Lesbók Morgunblaðsins - 18.03.2000, Blaðsíða 12

Meðan búið var með sauðfé á Hraunabæjunum var treyst á beit í hrauninu. Myndin sem tekin var
í vetur sýnir að á snjóþungum vetrum getur tekið fyrir beit.
FORNAR LEIÐIR ÚTFRÁ HRAUNUM OG HAFNARFIRÐI
Óttarsst
^íf/Ð/N
Kapellan
CvencJar-
brunnur
Kapelluhraun
Selhraun
Hvassa-
hraunssel
Skorás
MORBtlN'
Hellnahraun
Lónakotsscl
Svínholt
Óttars-
staðasel
ec f Bleitóstefosv : ■ // \\
= \ háls Vantshliöar- j
í hnúkur /f Cráhellu-
jj I ^Vatnshllð Ij hraun,
K Straumssel
Sándahlíð
Selhöfðl
Fjárborgin
Stórhöfði
Klifsholt
Brunntc
Snókalönd Arnar-
klettur
^ \\ Óbrynnis-
V hólár
Sauðabrekkugjá
lúðarvatns-
stæði
Stakur
Helgafell
Sandfell
Hrútagjá
-Slysadálur
Háuhnúkar
Skúlatún
nota uppsátur á Óttarsstöðum þó það sé óþén-
ugt. Engjar eru öngvar og ekki kemur það á
óvart.
Af virðingargerð um Lónakot 60 árum síðar,
• anno 1763, má ráða að kotið hafi heldur lasnast;
þar séu bæjardyr með fomfálegu þili, en gat er
fallið á göngin milli búrdyra og baðstofu. Vegg-
ir utan eru víða fallnir. Með sjónum er tún-
garður, mjög fallinn.
„Pannig er Kongs-Jörðin Lónakot af oss
imdirskrifuðum úttekin og álitin, eftir göfugs
sýsiumannsins befalinff‘, skrifa virðingarmenn-
imir Páll Þorleifsson og Guðmundur Olafsson.
Straumur
Af Hraunabæjunum er Straumur kunnastur
og helgast einkum af því að glæsilegt timbur-
hús í burstabæjarstíl hefur staðið þar í meira en
hálfa öld og blasir við af Keflavíkurveginum hjá
Straumsvík. Þrátt fyrir álverið austan víkurinn-
ar, aðeins snertuspwl frá, er Straumsvík með
því fegurra í ríki náttúrunnar við Faxaflóa. Hún
. lætursamtekkimikiðyfirsérvíkinsúama-, þar
em hvorki sjávarhamrar eða skriður í sjó fram
né neitt það sem kalla má stórbrotið. Það er hin
smágerða fegurð sem þama á sitt konungsríki
og hún er aldrei eins frá degi til dags og sí-
breytileg frá morgni til kvölds vegna þess að
birtan ræður úrslitum um það hvemig hún nýt-
ur sín, svo og munurinn á flóði og fjöm. Menn
hafa að sönnu lítinn tíma til að gaumgæfa þetta
á fullri ferð um Keflavíkurveginn, en það er
meira en ómaksins virði að staldra við, leggja
bílnum og ganga niður að víkinni þar sem húsin
í Straumi speglast oft á lognkyrrum dögum og
hraunið gengur í samband við vatnið. Það er
ótrúlegt, en samt satt, að stórhuga menn höfðu
* einhvemtíma í hyggju að gera uppfyllingu í vík-
ina; eyða henni og byggja þar þilplötuverk-
smiðju.
Umhverfi Straums er þó ef til vill ævintýra-
legast við Bmnntjöm, lítið eitt vestar, þar sem
bröttum hraunhóli með fallegum hraunreipum
snarhallar niður að vatninu og speglast í því á
lygnum degi. Hafa lærðar ritgerðir verið skrif-
aðar um sérkennilegt lífríki i Bmnntjöm, til að
mynda dvergbleikju, sem ekki er til annars
staðar en í lónunum þarna og virðist ganga milli
þeirra, enda mikill vatnsgangur undir hraun-
inu.
Dvergbleikjan er sérkennileg í útliti og ekki
beint gáfuleg. En hún plumar sig við þessar að-
stæður og segir svo í samantekt þriggja
náttúrafræðinga sem birtist í Náttúrfræðingn-
um 1998:
„Það að dvergbleikja skyldi finnast þar er
eitt og sér markvert í ljósi þess hve fátítt þetta
bleikjuafbrigði er í vatnakerfum landsins.
Einnig kemur þar til að lífshættir bleikjunnar á
þessu svæði eru einstakir, því ekki er vitað til
þess annars staðar að dvergbleikjur nýti sér í
senn umhverfi ferskvatns og sjávar.“
í tjömunum við Straumsvík verður vemleg-
ur munur á vatnshæð eftir sjávarfollum eins og
í lónunum við Lónakot. Á útfiri verður stríður
straumur milli tjamanna og kemur í ljós að
lækir og jafnvel miðlungsstór á sprettur fram
undan hrauninu. Sumpart gæti það verið Kaldá
sem rennur á víð og dreif undir hraunin allar
götur vestur í Straumsvík og sumpart neðan-
hraunsvötn með upptök sunnar við fjallgarðinn.
Straumur er stór jörð sem bezt sést af því að
hún á land til móts við Krýsuvík. Austanmegin
er land Þorbjamarstaða, en land Óttarsstaða
að vestan. Straumur hafði hinsvegar þann ann-
marka sem bújörð, að þar er nánast ekkert tún
og heima við er varla hægt að tala um ræktan-
legtland.
Ekki lét Bjarni Bjamason, síðar skólastjóri á
Laugarvatni, það aftra sér frá því að hefja fjár-
búskap í stómm stíl í Straumi þegar hann var
skólastjóri í Hafnarfirði. Hann hefur ekki fund-
ið kröftum sínum fullt viðnám við kennslu og
skólastjóm svo káppsfullur og átakamikill sem
hann var. Bjami eignaðist Straum og hóf bú-
skap þar 1918, þá ókvæntur. Fallegur bursta-
bær sem fyrir var á jörðinni brann til kaldra
Fjaran við Lónakot. Lending var talin háskaleg og bærinn var svo berskjaldaður fyrir ágangi
sjávar að hann tók af í flóði um 1700 og var þá færður uppá allháan hraunhól.
Brunntjörn, stundum einnig kölluð Urtartjörn, skammt vestan við Straum, er fegurst allra tjarna
í nánd við Straumsvíkina. Þar ogí fleiri tjörnum eru heimkynní dvergbleikjunnar.
kola 1926, segir Ragnhildur Guðmundsdóttir
frá Óttarsstöðum, sem horfði á eldsvoðann. En
Bjarni hefur ekki látið þetta áfall draga úr sér
kjarkinn, heldur snúið sér að því á næsta ári að
koma upp nýju húsi.
Með fullu starfi varð Bjami að byggja bú-
skapinn í Straumi á aðkeyptu vinnuafli og ólík-
legt að nokkur maður hafi rekið stærra bú í
Hraunum fyrr eða síðar. Ég hef fyrir því orð
Þorkels sonar hans á Laugarvatni, að Bjami
hafi haft 400 fjár í Straumi, en Þorkell fæddist í
Straumi 1929, sama ár og Bjami flutti austur að
Laugarvatni. Búskap hans í Straumi lauk þó
ekkiíyrren 1930.
Nærri má geta að mjög hefur verið treyst á
vetrarbeit, en samt verður ekki hjá því komizt
að eiga allveralegan heyfeng handa 400 fjár, ef
jarðbönn verða. Þein-a heyja varð aðeins aílað
að litlu leyti í Straumi og mun Bjarai hafa heyj-
að austur í Amessýslu.
Lítið eða ekki neitt sést nú eftir af fjárhúsun-
um, en eins og áður var vikið að, byggði Bjami
af verulegum stórhug hús í burstabæjarstíl,
ólíkt þeim lágreistu byggingum sem fyrir vom
á Hraunabæjunum. Húsið í Straumi stendur
enn; það er staðarprýði og fellur ákaflega vel að
umhverfinu.
Ekki kemur á óvart að höfundur hússins er
Guðjón Samúelsson, arkitekt og húsameistari
ríldsins, og hefur hann þá teiknað húsið um Ifkt
leyti og Laugarvatnsskólann. Teikningin er til
og merkt manni sem að líkindum hefur starfað
hjá Guðjóni, en Þorkell Bjarnason á Laugar-
vatni segir, og hefur það eftir föður sínum, að
Guðjón sé arkitektinn. Það er einnig staðfest á
minningarskildi sem upp var settur í Straumi.
Ymisskonar búskapur var um árabil í
Straumi, þar á meðal svínabú. I meira en 20 ár
bjó enginn í húsinu og það var að grotna niður,
bæði að innan og utan. Sáu sumir þann kost
vænstan að rífa húsið, en ekki varð þó af því og
Hafnfirðingar sýndu þann metnað að vilja varð-
veita það.
Sett var á laggimar menningarmiðstöð í
Straumi með vinnuaðstöðu fyrir listamenn.
Sverrir Ólafsson myndhöggvari hefur frá upp-
hafi verið forstöðumaður listamiðstöðvarinnar,
auk þess sem hann hefur eigin vinnustofu í
Straumi. Það kom í hans hlut að endurgera hús-
ið að innan og utan með fulltingi Hafnarfjarðar-
bæjar og styrk frá Álverinu og einstaklingum.
Hlöðunni hefur verið breytt í 150 fermetra sýn-
ingarsal eða vinnustofu sem fær birtu frá þrem
kvistgluggum á framhliðinni. Þar íyrir aftan er
stór vinnustofa með þakglugga og birtu eins og
allir myndlistarmenn sækjast eftir.
Á þeim áratug sem listamiðstöðin í Straumi
hefur starfað hafa um 1000 listamenn dvalið í
Straumi; fólk úr öllum listgreinum og frá 32
þjóðlöndum. í þeim hópi eru rithöfundar, kvik-
myndagerðarmenn, tónlistarfólk, arkitektar,
hönnuðir, málarar, myndhöggvarar og leirlista-
fólk.
í íbúðarhúsinu em íbúðir fyrir listamenn; þar
geta búið 5 í einu. Mikil spurn er eftir vinnustof-
um í Straumi, sem menningarmálanefnd Hafn-
arfjarðar og forstöðumaðurinn ráðstafa, enda
eru allskonar verkfæri látin í té.
Straumsland náði lítið eitt út með Straums-
víkinni að norðan en fyrst og fremst er það í
hrauninu fyrir sunnan. Bæjarstæðið í Straumi
var fyrr á tímum á sama stað, en túnin vora
ekki annað en smáblettir og hefur líklega mun-
að mest um Lambhúsgerði sem þekkist af
hlöðnum gijótgarði lítið eitt vestan við Straum.
Við bæinn var sjálft Straumstúnið, sem aðeins
var smáskiki, og sunnan við Keflavíkurveginn
var ein skák til viðbótar og grjótgarður í kring;
þar hét Fagrivöllur.
Þar sem Keflavíkurvegurinn liggur fyrir
botni Straumsvíkur stóð áður hjáleigan Péturs-
kot og em Péturskotsvör og Straumstjamir
þar niður af. Austan við Ósinn var býlið Litli-
Lambhagi en sunnar, undir brún Kapellu-
hrauns, var hjáleigan Gerði. Þar er nú sumar-
bústaður.
Niðurlagí næstu Lesbók.
1 2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/USTIR 18. MARS 2000