
um. Hinn djarfi og hugumstóri Karl Martel
(ættfaðir Karlunga) gersigraði her Serkja, og
sonur hans, Pipin yngri hallarstjóri, sem var
nýbúinn að hrifsa til sín krúnuna og þurfti á
blessun páfa að halda, skundaði til hjálpar
Stefáni páfa öðrum og sigraði Langbarða. Að
unnum sigri lagði hann lyklana að borgum
þeirra á altari heilags Péturs og grundvallaði
þannig veraldlegt veldi páfastóls.
Langbarðar létu aftur á sér kræla og gerð-
ust uppivöðslusamir, en þá kom til sögunnar
sonur Pipins, Karlamagnús, og sigraði þá öðru
sinni. Eftir sigurinn heimsótti hann Róm árið
774. Ungviði borgarinnar tók á móti honum við
borgarhliðin með ólífu- og pálmagreinum. Páf-
inn og klerkar hans veittu honum viðtöku í for-
sal Péturskirkjunnar, og þegar hann „gekk
inní grafhvelfinguna þarsem bein postulanna
hvíla“, veitti hann páfanum um tíma og eilífð
yfirráð yfir landsvæðum hinna sigruðu ætt-
bálka. Með þessum hætti öðlaðist páfinn
PÁLL páfi þriðji, 1545. Málverk eftir Titian.
INOCENTÍUS tíundi. Myndina málaði
Velasques 1650.
HINRIK keisari fjórði auðmýkir sig fyrir
Gregoríusi páfa sjöunda í Canossakastala
árið 1077.
„erfðarétt" sinn, hlaut stöðu sjálfstæðs og full-
valda þjóðhöfðingja. Mörg fleiri landsvæði áttu
eftir að falla til hans í formi gjafa.
Biskupinum í Róm höfðu þarmeð hlotnast
tvær af þremur vegtyllum sem eru meginþætt-
ir í stórfenglegri tignarstöðu páfans. Hann
hafði gert sjálfan sig að biskupi allra biskupa,
æðsta yfirvaldi kirkjunnar, og hann hafði öðl-
ast tign krýnds konungs. Lét hann sér það
nægja? Alls ekki. Hann stefndi að því að verða
konungur allra konunga og stjórna þannig
gervöllu veraldarvafstri heimsbyggðarinnar.
Hann sóttist eftir æðsta drottinvaldi - algeru
og ótakmörkuðu. Það eitt skorti á þann
tröllaukna valdavef sem páfadómur skyldi
vera, og nú var tekið til óspilltra málanna að
bæta úr því.
Fölsuð skjöl
Sum úrræðin sem beitt var til að klófesta
hina eftirsóttu tign voru vægast sagt óvenju-
leg. Árið 776 var dregið frammúr myrki’inu
furðulegt skjal, sem átti að hafa verið samið á
fjórðu öld en enginn hafði heyrt getið um fyn-.
Það var „Gjafabréf* eða Erfðaskrá Konstant-
ínusar keisara mikla (280-337). Eftirfarandi til-
vitnun í skjalið gefur til kynna hvílíkt erfða-
góss keisarinn ánafnaði Sylvester fyrsta (314-
335) til marks um þakklæti sitt fyrir að
himnafaðirinn hafði læknað hann af holdsveiki:
„Vér eignum Biskupsstóli Péturs alla tign,
alla dýrð og allan myndugleik hins keisaralega
valds. Ennfremur veitum vér Sylvester og arf-
tökum hans Lateran-höll vora, sem tvímæla-
laust er glæsilegasta höll á jai-ðríki; vér færum
honum kórónu vora, mítur vort, linda vorn og
allan vorn keisaralega skrúða; vér framseljum
honum hina keisaralegu tign. Vér færum
heilögum biskupi endurgjaldslaust að gjöf
borgina Róm og allar vestrænar borgii' á Ital-
íu. Vér afsölum oss forgangi í hendur honum,
vér sviptum oss valdi yfir öllum þessum héruð-
um og drögum oss til baka frá Róm um leið og
vér flytjum höfuðborg heimsveldisins til Býs-
ans; meðþví ekki er við hæfi að jarðneskur
keisari hafi nein völd þarsem Guð hefur stað-
sett yftrvald trúar sinnar.“
Þó merkilegt megi heita, náði þessi augljósa
og purkunarlausa fölsun tilgangi sínum - það
er að segja, hún kom Pipin til að veita páfanum
umráð yfir skattlandinu Ravenna með tuttugu
borgum sem sjá skyldu rómverskum kirkjum
fyrir olíu á lampa sína.
Á næstu öld var heimsbyggðinni birt annað
furðulegt skjal, nefnt „Páfaúrskurðir Isidores"
afþví það er almennt eignað Isidore frá Sevilla.
I skjalinu var staðhæft að um væri að ræða
bréf, tilskipanir og annan boðskap Rómarbisk-
upa frá fyrstu öldum, þegar tilskipanir og páfa-
bréf voru reyndar óþekkt fyrirbæri. Fárán-
leiki, mótsagnir og tímaskekkjur skjalsins eru
svo glossalegar, að varla mun nokkur kaþólsk-
ur höfundur samtímans neita því, að um sé að
ræða bíræfna pretti. En á sínum tíma, kringum
854, var skjalið tekið gott og gilt, enda hagnýtti
Nikulás páfi fyrsti það markvisst til að auka
völd sín og áhrif.
Gregoríus sjöundi
I samfleytt tvöhundruð ár var þessum og
þvílíkum brögðum beitt uns þar kom að barátt-
an fyrir óskoruðu valdi páfastóls náði hámarki.
Ái'ið 1073 settist á páfastól munkurinn
Hildebrand og nefndi sig Gregoríus sjöunda.
Hann var bóndasonur frá Toscana og fylgis-
maður Klúnýhreyfingarinnai', á margan hátt
einna merkastur og atkvæðamestur þeiira sem
embættinu hafa gegnt. Gregoríus beitti sér
fyrh' frelsi kirkjunnar undan veraldlegum yfir-
ráðum. Á árunum 1049-1073 var hann kardínáli
14 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 6. MARZ 1999