Lesbók Morgunblaðsins - 04.03.2000, Blaðsíða 16

t'
Claude Debussy ásamt annarri eiginkonu sinni, Emmu Bardak.
Béla Bartók
Maurice Ravel
TÓNLIST nútímans, fegurst allra
lista, hefur á löngum tíma
þróast með hægum en öruggum
skrefum til þeirrar fullkomnun-
ar sem við öll þekkjum í dag.“
Svo skrifar þýski fræðimaður-
inn Georg Kiesewetter í riti sínu
um sögu tónlistarinnar laust
s fyrir miðja nítjándu öld. „Tónlistin," segir
Kiesewetter ennfremur „er slík almenn
blessun mannsins, að óviðeigandi er að
tengja sögu hennar við brölt stjómmála eða
ris og hnig kóngsríkja, saga hennar lýtur
eigin lögmálum."
Viðhorf til tónlistar þessu lík voru út-
breidd á Vesturlöndum fyrir einni öld. Tón-
listin var að uppruna til gjöf Guðs, sem mað-
urinn hafði með óþreytandi elju og andagift
alið og fágað til þess útsprungna blómsturs
er birtist í verkum tónskálda samtímans
Wagners og Verdis, Tsjækofskís og Brahms.
List í vanda
Ekki fer milli mála að mikið hefur breyst
um hagi fagurrar tónlistar á þeim 100 árum
sem síðan eru liðin. Engum dettur nú í hug
að tónlist lifi óháð stjórnmálum og samfé-
lagsþróun. Þvert á móti virðist hún hreinn
leiksoppur markaðsaflanna, sem einkum elta
smekk þeirra sem minnstan viðnámsþrótt
hafa fyrir sefjunarmætti sölumennskunnar,
bama og unglinga. Mörgum sýnist nútíma-
maðurinn vera svo upptekinn af hinni al-
mennu neyslu og svo plagaður af stöðugu
ágnauði auglýsinga og áróðurs að hann hafi
hvorki næði eða tíma til að hugsa sjálfur.
Hlutverk hans er það eitt að meðtaka hrátt.
Fögur tónlist gerir ekki aðeins kröfu um
tíma til hlustunar heldur einnig sjálfstæðrar
íhugunar og túlkunar hlustandans, enda lifir
tónlistin aðeins í þeirri mynd sem hlust-
andinn býr sjálfur til í huga sínum. Hraði nú-
tímans veitir ekki svigrúm til slíkra kúnsta,
segja menn.
Nútímatónlist og iðkendur hennar fá einn-
' ig gagnrýni af öðrum toga og illskeyttari.
Hún er sú að nútímatónlist sé almennt leiðin-
leg og í engu sambærileg fagurri tónlist fyiri
tíma. Sumir telja að tónskáld nútímans hafi
rofið tengslin við tónlistarunnendur með því
að vanvirða eigin list með ævintýramennsku
og hroka. Það blasir við að létt tónlist af
ýmsu tagi hefur lifað góðu lífi á tuttugustu
öld, velt stórum fjárhæðum á markaði og
veitt mörgum ánægju. „Madonna er Mozart
samtímans,“ segja sumir. Það er aðeins hin
svokallaða alvarlega tónlist sem er í vanda.
Saga tónlistar á tuttugustu öld er saga
umróts og byltingar, en ef til vill einnig
plægingar og sáningar fyrir ríkulega upp-
skeru síðar. í þessari grein og nokkrum
fleiri, sem í kjölfarið fylgja, verða raktar í
stórum dráttum helstu uppákomur og stór-
tíðindi í tónlist aldarinnar sem er að líða og
getum leitt að því hver framtíð bíði hinnar
fögru listar, blessunar mannsins, tónlistar-
innar.
Hin slitna flík, dúr og moll
Um þær mundir sem tuttugasta öldin reið
í garð voru ýmis gáfuðustu tónskáld Vestur-
landa að komast á þá skoðun að tónamál
vestrænnar tónlistar fram til þess tíma, sem
kennt er við dúr og moll, hefði runnið sitt
skeið og ætti að víkja. Dúr og moll kerfið
hafði þá ríkt um þijú hundruð ára skeið og
verið farvegur fegurstu snilldarverka sem
v þekktust í tónlist. Til þess að átta sig á at-
* burðum tuttugustu aldar í tónlistinni er
nauðsynlegt að kunna nokkur skil á þessu
merka tónamáli, sem vegna ágætis síns er
óhjákvæmilegur farangur hins tónelska nú-
tímamanns hvert sem hann fer og hvað sem
hann gerir.
BLOMATIMI
EÐA HRUN?
TÓNLIST Á TUHUGUSTU ÖLDI
EFTIR FINN TORFA STEFÁNSSON
Menn hafa lengi vitað að tónlist er dular-
fullt samspil vísinda og skáldskapar. Forn-
Grikkir þekktu helstu grundvallaratriði
hljóðeðlisfræði og kunnu stærðfræði til þess
að lýsa þeim. Dúr og moll kerfið þróaðist á
grunni þessarar þekkingar. Ber þar fyrst að
nefna svokallaða yfirtónaröð. Sérhver tónn
er í raun samsettur af óendanlega mörgum
tónum sem raða sér með ákveðnum hætti
upp af grunntóni. Tónninn C er þannig
myndaður af þeirri röð tóna sem sjá má
neðsta hlutann af í tóndæmi nr. 1. Allir tónar
hafa sambærilega yfirtónaröð. Mismunur í lit
tóns, sem kemur fram þegar sami tónn er
spilaður t.d. á fiðlu og trompet, stafar af mis-
munandi styrk innbyrðis sem yfírtónarnir
hafa í hinum ýmsu hljóðfærum.
Eins og sjá má af dæmi 1 er bilið milli ein-
stakra tóna stærst neðst í yfirtónaröðinni en
fer minnkandi eftir því sem ofar dregur, þar
til mannlegt eyra hættir að greina mismun
þeirra. Menn á hinum ýmsu menningarsvæð-
um jarðarinnar hafa sýnt mismunandi smekk
í vali á þeim tónum úr yfirtónaröð, sem nota
mátti til tónlistariðkunar. í Evrópu varð það
ofan á að velja aðeins sjö tóna neðarlega úr
röðinni. Annars staðar voru fleiri tónar hafð-
ir með. Svokallaðar bláar nótur í djasstónlist
eru dæmi um slíkt.
Höfuðeinkenni dúr og moll
Nákvæm lýsing á dúr og moll kerfinu er
efni í þykka doðranta, en segja má að mikil-
vægustu einkenni þess séu þrjú:
1. Hugmyndin um tóntegund byggist á sjö
tóna tónstiga gerðum af stórum og litlum
skrefum. Tónlistin heldur sig innan tónstig-
ans og fer ekki út fyrir hann nema til þess að
fara í annan tónstiga og þar með aðra tón-
tegund. Sjá dæmi 2. Lag sem fer ekki út fyr-
ir tóna c dúr tónstigans er í tóntegundinni c
dúr. Sjá dæmi 3.
2. Hugmyndin um ómblíð og ómstríð tón-
bil. Neðstu tónbilin í yfirtónaröðinni áttund,
fimmund og þríund eru talin ómblíð og tákna
hvíld. Önnur tónbil eru ómstríð og lýsa átök-
um. Þegar ómstríð tónbil hljóma þurfa þau
að fá lausn í næstu andrá í ómblíðum tónbil-
um. Ur hinum ómblíðu tónbilum raðarinnar
er myndaður svonefndur þríhljómur, þrír
tónar sem hljóma samtímis. Sjá dæmi 1.
3. Hugmyndin um mismunandi forgang
tónanna. Mikilvægastur er grunntónninn og
þríhljómurinn sem byggist á honum, grunn-
hljómurinn. Fimmti tónn tónstigans og jafn-
framt efsti tónn grunnhljómsins er svonefnd-
ur fortónn. Á honum er byggður forhljómur.
Sjá dæmi 4. Forhljómurinn er í senn and-
stæðingur og samherji grunnhljómsins.
Hann spyr þeirrar spurningar sem grunn-
tónninn svarar. Aðrir tónar tónstigans eru í
bakgrunni en geta þó tranað sér fram t.d.
með því að bregða sér í gervi grunntóns og
fortóns.
Lengi lifir í gömlum glæðum
Dúr og moll kerfið reyndist ótrúlega
frjósamur listrænn miðill og sköpun þess tví-
mælalaust eitthvert mesta afreksverk
mannsandans. Á blómaskeiði þess voru ýmis
grundvallaratriði tónmálsins orðin svo inn-
gróin í vitund tónelsks fólks að það nægði
tónskáldunum að gefa þau í skyn og jafnvel
var unnt að spila á þau án þess að þau væru
til staðar. Dúr og moll kerfið hefur lifað góðu
lífi alla tuttugustu öld og gerir enn þann dag
í dag í hvers konar léttri tónlist. Þá nýttist
það mönnum til fagurra tónsmíða töluvert
lengi framan af öldinni og má nefna nöfn
Sibeliusar, Elgars og Rachmaninoffs sem
dæmi þar um. Þeir voru þó fleiri sem töldu
breytinga þörf. í þeim tilraunum sem hófust
við upphaf tuttugustu aldarinnar var dúr og
möll kerfið engu síður viðmiðun manna og
mælikvarði.
Nýir tónstigar
Meðal þess fyrsta sem varð fyrir mönnum
í leit að nýjum efnivið voru nýir tónstigar. Ef
litið er á c dúr tónstigann í dæmi 2 og hann
borinn saman við hvítu nóturnar á píanóinu
sést að alls staðar eru svartar nótur milli
hverra tveggja hvítra, nema á milli þriðja og
fjórða tóns (e og f) og milli sjöunda og fyrsta
(h og c). Síðarnefndu tónbilin eru kölluð lítil
en hin stór. Tónstigi sem notar hvítu nóturn-
ar en byrjar á annarri nótu en c, t.d. nótunni
d, er frábrugðinn að því leyti að litlu bilin
eru á öðrum stað í tónstiganum. Þessi munur
gleður mannseyrað og var notaður ríkulega
fyrir tíma dúr og moll kerfisins í svonefndum
kirkjutóntegundum, sem voru ríkjandi í
Evrópu fram um aldamót 1600.
Impressionistar í tónlist, með Claude
Debussy í fararbroddi, tóku nú að nota
kirkjutóntegundir í verkum sínum. Þær er
einnig að finna hjá tónskáldum sem almennt
eru ekki talin eins ævintýragjörn, t.d.
Johannesi Brahms. Áhrif þessara bragða
voru einkum að tilfinning fyrir tóntegund
varð óvissari og tvíræðari. I framhaldi af
þessu fóru menn að leita víðar fanga um
tónstiga. Sumir leituðu þeirra í alþýðlegri
1 6 LESBÓK MORGUNBIAÐSINS - MENNING/LISTIR 4. MARS 2000
I