Lesbók Morgunblaðsins - 18.09.1999, Page 19
1
VÍNLAND ER ELDRA
EN ÍSLANDS BYGGÐ
Lýsing úr írsku handriti, líklega frá 9. öld.
EFTIR HERMANN PÁLSSON
Hvergi í sögunum er þess
minnst að Vínlandsfarar
gerðu sér vín af öllum
þeim vínberjum sem þeir
lásu á Vínlandi. En ef Vín-
land dregur heiti sitt af
víni fremur en vínberjum
eða vínviði, verður að leita
vitneskju utan íslenskra
förnriícL
1. Landafundir og landanöfn
MEÐ því að nú hefur öflugri
Landafundanefnd verið hrundið
af stokkum má ætla að áhugi
þjóðarinnar beinist ekki einung-
is að snillingum á borð við þá
Naddodd víking, Garðar Svavarsson, Hrafna-
Flóka, Gunnbjöm Ulfsson, Eirík rauða,
Bjama Herjólfsson, Leif Eiríksson hinn
heppna og Porfinn karlsefni, heldur einnig að
nöfnum þeirra landa og eyja sem slíkir snill-
ingar fundu út um hvippinn og hvappinn og
hlutu verðskuldaða frægð fyrir bragðið. Sum
þau landanöfn sem forðum vora gefin í rænu-
leysi líðandi stundar, löngu áður en Landa-
fundanefnd kom til sögunnar, eru ekki lengur
við lýði: fáir minnast nú Snælands, Garðars-
hólms og Gunnbjarnarskerja.
Hins vegar hefur þjóðin enga ástæðu tO að
gleyma nafni Vínlands, jafnvel þótt ýmsir hafi
kynlegar hugmyndir um uppruna þessa nafns.
Síðar í þessu hjali verður reynt eftir nokkram
krókaleiðum að fínna svar við spurdaganum
mikla: Hvaðan er nafnið Vínland komið? Ann-
að vandamál varðar tímatal. Hvenær fengu Is-
lendingar fyrst þá vitneskju að vínviður prýddi
eitt kostaland handan við hafið í útsuðri? Var
það Leifur hinn heppni sem færði löndum sín-
um á Grænlandi slíkt fagnaðarerindi, áður en
fréttin barst austur um haf til Skagafjai-ðar,
þar sem Þorfinni karlsefni varð einkar við dátt
að heyra tíðindin? Eða vissu landnámsmenn
eitthvað um vínlönd í vestri áður en þeir tóku
sér bólfestu hér?
Nú er kostað kapps um að ákveða ná-
kvæma hnattstöðu Vínlands og er þá farið í
vínberjamó á austurjaðri Vesturheims og öðr-
um tilbrögðum beitt, en þó ættu áhugamenn
ekki síður að láta sér annt um að finna Vín-
landi öruggan stað í hugmyndaheimi þeirra
þjóða sem forðum minntust vínlanda vestan
hafs í bókum sínum, en þær era einmitt Irar
og Islendingar.1 Island byggðist að nokkru
leyti af írlandi og Suðureyjum og því þykir
skylt að kanna menningu vora í ljósi þeirra
hugmynda sem auðkenndu íra og Suðurey-
inga fyrr á öldum.
2. ísland
Fróðir menn telja að ísland sé þriðja nafnið
sem fósturjörð vorri var gefið og raunar hið
eina sem við hana hefur loðað síðan á níundu
öld. Þetta hála og svala heiti þykir frábærlega
valið, enda felur það í sér allar myndbreyting-
ar vatns, hvort sem heldur er um að ræða
regn eða snjó, hagl eða hn'm, gufu eða ský,
foss eða jökul, vellandi hveri, varmar laugar
eða kaldavermslin sjálf. Skáldleg frásögn
hermir að nafnið ísland hafi sprottið upp á
Vestfjörðum, í grennd við örnefni á borð við
Vatnsfjörð, Isafjörð, Reykhóla og Gufufjörð,
sem öll mega teljast tilbrigði við sama stefið.
Að fomu þótti sjálfsagt að klífa hátt fjall áður
en heilu landi væri valið nafn, að minnsta kosti í
þeim skröksögum2 sem helst er tekið mark á. I
Landnámu sinni, einhverri frægustu ritningu
sem ort hefur verið á íslenska tungu, lýsir St-
urla Þórðarson (1214-84) heyleysi þein-a
Hrafna-Flóka og kumpána hans og síðan farast
honum orð á þessa lund: „Vor var heldur kalt.
Þá gekk Flóld upp á fjall eitt hátt og sá norður
yfir fjöllin ijörð fiillan af hafísum; því kölluðu
þeh- landið ísland sem það hefir síðan heitið.“
Þessi sögn mun vera hreinn og tær skáldskap-
ur, en hún er ekki verri fyrir það.
3. Örnefnasögur
í írskum og íslenskum fomsögum úir og
grúir af ömefnasögum: fytr á öldum reyndu
menn sí og æ að finna ástæður til nafngifta og
er þá jafnan miðað við einhvem tiltekinn at-
burð eða atvik. Irskar frásagnh- af slíku tagi
fylla heilar skræður og hérlendis fer býsna
mikið fyrir þeim í Landnámu og Islendinga
sögum. Yfirleitt eru þess konar skýringar ærið
vafasamar, enda munu fáir leggja trúnað á þá
staðhæfingu í Sturlubók Landnámu að Kambs-
nes í Hvammsfirði sé kennt við einhvem kamb
sem Auður djúpúðga var talin hafa tapað þar.
Hitt þykir öllu sennilegra að nesið dragi beiti
sitt af einhverjum kambi í landslagi.
Grunsamlegar eru skýringar á ömefninu
Kjalarnes í Vesturheimi. I Eiríks sögu rauða
fundu þeir Karlsefni kjöl af skipi og gáfu því
þetta nafn. En í Grænlendinga sögu brutu
Þorvaldur Eiríksson og förunautar hans kjöl-
inn undan skipi sínu og þegar þeir höfðu bætt
skipið varð garpi að orði: „Nú vil ég að vér
reisum hér upp kjölinn á nesinu og köllum
Kjalames." Meginregla um slíkar skýringar
er sú að enginn skyldi leggja á þær trúnað,
enda mun nafnið Kjalarnes stafa frá landslagi
fremur en smíðisgrip. Um Vínland er það
skemmst að segja að heitið á því mun vera
rangskýrt í fornum letrum vorum.
4. Vínviður og vínber
I frásögn Grænlendinga sögu af nafngift-
inni Vínland er þess fyrst getið að þýskur
fóstri Leifs,3 sem vai' fæddur þar sem hvorki
skorti vínvið né vínber, fann einmitt slíkan
gróður fyrir vestan haf. Leifur skipur svo fyr-
ir að nú skuli
lesa vínber eða höggva vínvið og fella mörk-
ina [...] Svo er sagt að eftirbátur þeirra var
fylldur af vínberjum. Nú var höggvinn fannur
á skipið. Og er vorar, þá bjuggust þeir og
sigldu burt, og gaf Leifur nafn landinu eftir
landkostum og kallaði Vínland.
Nú er ekki verið að klífa fjall til nafngiftar,
heldur virðist Leifur gefa nafnið af skipsfjöl.
Hér, eins og endranær í Vínlandssögum, er
gert ráð fyrir þeirri undarlegu hugmynd að
vínviður sé mikils virði í sjálfum sér og nytj-
anlegur með einhverju móti, en þó er þess
ekki getið til hvers þeir notuðu vínviðinn þeg-
ar heim til Grænlands kom.
Þótt Grænlendinga saga telji hiklaust að
Vínland sé kennt við vínber og vínvið er sú
skýring ærið grunsamleg. I fyrsta lagi mætti
spyrja af hverju landið var ekki kennt við
þann gróður sem bar fyrir augu og kallað
annað tveggja *Vínberjaland eða *Vínviðai'-
land. Vitaskuld verður því ekki neitað að for-
liðurinn vín merkh- allt annað en vínber og
vínviður.
Eini staðurinn í Vínlandssögunum tveim
þar sem vín verður umræðuefni er frásögnin
af vonbrigðum Þórhalls veiðimanns í Eiríks
sögu rauða sem kvai’tai' sáran undan vínleysi í
dróttkvæðri vísu; hluta vísunnar mætti end-
ursegja á þessa lund: „Menn sögðu að ég
fengi hinn besta drykk er ég kæmi hingað, en
þó kom aldrei dropi víns á varir mér.“ Hvergi
í sögunum er þess minnst að Vínlandsfarar
gerðu sér vín af öllum þeim vínberjum sem
þeir lásu á Vínlandi. En ef Vínland dregur
heiti sitt af víni, fremur en vínberjum eða vín-
viði, verður að leita vitneskju utan íslenskra
fornrita. Aður en farið er út í slíka sálma þarf
þó að grafast fyrh- um aðra hluti.
5. Úr Eyrbyggju og Landnómu
Hvemig sem málum er velt fyrir sér hlýtur
sá granur að vakna að nafnið Vínland kunni
að vera eldra en siglingar þeirra Leifs heppna
og Þorfinns karlsefnis á vesturslóðum. I því
skyni að átta sig sem best á þessu vandamáli í
heild nægir ekki að einblína á Eiríks sögu
rauða og Grænlendinga sögu heldur er einnig
skylt að taka aðrar frásagnir til greina. Rétt
eins og brátt verður rakið, vai-pa tvær ís-
lenskar bækur, sem sé Eyrbyggja og Land-
náma, dálítilli skímu á hugmyndir forfeðra
vorra um Vínland, en auk þeirra eru þónokk-
ur írsk fornrit sem skipta hér miklu máli.
Samkvæmt Eyrbyggju var Guðleifur
Þorfinnsson farmaður úr Straumfirði á sigl-
ingu frá Dyflinni til íslands, þegai' hann
hrakti vestur um haf; þá bar hann að landi
sem minnir mjög á Vínland; þar töluðu menn
írsku og helsti leiðtogi þeirra var aldraður Is-
lendingur, grár fyrir hæram, sem neitaði tví-
vegis að segja til nafns síns,4 * en með því að r'
hann kvaðst vera betri vinur húsfreyjunnar á
Fróðá en goðans á Helgafelli, þykjast allir
vita að maðurinn hljóti að hafa verið Björn
Breiðvíkingakappi. Frá hinu ókunna landi í
vestri siglir Guðleifur austur um haf til Ir-
lands, á þar vetrardvöl og heldur síðan heim
til Islands sumarið eftir; hið vestræna land er
tengt Irlandi á ýmsa lund. Hrakningar Guð-
leifs eiga að hafa gerst skömmu fyrir 1030.6
í Landnámu segir frá Ara Mássyni á Reyk-
hólum, sem var fannaður rétt eins og Guðleif-
ur úr Straumfirði, Leifur heppni og Þorfinnur
kai’lsefni en ílentist í ókunnu landi eins og
Björn Breiðvíkingakappi. Frásögnin af Ara er
í sneggsta lagi:
Hann varð sæhafi til Hvítramannalands;6 það
kalla sumir Irland hið mikla; það liggur vestur í
haf nær Vínlandi hinu góða; það er kallað sex
dægra sigling vestur frá Irlandi. Þaðan náði Ari
eigi á bratt að fara og var þar skírður.
Þessa sögu sagði fyrst Hrafn Hlymreksfari,
er lengi hafði verið í Hlymreki á Irlandi. Svo
kvað Þorkell Gellisson segja íslenska menn,
þá er heyrt höfðu frá segja Þorfinn jarl í
Orkneyjum, að Ari hefði kenndur verið á
Hvítramannalandi og náði eigi brutt að fara,
en var þar vel virður.
Ari átti Þorgerði dóttur Álfs úr Dölum;
þeirra son var Þorgils og Guðleifur og Illugi;
það er Reyknesingaætt.7
Þessi örstutta glefsa lætur ekki mikið yfir
sér en getur þó talist merkilegt kennileiti í
menningarsögu forfeðra vorra fyrr á öldum.
Hér virðast renna saman íslenskar og írskar
hugmyndir um dularfull lönd fyrir vestan haf.
Með heimildarmanninum Þorkatli Gellissyni
er glögglega gefið í skyn að frásögnin sé færð
í letur af Ara fróða en hann var bróðursonur
Þorkels Gellissonar og niðji Ara Mássonar,8
sem forðum ílentist á Hvíti’amannalandi langt
vestur í hafi nær Vínlandi hinu góða. Greinin
um efstu örlög Ara Mássonar mun vera hið
fyrsta sem skráð var á íslensku um Vínland
og enn er varðveitt. Þorgils Arason sem
nefndur var hér að framan var faðir Valgerð-
ar, ömmu Ara fróða.
Einsætt er að bæði ömefnin Hvíti-amanna-
land og Irland hið mikla benda ákveðið til
írskra heimilda. Og sama máli gegnir um fjar-1 '
lægðina ‘sex dægra sigling vestur frá Irlandi,
þótt hún sé vitaskuld allt of stutt. Sú kristni
sem Ara var kennd hefur vafalaust verið af
írskum toga. Þess er skylt að geta að ömefnið
Hvítramannaland mun vera þýtt úr írsku;9
svipuðu máh gegnir um einstaka þríliða staða-
heiti á íslensku, svo sem Kombretaland. Merki-
legt má það teljast að einn af heimildarmönn-
um frásagnarinnar af Ara Mássyni hafði dvalist
lengi í Hlymreki á Vestur-írlandi, en þar var
merkur kaupstaður sem Norðmenn settu á
stofn á níundu öld. Hitt er einnig athygli vert að
í sögninni af Guðleifi úr Straumfirði er talið að
írsk tunga hafi gengþð á landinu vestan hafs.
Rétt eins og nafnið írland hið mikla gefur í
skyn, þá hillir hér undir írskar arfsagnh'.
Ef einhver fótur er fyrir þeirri staðhæfingu ^
að Ari Másson hafi ílenst á Irlandi hinu mikla,'
skammt frá Vínlandi hinu góða, þá hefur hann
verið fyrsti íslendingurinn sem sté fæti sínum
á land í Vesturálfu. Ekki er vitað hvenær Ari
hætti að eiga heima á óðaltorfu sinni, Reykhól-
um, en það mun hafa gerst eftir 981, en þá var
hann talinn einn af helsti höfðingjum þjóðai'-
innar. Þótt ýmislegt sé tortryggilegt um þessa
frásögn nær engri átt að vísa henni á bug, enda
era heimildarmenn Ara fróða mjög trúverðug-
ii', ekki hvað síst Þorkell Gellisson á Helgafelli,
en Valgerður móðir hans frá Reykhölum vai'
einmitt sonai’dóttir Ara Mássonar á Hvítra-
mannalandi. Þessi arfsögn sýnh’ að íslendingar
á elleftu og tólftu öld réðu yfir vitneskju um ^
Vesturálfu sem vai’ óháð Eiríks sögu rauða og
Grænlendinga sögu.
Niðurlag í næstu Lesbók.
Höfundurinn er fyrrverandi prófessor viS
Edinborgarháskóla.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 18. SEPTEMBER 1999 1 9