Lesbók Morgunblaðsins - 04.03.2000, Blaðsíða 8

Svava Bjömsdóttir: Nafnlaust 1992. Svava Björnsdóttir: Nafnlaust, 1987.
SVÍFANDIOG FORGENGI-
LEGT EINS OG AUGNABLIK
Sýning á höggmyndum Svövu Björnsdóttur verður
opnuð í Listasafni fslands í dag kl. 15. HALLDÓR
BJÖRN RUNÓLFSSON fjallar hér um listakonuna og
segir meðal annars að ýmislegt í afstöðu hennar eigi
sér óbeina samsvörun í verkum Joseph Beuys.
VAVA Bjömsdóttir upplifði ein-
stæða tíma í Miinchen þar sem
hún dvaldi við nám í Akademie
der BOdenden Kúnste, frá 1978
til 1984, og eftir það sem sjálf-
stætt starfandi listamaður. Eft-
ir áratuga fjarveru var Þýska-
land aftur komið inn á
heimskort myndlistarinnar, og það svo um
munaði. Það var öðru fremur að þakka Joseph
Beuys, og athyglisverðu frumkvæði hans, að
umheimurinn fór aftur að fylgjast með þýskri
list, en Beuys hafði jákvæðari áhrif á afstöðu
umheimsins gagnvart þýskri myndlist en nokk-
ur annar eldhugi eftirstríðsáranna. A 7. og 8.
áratugnum var hann einhver áhrifamesti mynd-
listarmaður heims. Sem kennari mótaði hann
afstöðu heillar kynslóðar þýskra listamanna,
sem lét einmitt til sín taka í þann mund sem
Svava var að setjast á skólabekk í Listakade-
míunni í Múnchen.
Ýmislegt í afstöðu Svövu Bjömsdóttur á sér
óbeina samsvörun í verkum Joseph Beuys svo
sem ást á pappír og öðrum viðkvæmum og nátt-
úrulegum efniviði, sem og sú ríka tilfmning að
listsýning sé í sjálfu sér gjömingur sem eigi sér
einungis stundlega útgeislun. Segja má að
höggmyndin hafi glatað trúverðugleik sínum
sem opinbert minnismerki um miðjan 7. ára-
tuginn. Áhrif frá almennri vömframleiðslu og
innanhússarkitektúr þokuðu burt náttúrulegum
giidum og færðu höggmyndalistina nær menn-
ingunni. I stað útiverka úr harðgerðum efniviði
á borð við stein, torf og stál komu innimyndir úr
mun léttara og viðkvæmara hráefni, auk þess
sem tilbúnir hlutir - ready-mades, eins og
franski listamaðurinn Marcel Duchamp nefndi
hversdaglegan vaming þann sem hann upp-
götvaði í ýmsum verslunum New York-borgar á
árum heimsstyrjaldarinnar fyrri og nýtti með
ýmsum hætti í verk sín - þóttu nú fyllilega eðli-
legar í höfundarverkum myndhöggvara.
Fínstillt eðlisávísun
Þessar öru breytingar í höggmyndalist sam-
tímans virðist Svava hafa numið á nefbroddi sín-
um með svo finstilltri eðlisávísun að undrum
sætir.
Þegar tekið er tíllit til þess að hún fór ekki
hina hefðbundnu leið gegnum íslenskt listskóla-
kerfi heldur hélt beint út í heim eftir stúdent-
spróf 1972 og dvaldi næstu tvö árin við listnám í
Fagurlistaskólanum í París má það teljast enn
merkiiegra að hún skyldi átta sig á köliun sinni
með svo skýmm hættí sem raun ber vitni. Skól-
inn í París var nefnilega í mikilli og alvarlegri
upplausn á þeim tíma sem Svava sótti hann svo
ekki var heiglum hent að fóta sig þar innan
dyra.
Það voru því kærkomin viðbrigði fyrir hana
að hefja nám í Akademíunni í Múnchen, 1978,
en í millitíðinni hafði hún loldð námi í norrænu
við Háskóla íslands. Meðal kennara hennar í
Múnchen var breski myndhöggvarinn Eduardo
Paolozzi, einn þekktasti frumheiji enskrar og
alþjóðlegrar popplistar á 6. og 7. áratugnum.
Hann sér fyrir stofnun pappírsdeildar við Aka-
demíuna og hvatti nemendur sína til að takast á
við vannýtta möguleika þessa margslungna
grunnmiðils. Svava hefur getið þess að með
henni hafl ávallt blundað annað sjálf eða alter
ego íklætt persónueinkennum listmálarans, og
pappírinn hafi því svalað þörf hennar fyrir að
vinna litrænt með laufléttan efnivið líkt og mál-
ari. Af orðum hennar má ráða að leikni og Jiraði
hafi skipt hana töluverðu máli og með pappím-
um hafi hún fundið þann efnivið sem sættí af-
bragðsvel myndhöggvarann og málarann innra
með henni. Þá tíundaði hún í viðtali árið 1993
noldcra eiginleika pappírsins sem henni þóttu
hentugir. Fyrst nefndi hún hversu ódýr og
óhefðbundinn - sögulaus - hann væri sem þrí-
víður efniviður. Hún kvað þær eigindir tryggja
sér auldð olnbogarými. í beinu framhaldi taldi
hún pappímum það til tekna að hann væri for-
gengilegur. Þannig væri h'til hætta á því að saga
hennar sjálfrar og afrek þvældust fyrir kom-
andi kynslóðum.
Svava notar tvenns lcyns tegundir pappírs
sem hún fær í örkum. í annarri tegundinni era
stuttar trefjar en langar í hinni. Löngu trefjam-
ar tryggja þol og seigju efniviðarins. Þennan
pappír rífur Svava, blandar vatni og lirærir
saman í graut. Ekki er hægt að tala um pappa-
massa í þessu sambandi því pappírinn er Jireinn
og ómengaður. Engu lími er blandað saman við
hann. Pappírinn veitti Svövu það frelsi að geta
raskað hlutfóllum umhverfisins með því að
koma þar fyrir verkum sem ýmist vora sem
stæklcuð eða smækkuð mynd af raunveralegum
og ímynduðum hlutum, eða kvildndum á mörk-
um náttúralegs og tilbúins heims. Hann var auk
þess náttúralegur og áþreifanlegur í eðli sínu,
þótt auðvelt væri að villa á honum heimildir með
því að lita hann og móta utan um fyrirferðar-
mikinn massa þannig að höggmyndin virkaði
þyngri en hún var í raun.
Tvíþætt eðli pappírsins - áþreifanlegur efnis-
massi, og lauflétt holrými - virðist hafa hentað
Svövu afbragðsvel því þegar í upphafi ferils síns
tók hún að virkja veggi og loft sýningastaða sem
vettvang fyrir lágmyndir úr pappír sem líktust
einna helst frumstæðum lífveram á mörkum
plöntu- og dýrarílds. Það var ekld laust við að
sýningargestum fyndist sem þessi undarlegu
kvikindi væra að gera innrás inn í sýningarrým-
ið.
Listamaðurinn Ugo Dossi lýstí verkum
Svövu við þriðju tegundina, þ.e. geimverarnar
úr kvikmynd Steven Spielberg, Close Encount-
ers of the Third Kind, frá 1977. Stærðarmunur
höggmyndanna jók á framandleik þeirra, en
einnig líffræðilegan trúverðugleik. Sumar
þeirra vora smáar, aðrar miðlungsstórar, en
enn aðrar náðu risastærð. Þær era því einna
líkastar þrem lcynslóðum framandi lífvera, sem
búa yfir hæfileikanum til að fjölga sér og geta af
sér afkvæmi. Jafnframt færði Svava lágmyndir
sínar í mismunandi litan búning, rauðbleikan,
hvítan, gráhvítan og indigólitan.
Dossi orðaði það svo að það væri sem lcvildnd-
in eða formin yxu út úr veggjum og skúmaskot-
um salanna.
Raunar ýttí Svava undir þessa upplifun með
nafngiftinni Parasiten - frá 1983 - sem þýðir
sníkjudýr. Þessar lágmyndir vora reyndar
býsna líkar lindýram - ef til vill blóðsugum -
með sogskálum á báðum endum til að soga sig
föst við veggi og loft. Þá var einnig nærtækt að
skoða þær sem handfong - lífræn rafsegulhöld -
eða jafnvel mjúkar, teygjanlegar sogblöðkur.
Ekki var heldur fráleitt að skoða þær sem fyrir-
bæri úr þeim hluta dýraríkisins sem lítur út eins
og jurtagróður; nánar til tekið úr djúpsjávar-
flóranni, þar sem kórallar, krossfiskar, ígulker
og önnur kalkhúðuð slcrápdýr, holdýr og botn-
dýr eiga óðul sín.
Sníkjudýrunum var þannig komið fyrir í rým-
inu að þau bratu allar formrænar reglur. Þau
höfðu óvænt og traflandi áhrif á húsagerð og
innanhússarkitektúr þeirra sala og bygginga
sem hýstu þau. Hvort sem pappírsformum
Svövu var komið fyrir á göngum Listakade-
míunnar í Múnchen, eða utan á Konunglegu
listakademíunni í Lundúnum, breyttu þau útliti
umhverfisins töluvert. Þau grófu þau undan
festulegu útliti bygginganna með því að bijóta
og þverbijóta lögmál húsagerðarinnar. Það var
engu líkara en hlaupin væri ofholdgun í innviði
og útveggi bústaðanna svo mjög var samræmi
þeirra raskað og hlutfóllum ógnað.
Alltof sjaldan hefur þess verið gætt hvílíkur
brautryðjandi Svava var í óhefðbundinni virkj-
un rýmisins á öndverðum níunda áratugnum.
Þegar hún lét Sníkjudýr sín skríða út úr felust-
öðum sínum og nema veggi og loft sýningarsal-
arins var slík umtumun rýmisins algjör nýl-
unda. Verkið Mood Indigo, frá 1984, var róttækt
framhald Sníkjudýranna.
Það má líkja því við stjömuþoku sem hvelfist
um sjálfa sig í sífellt stærri bólstram. Þessi
sérkennilega atlaga við jafnhvítt og eggslétt
innanhússrýmið var ekki laus við gagnrýni á þá
slcipan mála sem sett hafði húsameistarann ofar
myndhöggvaranum sem óskoraðum meistara
alls menningarlegs rýmis. Síðan hafa öll verk
hennar ögrað umhverfi sínu með einum eða öðr-
um hætti.
Ekki allt sem sýnist
A ofanverðum 8. áratugnum urðu talsverðar
breytingar á verkum Svövu. Með breyttum að-
ferðum, þar sem frauðplast leysti leirinn af
hólmi í mótunarferlinu, varð notkun pappírsins
henni mun auðveldari og sköpunarferlið hrað-
ara. Um leið var eins og verk hennar opnuðust
upp á gátt til að hleypa andrúmsloftinu gegnum
sig. Þessi opnun var raunveraleg því næstu árin
mátti þekkja handbragð Svövu af femingslaga
götum sem hún skar reglulega í verk sín og
mynduðu reglulegt, tígullaga mynstur. Fyrir
vikið urðu þau létt og leikandi, og full af þeim
smellna gáska sem fylgir verkum sem minna á
hversdagslega nytjahluti án þess að fylgja þeim
út í æsar.
Ólíkt fyrri verkum - fyrir árið 1986 - vora
hinar nýju höggmyndir hennar án titils. í rit-
dómi sem birtist snemma árs 1988, í sænska
dagblaðinu Dagens Nyheter, var slíkum verk-
* ♦
Svava Björnsdóttir: Nafnlaust, 1992.
um eftir Svövu, í Galleri 16 í Stokkhólmi, lýst
sem gáskafullum og svífandi. Fyrir utan skær-
Utar lágmyndir sem minntu gagnrýnandann á
röratengi, grindur, hljóðdempara og sturtu-
hausa nefndi hann höggmyndir á fjóram fótum
sem honum fannst fara bil beggja, lífrænnar og
ólífrænnar formmótunar.
Enn önnur breyting varð á list Svövu Bjöms-
dóttur á tíunda áratugnum. I stað hinna opnu og
svifléttu höggmynda frá seinni hluta níunda
áratugarins hóf hún sköpunarstarf sitt á nýjum
áratug með því að loka aftur myndum sínum líkt
og þær væra öskjur utan um ósýnilegt leyndar-
mál. Að vísu vora nokkrar undantekningar á
öskjunum því tvær, að minnsta kostí, vora líkari
risastóram bökkum hengdum upp á vegg. Þetta
var merldlegur kapítuli í list Svövu því nú nálg-
aðist hún svo um munar þá geometrísku reglu-
festu sem talin var aðal naumhugullar listar.
Nærfellt öll verk hennar frá 1991 og 1992 var
hægt að fella innan femings þótt sum væra
hengd á vegginn sem tíglar.
Jafnframt var eins og litnum væri beitt til að
laða fram nýja vidd í verkunum; áferð sem
minnti á óvenjulegasta efnivið, svo sem marm-
ara, gull og flauel. I stað hinnar jafngildu, möttu
áferðar sem einkenndu fyrri verk Svövu vora
nú sum verkin glasandi, en önnur hálfmött.
Verkið sem var líkast djúpfjólubláu flaueli end-
urkastaði birtunni eins og yfirborð þess væri
snöggt og loðið, og mundi breytast væri því
strokið. Þannig virkuðu þessar öskjulaga högg-
myndir eins og púðar af ýmsum gerðum með
mismunandi mynstri og áferð.
Nálgun Svövu er í anda fyrirbærafræðinnar.
Listin er fyrirbæri eða fenomen, og henni verð-
ur að mæta með opnum hug, skjótum viðbrögð-
um og milliliðalausri ályktunargáfu. Fyrirbæri
er ávallt ferskt og verður aldrei botnað með fyr-
irfram gefnum forsendum. Þetta eru einmitt
meginrök listarinnar þegar hún heldur því fram
að hún fari ekki í manngreinarálit gagnvart
menntun, stöðu eða stétt. Lærður maður stend-
ur jafn agndofa frammi fyrir listaverkinu og sá
sem ekkert veit. Menntun hans getur fullt eins
verið honum fótakefli þegar að því kemur að
leysa gátuna sem verkið setur fram.
Staðbundið verk Svövu - gjöf Lögfræðinga-
félags íslands - í hinum nýlegu salakynnum
Hæstaréttar íslands tók af öll tvímæli um vilja
hennar til að láta augnabliksáhrifin af vel út-
færðri lausn fanga hjörtu nærstaddra. Hið ein-
falda op inn í vegginn lýsir betur en mörg orð
þeirri hugmyndaauðgi sem einkennir list Svövu
Björnsdóttur, og artar sig sem lokkandi svart-
hol fullt af fögrum fyrirheitum um óræðar vídd-
ir.
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 4. MARS 2000