Lesbók Morgunblaðsins - 04.03.2000, Blaðsíða 17

tónlist og notuðu með góðum árangri, t.d.
Béla Bartok. Fimmtóna (pentatonic) tónstiga
sóttu menn til Austurlanda fjær. Aðrir smíð-
uðu sína eigin tónstiga, stundum með átta
tónum (Octatonic). Heiltónatónstigi heillaði
ýmsa á tímabili. Það er tónstigi þar sem öll
tónbilin eru stór, sjá dæmi 5. Gallinn við
heiltónatónstigann er sá að ekki eru fleiri
tónstigar mögulegir en tveir. Það er því ekki
hægt að fara á milli nema tveggja tónteg-
unda, sem er þunnur þrettándi miðað við
þær tólf sem menn hafa í dúr og moll.
Tilraunir þessar með tónstiga af ýmsu tagi
auðguðu tónlistina verulega. Spurningunni
um hvort unnt væri að skapa nýtt tónmál
sambærilegt við dúr og moll varð þó raun-
verulega ekki svarað. Menn sneru sér að
öðrum viðfangsefnum áður en á það reyndi í
nægilegum mæli.
Þykkir hljómar
Á sama hátt og menn reyndu að auðga lag-
línur sínar með nýjum tónstigum var tekið til
við að víkka út hljómfræðina. Þess var áður
getið hvernig gerður var í dúr og moll kerf-
inu greinarmunur á ómstríðum hljómum og
ómblíðum og hvernig þríhljómurinn var
byggður upp. Nú var farið að bæta fleiri
þríundum ofan á þríhljóminn. Sjá dæmi 6.
Utkoman varð litrík og hljómrík en ekki var
unnt að halda jafnframt hinum skýra mis-
mun ómstríðra og ómblíðra hljóma, þar sem
allir hljómar tóku að verða ómstríðir. Debus-
sy og Maurice Ravel eru meðal tónskálda
sem náðu góðum árangri með aðferðum af
þessu tagi.
Fleirtóntegundir
í dúr og moll kerfinu ferðast menn iðulega
frá einni tóntegund til annarrar. Nú var farið
að nota fleiri en eina tóntegund samtímis.
Slík tónverk eru nefnd polytonal og eitt
þeirra frægustu er ballettinn Petruska eftir
Igor Stravinsky. í dæmi 7 má sjá tónstigana
tvo sem Stravinsky notar samtímis í þessu
verki. Er annar í c, hinn í fís og sést vel að
þeir eiga ekki margar nótur sameiginlega. í
dæmi 8 er þekkt stef úr verkinu og má sjá í
neðri línunni báða hljómana, fís og dúr og c
dúr, sem hljóma endurtekið hvor á eftir öðr-
um. Tónskáldið notar hljómana í einfaldri og
skýrri mynd og útkoman verður fyrir bragð-
ið vel skiljanleg og áhrifamikil.
Annað tónskáld, sem notaði polytonal-
tækni með góðum árangri, var Bandaríkja-
maðurinn Charles Ives. Hann átti það til að
fá að láni alþekkt lög, eins og t.d. lúðrasveit-
armarsa, og láta þau hljóma með sínum rómi
í sinni tóntegund inni í miðju hljómsveitar-
verki, þar sem tónlistin að öðru leyti var í
annam tóntegund. Menn skyldu halda að úr
slíku hljóti að verða óskiljanlegur grautur,
en svo er alls ekki, ef rétt er á spöðunum
haldið. Ekki þarf annað en að hlusta á verk
Ives „Three Places in New England" til þess
að sannfærast um það.
Ástand eða atburðarós
Þær breytingar á tónmálinu sem hér hafa
verið nefndar og aðrar fleiri höfðu víðtæk
áhrif. Það varð ljóst að unnt var að semja
fagra tónlist án þess að fylgt væri hinum
ströngu reglum dúr og moll. Nú var farið að
endurskoða ýmsar aðrar forsendur tónlistar-
innar sem teknar höfðu verið sem gefinn
hlutur öldum saman. Þannig virtist mörgum
sem ekki væri lengur þörf á hinni voldugu
byggingu, skýra skipulagi og eftirminnilegu
atburðarás, sem einkenndi gömlu tónlistina.
Því skyldi tónlist þurfa að segja eitthvað?
Var henni ekki nóg að vera?
Það viðhorf var ríkt hjá mörgum í upphafi
þessara umbrotatíma og hefur raunar haldist
í nokkrum mæli fram á okkar daga, að tón-
listin þyrfti að eiga sameiginlegt tungumál
sem allir skildu, svipað því sem dúr og moll
kerfið hafði verið. Með breyttum viðhorfum
um inntak tónlistar varð hins vegar þörfin á
sameiginlegu tónmáli minni. Til þess að
njóta til fulls hljómsveitarverka Beethovens
var viss skilningur tónamálinu nauðsynlegur
til þess að fylgjast með ferðum stefjanna um
ævintýrastigu. Nú var ekki lengur þörf fyrir
atburðarás eða rökrétta framvindu. Tón-
verkið lýsti aðeins ástandi eða einstökum at-
burðum sem virtust ótengdir að öðru leyti en
því, að þeir heyi-ðust hver á eftir öðrum. Nú
skipti skynjun meira máli en skilningur.
Tónskáld tóku að búa til hvert sitt eigið
tónmál. Sum skiptu um aðferð í hverju verki.
Alexander Scrabin átti sér þannig einn
hljóm, sem hann nefndi hinn dularfulla. Sjá
dæmi 9. I slíkan hljóm mátti sækja allan
efnivið í heilt verk. Lýsir þetta vel því sjálfs-
trausti og þeirri bjartsýni sem menn höfðu
um framtíð menningarinnar í upphafi ald-
arinnar áður en heimsstyrjaldirnar skullu yf-
ir.
Höfundur er tónskóld og mun skrifa fleiri greinar
um tónlist ó tuttugustu öld í Lesbók ó næstu vikum.
SÝNING UM ÆVIOG STARF JESÚ KRISTS í LISTASAFNIÁRNESINGA
Þjóðminjasafn/lvar Brynjólfsson
Guðspjallamenn frá Staðarhóli - fimm fjalir úr prédikunarstól Staðarhólskirkju í Saurbæ vestur. Nafn listamannsins er gleymt. Fyrir miðju er Krist-
ur með ríkisepli í hönd og geislabaug mikinn um höfuð og honum til beggja handa guðspjallamennirnir, Markús, Mattheus, Jóhannes og Lúkas.
KRISTUR KOMINN
SUÐURYFIRHEIÐAR
í Listasafni Árnesinga verður í dag kl. 16 opnuð sýn-
ingin „Kristur- myndasagg77. Hún er að uppistöðu til
eftirmyndir Kristsmynda sem Haraldur Ingi Flaralds-
son valdi á sýninguna „Jesús Kristur- eftirlýstur" sem
sett var upp í Listasafninu á Akureyri. AAARGRÉT
SVEINBJÖRNSDQTTIR ræddi við Hildi Hákonardótt-
ur sem hefur raðað myndunum upp á nýtt, auk þess
sem fengin hafa verið að láni verk frá Þjóðminjasafni.
FLESTAR myndirnar á sýning-
unni eru eftirmyndir eða litljós-
rit af þekktum Kristsmyndum
úr evrópskri og íslenskri lista-
sögu og eru fengnar að láni hjá
Listasafninu á Akureyri. Hin
elsta er frá 12. öld úr dóm-
kirkju Normanna á Sikiley og
sést þar Kristur alvaldur. Yngsta verkið er
íslenskt, Pietá eftir Magnús Kjartansson, og
sýnir niðurtektina af krossinum. Frumverk-
in sem fengin voru að láni hjá Þjóðminjasafni
Islands eru Guðspjallamenn frá Staðarhóli
eftir óþekktan listamann, altaristaflan frá
Upsum í Svarfaðardal eftir Hallgrím Jóns-
son og altaristafla eftir Ámunda smið. Enn-
fremur má þar sjá lítið mósaíkverk, Tvo
Rómverja, eftir Erró úr eigu Listasafns Ár-
nesinga.
Að sögn Hildar Hákonardóttur, forstöðu-
manns Listasafns Árnesinga, er sýningunni
ætlað að vera nokkurs konar endurvakning á
hinni miðaldalegu myndabók, þegar biblíu-
sögur voru skráðar á veggi guðshúsa svo all-
ir gætu „lesið“, líka hinir ólæsu. „Þótt Lút-
her hafi lagt áherslu á orðið lærast frásögur
Biblíunnar ennþá fyrst og fremst gegnum
myndir. Myndir af Jesú hafa frá öndverðu
endurspeglað afstöðu og aðstæður þeirra
sem gerðu þær. Hvaða boðskap þarf að fela
og fyrir hverju er barist, hvað á að kenna og
hvaða áróður þarf að reka. Myndirnar sýna
alþekkt atriði úr lífi Jesú, þegar hann var
færður í musterið, skírnina, brottrekstur
fjármangaranna úr musterinu og gönguna á
vatninu. Kvöldmáltíðin, krossfestingin og
Kristur upprisinn eru þeir atburðir, sem
fangað hafa huga myndlistamanna síðari
tíma hvað sterkast og um þá fjalla margar
myndanna,“ segir Hildur. Jafnframt segir
hún sýninguna varðaða leið gegnum vest-
ræna stflsögu, allt frá býsönsku mósaíki,
gegnum rómanska og gotneska list, yfir í
barokk, raunsæi og póstmódernisma. Þannig
sé sýningin vel fallin til kennslu í kristin-
fræði, en ekki síður til fróðleiks í listasögu
og myndmennt almennt. Á þessum árstíma
stendur fermingarundirbúningur sem hæst
og býður Hildur fermingarbörn sérstaklega
velkomin á sýninguna.
Upphaflega hélt hún að hún væri með til-
búna sýningu í höndunum sem auðvelt væri
að snara upp á veggi en fljótt kom í ljós að
salirnir á Selfossi útheimtu öðruvísi upp-
röðun en á Akureyri. „Svo við ákváðum að
raða myndunum upp á nýtt í ævisögustíl.
Salirnir eru allt öðruvísi hér og rýmistilfinn-
ingin önnur. Hér látum við listastefnur skar-
ast og bætum inn töluverðu af textum. Hjá
nútímamanninum vinnur þetta tvennt sam-^
an, mynd og upplýsingar um höfund eða
myndefni. Lýsingar Kristjáns Eldjárns á
gömlum verkum eru ómetanlegar, því hann
bendir á svo mörg atriði sem við sjáum ekki í
fljótu bragði þótt við höfum myndina fyrir
augunum,“ segir Hildur.
Sést ekki nokkur engill
Þegar hún fór að skoða sýninguna nánar
fannst henni þó eitthvað vanta. „Þarna eru
engar myndir frá boðun Maríu eða fæðingu
Krists - og það sést ekki nokkur engill,“ seg-
ir hún og rekur ástæðuna til sjónarhornsins.
„Þetta eru allt karlmenn sem hafa gert
myndirnar, sem eru um einhvern frægasta
karlmann sögunnar - og það er karlmaður
sem hefur valið myndirnar. Þjáningin og
endalokin virðast lfka fanga hug nútíma- v
mannsins meira en upphafið," heldur Hildur
áfram og viðurkennir að vissulega hefði það
verið athyglisverð tilraun að fá myndlistar-
konu til að velja myndir af ævi Krists og sjá
hvernig sjónarhornið hefði breyst.
Herra Sigurður Sigurðarson, vígslubiskup
í Skálholti, opnar sýninguna í dag kl. 16. Við
opnunina syngja félagar úr sönghópnum
Voces Thules lög frá tíð séra Hjalta Þor-
steinssonar í Vatnsfirði, sem var að sögn
Hildar svo tónelskur að hann stemmdi hljóð-
færin fyrir Þórð biskup Þorláksson, þegar
hann var aðstoðarprestur í Skálholti. Þá mun
myndlistarkonan Þóra Þórisdóttir flytja
gjörning þar sem hún veltir fyrir sér þeimf
skilyrðum sem Islendingar settu fyrir því að
þeir tækju kristna trú fyrir 1000 árum.
Sýningin stendur til sunnudagsins 19.
mars nk. Sýningartíma safnsins hefur verið
breytt og er nú opið alla virka daga nema
mánudaga kl. 14-17 en kl. 13-18 um helgar.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 4. MARS 2000 1 7