Lesbók Morgunblaðsins - 04.03.2000, Blaðsíða 15

framkvæmda á flugvellinum sem geta eytt öll-
um vonum um líívænlega miðborg.
Flutningur innanlandsflugsins úr Vatns-
mýrinni og nýting flugvallarstæðisins undir
miðborgarbyggð mundi tryggja áframhald-
andi lífdaga miðborgarinnar og styrkja um
leið stöðu Reykjavíkur í alþjóðasamhengi.
Þarna höfum við stórkostlega möguleika á að
byggja upp fallega, hagkvæma og þróunar-
vænlega miðborg í beinum tengslum við
gamla miðbæinn. Með þéttri miðborgarbyggð
á þessu 300 ha svæði, mætti koma fyrir 20.000
og allt að 40.000 manna íbúðarbyggð með til-
heyrandi þjónustu, þar sem fullt tillit yrði tek-
ið til bii’tuskilyrða og veðráttu. Auk þess fengi
háskólinn aukið rými til uppbyggingar og
menningarlífið blandaðist óþvingað íbúðar-
byggð, þjónustu og skóla. Sömuleiðis gætu
stjórnsýsla og viðskiptafyrirtæki komið sér
haganlega fyrir í nánum tengslum við fólkið.
Miðað við að byggðin samanstandi af 4-8
hæða blandaðri randbyggð mætti gera ráð
fyrir að ca 60% svæðisins færu undir byggð en
40% yrðu opin svæði. Með þéttri miðborgar-
byggð í Vatnsmýrinni, væri hægt að fresta um
áratugi kostnaðarsamri byggð í útjöðrum
borgarinnar. Þess í stað væri unnt að byggja
heildstæða og samverkandi höfuðborg með
því að vinna skipulega að hagkvæmri þéttingu
og tengingu innan höfuðborgarsvæðisins.
Stærð og lega flugvallarstæðisins veitir
ómetanlegt fækifæri til að reisa þar miðborg
sem er nógu stór og fjölbreytt til að þjóna
öllu. Miðborgin mundi þá ná þvert yfir nesið í
nánum tengslum við græn svæði, tjarnar-
svæðið og sjóinn. Nálægðin við eldri byggð og
náttúru gefur möguleika á að þróa einstakt
borgarumhverfi með fjölbreyttri randbyggð
sem myndar skýr og vistleg göturými og opin
græn svæði sem leiða náttúrusvæði höfuð-
staðarins inn í miðborgina.
Svæðið er viðkvæmt í meðförum og sömu-
leiðis tengingin við aðliggjandi byggð, þess
vegna þarf að vanda sérstaklega skipulag
þessa svæðis. Staðurinn hefur sérkenni sem
vert er að viðhalda í nýju skipulagi og um leið
þarf að vanda vel nýtinguna á verðmætu
landi. Með þetta í huga veitir ekki af tímanum
og nauðsynlegt að ákvörðun um flutning flug-
vallarins verði tekin sem allra fyrst. Mikillar
undirbúningsvinnu er þörf, bæði vegna rann-
sókna á nýju flugvallarstæði og skipulag-
svinnu á nýjum miðborgarhluta sem lifa á 21.
öldina. Þótt 16 ár, fram að lokum þessa aðal-
skipulagstímabils, séu fljót að líða þá getur
margt gerst í skipulagi höfuðborgarsvæðisins
á þeim tíma sem gæti torveldað flutning flug-
vallarins ef ekki verður strax tekin ákvörðun
um framtíð hans.
Reykjavík á nýrri öld
Uppbygging höfuðborgarinnar á nýrri öld
hefur alla burði til að verða mannlífinu og um-
hverfinu til farsældar. Með skapandi nýtingu
möguleikanna getur Reykjavík orðið sam-
hangandi, heildstæð borg sem kemur til móts
við mismunandi þarfir borgarbúanna og borg-
armenning og mannlíf lifir í sátt við umhverfi
sitt. Reykjavík nýrrar aldar er höfuðborg sem
mikilvægt er að hlúa vel að, til að tryggja
stöðu okkar í alþjóðasamhengi og samkeppni
um vinnuafl og lífsgæði. Lifandi borg dregur
styrk sinn úr fjölbreytni sinni, bæði í um-
hverfi og mannlífi; þétt blönduð miðborgar-
byggð, afmörkuð íbúðarbyggð, götur, torg og
opin græn svæði gefa umhverfinu ólík gæði og
mannlífið einkennist af jafnvægi í blöndun op-
inberra og persónulegra athafna.
Uppbygging í Vatnsmýrinni getur bæði eflt
og flýtt þessari þróun. Miðborg höfuðstaðar-
ins mun standa sem sterkur kjarni og gefa
borginni andlit út á við, kennileiti sem hefur
styrk í heildarmynd sinni. Byggð í Vatnsmýr-
inni mun einnig styrkja allt nesið því áhrif-
anna frá svo stórri byggð gætir víða. Sam-
göngukerfið þarf að aðlaga að nýrri byggð
m.t.t. almenningsvagna og einkabíla. Eftir því
sem byggðin þéttist og blöndun byggðarinnar
eykst styttast akstursleiðir og almennings-
tæki verða ákjósanlegri kostur innan borgar-
markanna. Þetta leiðir til vistvænna umhverf-
is og rólegri umferðar, íbúarnir eyða minni
tíma í samgöngur og hafa því meiri tíma til að
upplifa það sem borgin hefur upp á að bjóða.
Þétting byggðar og meiri borgarbragur þarf
þannig ekki að tákna meiri hávaða og meiri
mengun, heldur þvert á móti, ef unnið er að
markvissu skipulagi.
Skipulag miðborgarbyggðar í Vatnsmýr-
inni býður upp á nýja valkosti í framtíðar-
uppbyggingu borgarinnar þar sem nesið,
vestan Elliðaáa, mun styrkja stöðu sína veru-
lega sem borgarsvæði. Annar valkostur er
þróun byggðar á uppfyllingum úti fyrir nesinu
í stuttri fjarlægð frá borgarkjarnanum. Slík
byggð mun hafa ýmsa kosti bæði umhverfís-
lega og hagkvæma sem vert er að gefa gaum
þegar fram líða stundir.
Höfundurinn er arkitekt og félagi í Samtökum um
betri byggð.
^m^mm^mmmmmm^m^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^mmmmmmmm^^^^^^^^^^^^^^mmmmmmmmmmmmmmm^^^^^^^^^^^^^^^^mmmmmmmmmmmmmmmm^^^x
ERLENPAR/BÆKUR
UPPHAF
ROMANTÍKUR
í bókarlok skrifar Berlin:
„Við getum þakkað
rómantíkerunum frelsi
listamannsins og það að
hvorki listamaðuri inn né
maðurinn almenntverður
útlistaður né 1 <ortlagður á
þann ein feldningslega
hátt sem u| ppi /singamenn
iðkuðu á 18. öld.
Isaiah Berlin: The Roots of Romanticism, 1990
Rómantík var ný meðvitund sem
markar ný viðbrögð í öllu mati
manna á listum, bókmenntum, í
heimspeki og sögu. Menn sáu
umhverfi og náttúru í nýju ljósi.
Isaiah Berlin var manna fróð-
astur um undanfara þessarar
stefnu og upptök á síðari hluta
18. aldar og flutti fræga fyrirlestra um rætur
römantísku stefnunnar, Mellon-fyrirlestrana, í
Washington 1965. Fyrirlestrarnir voru endur-
fluttir í breska útvarpinu og margendurteknir.
Nú fyrst eru þeir gefnir út af Henry Hardy,
sem hefur séð um útgáfu flestra rita og ritgerða
Isaiahs Berlins. Berlin ætlaði sér að auka við
þessa fyrirlestra og gefa út sem bók, en úr því
varð ekki og því eru fyrirlestrarnir gefnir út
eins og hann flutti þá á sínum tíma.
Isaiah Berlin ræðir í upphafi fyrirlestranna
um þær róttæku breytingar sem orðið hafa í
meðvitund og þar með viðmiðunum manna
(efnið miðað við vestræna menningu) á sögu-
legum tíma, hann tekur nokkur dæmi um við-
horf manna og myndir sem þeir gera sér af
guðum sfnum. Berlin vitnar í Vico (uppi í upp-
hafi 18. aldar) um hugmyndir Grikkja um Seif
og Rómveija um Júpíter - setningin „Jovis
omnia plena“ úr Virgli og Vico fjallar síðan um
hugmyndir fornþjóðanna um hina skeggjuðu
alguði samkvæmt goðafræðinni. Eins og kunn-
ugt er var viðfangsefni Vicos mismunandi með-
vitund manna á hinum ýmsu tímum og skilning-
ur á atburðarásinni væri háður því að nálgast
meðvitund samtíðar.
Það var honum óskiljanlegt hvernig „omnia“
heimurinn gæti virst fullur af skeggjuðum Seifi
og Júpíter. Berlin tekur dæmi úr siðfræði Ar-
istótelesar um vináttuna, þar sem hann talar
um tvær tegundir ástar, ástar í hefðbundnum
skilningi og ástar eða vináttu í kaupskap, í því
að eiga viðskiptasambönd, kaupa og selja
ákveðnum aðila. SamlQdngin er lítt ef ekki
óskiljanleg e.t.v. fyrir áhrif kristninnar eða
rómantíkurinnar.
Berlin tekur þessi dæmi til þess að styðja þá
lykilkenningu sína og fleiri sem ritað hafa um
breytingar á meðvitund mannsins og fjölbreyti-
legum skilningi hugtaka, að menning fortíðar-
innar sé mun annarlegri á hinum ýmsu tíma-
skeiðum en við álítum við fyrstu sýn.
Hugtakið „rómantík" vill verða mjög óná-
kvæmt og fljótandi í umfjöllun sumra höfunda.
Berlin nefnir til Herbert Read og Kenneth
Clark en þeir telja að rómantísk meðvitund sé
merkjanleg í ritum fornra höfunda, aðrir nefna
Plato og Plotínus. Berlin ræðir þessar kenning-
ar ekki frekar, en fjallar um hugtakið bundið
vissum tímum, og sem mótast sem stefna við
ákveðnar sögulegar aðstæður og að áhrif þess-
arar stefnu hafi haft mjög svo djúpstæð áhrif
allt fram á okkar tíma. Hann telur að kveikju
stefnunnar sé að finna á síðari hluta 18. aldar og
þá í Þýskalandi.
Rómantíkin var andsvar og ákveðið andóf
gegn upplýsingunni. Upphaf upplýsingarinnr
var m.a. kenningar Newtons og Lockes Upp-
lýsingastefnan mótast síðan á Frakklandi með
kenningum Voltaires og frönsku heimspeking-
Rómantísk myndlist: Goethe í ítölsku landslagi. Málverkið er eftir Johann Heinrich Wilhelm
Tischbein frá árunum 1786-87 en þá fór Goethe til Rómar og málarinn sýnir hann innan um ýms-
ar minjar frá dögum Rómverja.
Isaiah Berlin
anna. Inntakið var trú á skynsemi mannsins og
að þekkingin og vísindin gætu leyst allan
vanda. Grundvallarlögmál um hegðun manns-
ins voru þeim hliðstæða við náttúrulögmálin og
með því að kortleggja þau yrði gjörlegt að móta
samfélagsform sem byggðist á „dyggðinni og
skynseminni".
Samkvæmt kenningum upplýsingarinnar
var gjörlegt að mynda hið fullkomna samfélag
manna, fullkomin þekking á þeim lögum sem
mótuðu mannheima yrði til þess að menn vissu
allt um eðli mannsins og maðurinn næði full-
komnun. Upplýsingin myndi kortleggja allar
hvatir hans og getu. Þekkingin myndi endan-
lega ákveða stöðu hans í náttúrunni, sem hann
var hluti af. Hinn gjörþekkti maður gengi inn í
samfélag sem væri í fullkomnu jafnvægi. Berlin
fjallar um skoðanir Kents á upplýsingunni og
eins og hann sagði við vin sinn Hamann, að nú
vissu menn allt um stjörnugeiminn, menn vissu
allt um hann sem „þeir gætu vitað“. Sama
myndi gilda um alla mannlega þekkingu. Kant
var andsnúinn allri rómantík kallaði slíkt
„Schwármerei". Rök og skynsemi voru við-
fangsefni hans, hann leitaðist við að finna
grundvöllinn að vísindalegri raunhyggju. En
jafnframt var hann „haldinn hugmyndinni um
mennskt frelsi“. Maðurinn er hvorki „tígrisdýr
í hlekkjum né api sem óttast svipuna" Shaftes-
bury. Maðurinn er frjáls. Kant áleit aðal
mannsins vera að geta valið, frjáls og óháður.
Kant fordæmdi forsjárhyggjuna og taldi það
„að nota fólk“ viðurstyggð. Hér komu skoðanir
Kants og Hamanns saman. En Berlin telur Ha-
mann upphafsmann að þýskri rómantík.
Johann George Hamann var sprottinn upp
úr þjóðdjúpinu, faðir hans kráreigandi í Kön-
ingsberg. Hann ólst upp í Austur-Prússlandi og
mótaðist af pílltismanum. Hamann leit á upp-
lýsinguna sem stefnu sem þrengdi svo að
manninum að honum lá við köfnum, í augum
upplýsingarinnar var maðurinn líflaus starfs-
kraftur, persónulaus og handhægt verkfæri í
stöðluðu samfélagi „homo economicus“. Ha-
mann taldi að stefnan viðurkenndi ekki tilfinn-
ingar, smekk og sköpunargáfur. í huga Ha-
manns var Guð ekki stjórnandi, ekki
stærðfræðingur eða byggingarmeistari, heldur
„skáldið". Það var því ekki að undra að Ha-
mann hæddi og sproksetti skynsemisguðfræð-
inga sem reyndu að útskýra guðdóminn út frá
reglum skynsamlegra upplýsingar og rök-
leiðslu og skýra út kraftaverkin á þeim grund-
velli að Kristur hafi kunnað heilmikið íyrir sér í
efnafærði, þegar hann breytti vatni í vín. Djúp
mannssálarinnar var dýpsta vatn veraldarinn-
ar og þar var uppspretta lifandi andlegs lífs,
lista og bókmennta, engum mælistikum varð
þar beitt. Maðurinn var frjáls með Guði.
Berlin fjallar um fjölda rómantíkera og telur
að þeir með tölu hafi tileinkað sér grunnkenn-
ingar Hamanns og vart geta dregið andann í
heimum upplýsingarinnar, þar sem allt var vís-v
indalega sannað og eðli mannsins og heimsins
endanlega kortlagt og staðlað.
Herder fór til Parísar og var þar eins og fisk-
ur á þurru landi, þoldi ekki salonina eða þá
snjöllu samræðuhópa sem létu ljós sitt skína,
kallaði þá sállausa sanskennara og innantómar
túbur. Herder var boðberi þjóðdjúpsins og
mótaði hugtakið „Volksgeist“. Skáldin sóttu
efniviðinn í tóna þjóðstemmanna og þjóðvís-
anna. „Þytur í skógum, brimið við ströndina“
heyrist sem viðlagið í ljóðum þýskra skálda -
Spengler: Untergang des Abendlandes -.
Óbeisluð náttúran varð þeim kveikjan sem end-
urómaði í kvæðum og tónlist þessa tímabils
sem er viðfangsefni Berlins.
Hann fjallar um einstaklinga og skáld sem
vöktu upp rómantíska heimsmynd.
I bókarlok skrifar Berlin: „Við getum þakkað ’
rómantíkerunum frelsi listamannsins og það að
hvorki listamaðurinn né maðurinn almennt
verður útlistaður né kortlaðgur á þann einfeld-
ingslega hátt sem upplýsingamenn iðkuðu á 18.
öld. Það má einnig þakka þeim að heildarlausn
á öllum vandræðum mannanna verður seint
fundin og tilraunir til slíkra aðgerða hafa endað
með ósköpum."
Rómantíkerarnii' lögðu megin áherslu á að
ógerningur væri að segja fyrir um tilraunir
manna um umsköpun eigin eðlis - sálar. Aileið-
ing af kenningum þeiiTa er fjölhyggjan (Berl-
in), fijálslyndi og umburðarlyndi og vissan um
ófullkomleika mennskra verka. j
Þessir fyrirlestrar Isaiahs Berlins eru listi-
lega samdir og hann kemur sjálfur nær lesand-
anum, þar sem þessi texti er mæltur af munni
fram.
SIGLAUGUR BRYNLEIFSSON
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 4. MARS 2000 1 5