Lesbók Morgunblaðsins - 18.03.2000, Blaðsíða 13

SKEGGSTAÐABONDINN
ÆTTFAÐIR MEÐ HÚN-
VETNINGUM Á 18. ÖLD
JEFTIR
INGVAR GÍSLASON
Jón Jónsson (f. 1709 d. 1785) bjó um
langt skeið á Skeggstöðum í Svartár-
dal í Húnavatnssýslu. Er talið að
hann hafi byrjað búskap þar um 1740
og sat jörðina til dánardægurs, þ.e.
um 45 ár. Kona Jóns var Björg Jóns-
dóttir, innfæddur Húnvetningur, en
ekki er getið fæðingarárs hennar eða
dánardægurs svo ég muni, en hún lifði langa
ævi. Jón bóndi er ýmist sagður Eyfírðingur eða
Þingeyingur og var sennilega hvort tveggja.
Þar er oft mjótt á munum. Ekki var hann mik-
illa manna og barst fátækur vestur til Húna-
vatnssýslu. „Þótti hann lítill fyrir sér,“ segir
Gísli Konráðsson í Húnvetningasögu. Um
Björgu hefur Gísli aftur á móti þessi ummæli:
„Björg var allrösk kona til hvarvetna og þótti
mörgum hún vargefin."
Varla fer milli mála að Jón Jónsson átti lítið
undir sér þegar hann settist að í Húnavatns-
þingi. Hvorki hefur mönnum þótt hann mikill
fyrir mann að sjá né að harin hafí borist á. Hann
naut hvorki ættar né auðs, aðkomumaður þar
að auki. En þótt Húnvetnihgum hafi ekki þótt
hann beysinn bógur í lifanda lífi, er ósanngjarnt
að láta það álit loða við nafn hans að eilífu. Hið
sanna er að Jón Eyfirðingur á Skeggstöðum
reyndist farsæll bóndi á harðindaöld og stóð af
sér áfollin betur en margur annar. Húnvetnska
góðbóndadóttirin, sem átti Jón og gerðist hús-
freyja á Skeggstöðum, var velgift en ekld „var-
gefin“ eins og Gísli Konráðsson orðar það.
Raunar vai’ hún aldrei til auðs borin sjálf, þótt
hún ætti til góðra að telja í heimahéraði sínu.
Hún missti föður sinn ung, bernskuheimili
hennar, sem var fjölmennt og barnmargt, var
leyst upp, systkinin tvístruðust í ýmsar áttir.
Var því ekki ólíkt á komið með Jóni og Björgu,
að bæði gengu þau út í lífið bláfátæk. Hins veg-
ar voru þau dugmikil til bjargráða og höfðu
gæfuna með sér.
Um þá skoðun að Skeggstaðahjón hafi verið
dugandi manneskjur saman og hvort um sig
skal vísað til greinagóðrar ritgerðar eftir
Bjarna Jónasson fræðimann í Blöndudalshól-
um. Hana er að finna í bókinni Svipum og sögn-
um, útgefinni af Sögufélaginu Húnvetningi
1948. Nefnist ritgerðin Upphaf Skeggstaðaætt-
ar. Tilefni þeirrar ritgerðar var að Bjarni hugð-
ist vinna að útgáfu á handriti bókar eftir Björn
annálsritara á Brandsstöðum (f. 1789 d. 1859)
um sk. Skeggstaðaætt, sem rekur upphaf sitt til
Jóns úr Eyjafirði og Bjargar hinnar hún-
vetnsku á Skeggstöðum á 18. öld. Björn á
Brandsstöðum fer góðum orðum um dygðir og
manndáðir Skeggstaðahjóna. Hann lýsir Jóni
svo, að hann væri „mikið guðrækinn maður, þol-
inn og þrautgóður, ráðvandur og reglumaður,
en ei atgervismaður að afli né hagleik.“ Hér ber
mikið á milli þeirra Gísla Konráðssonar og
Bjöms á Brandsstöðum. Þeir voru báðir kunnir
fræðimenn og lögðu fyrir sig þjóðleg fræðistörf.
Þeir voru samtímamenn og mjög á sama aldri.
Gísli sér ekki ástæðu til að gera neitt úr persónu
Jóns og lífsstarfi hans. Álit hans er raunar ekki
að neinu hafandi sem lokaorð í eftirmælum um
Jón. Eftir stendur mannlýsing Bjöms á
Brandsstöðum og er hún efalaust nær lagi. En
fræðimennimir tveir em sammála um að Björg
á Skeggstöðum hafi verið atorku- og myndar-
kona.
Um búskap og heimilishagi Jóns og Bjargar
segir Björn á Brandsstöðum m.a.:
„Á Skeggstöðum fóra þau að búa um 1740,
kostalausri 30 hundraða jörð. Fljótt fjölgaði
málnytu þeirra og bættist þeim brauð með
barni. Þau áttu 15 böm og eitt átti hann áður.
Tvö af þeim dóu ung, en 14 urðu fullorðin. Má
hér af sjá, hve mikil snilld hefur verið á búskap
þeirra, að eignast fyrst pening [fénað] og halda
honum fram hallærisbálkinn 1752-1759 og
hverjum harðindum þau liðu ei nauð. Sauðfallið
1766 grandaði ei skepnum hýstum við nóg hey.
Fjárfaraldrið [fjárkláðinn] kom þar, fyrir fyrir-
hyggjusemi, seinast hér í sveit, þó að lokum allt
fé væri skorið 1779 [samkv. valdboði]. Og síðast
branafellisárið 1784 lifðu kýmar og fé nokkurt
og hross, svo að bestu búum var, þó slíkt mætti
þakka fyrirhyggju systkinanna, því Jón varð
karlægur og dó um það leyti.“ Þessi stutta en
greinagóða frásögn segir rúmlega 40 ára bú-
skaparsögu Jóns á Skeggstöðum og lýsir vel því
„rekstrarumhverfi" sem hann býr við og aðrir
bændur. Búskaparskilyrði vora ekki glæsileg á
18. öld. Afrakstur búskapar var eftir því. Fjár-
hagsleg afkoma meðalbónda var rýr, hvað þá
kotunga og annarra sem við búskap unnu. Hag-
ur þjóðarbúsins í heild var afarbágur, þótt auð-
vitað væri afkoma ríkismanna ofar öllu meðal-
lagi. Þeir gátu bjargast, þótt augljóst sé að
efnum þeirra margra hlaut einnig að hraka.
I ofanritaðri frásögn Björns á Brandsstöðum
eru taldar upp ýmsar hallærisástæður þessa
tímabils: Sauðfjárveiki með fjárfelli á sjötta ára-
tug aldarinnar, öskufall vegna Heklugoss 1766,
fjárkláðinn mikli sem herjaði 15-20 ár eftir 1760
og varð ekki útrýmt nema með skipulegum nið-
urskurði og fjái’skiptum. Á efstu áram Jóns á
Skeggstöðum, þegar hann var lagstur ellileg-
una og ófær til bústjórnar sjálfur, dynja móðu-
harðindin yfir og ná einnig til Húnvetninga
(„branafellisárið 1784“). En þá nýtur við forsjár
og íyrirhyggju barna hans, enda fulltíða fólk
sem kunni til verka. í upptalningu Bjöms á
Brandsstöðum á orsökum hallæra er ógetið
veðurfarsins, vetrarharðinda, óblíðra sumra,
snjóþyngsla, hafísa og stórviðra, sem allt varð
til þess að auka bágindi fólks efnahagslega og
heilsufarslega. Hlekkui- í þessari raunakeðju er
því manndauði af sulti og vesöld og vergangs-
hrakningar uppflosnaðra öreiga. Húnvetningar
fóra ekki varhluta af þessu. Þetta allt saman-
lagt sýnast æmar ástæður til örbirgðar og
eymdar. Ymsir sagnfræðingar líta auk þess svo
á að saka megi sjálfa þjóðfélagsgerðina um vol-
æðisástand aldarinnar, þá ekki síður stjórnar-
hætti og skipulag verslunar og viðskipta.
En hverjar svo sem orsakir vora, þá var hag-
ur íslensku þjóðarinnar á 18. öld með því versta
sem um getur í sögu hennar. Því er freistandi að
virða nánar fyrir sér „einsögu" Skeggstaða-
hjóna eins og hún birtist í skrifum Björns ann-
álsritara. Á þetta skal nú litið í sjónhending,
fara um það nokkram orðum.
Þegar tekið er tillit til þess að 18. öldin var
mannfellistími vegna hungurs og næringar-
skorts og auk þess kunn af miklum barnadauða,
þar sem ekki lifði nema brot fæddra barna til
fullorðinsára og barnaskarinn hrundi víða niður
og þótti varla tiltökumál, þá vekur eftirtekt að
af 15 bömum sem Skeggstaðahjón áttu saman
að viðbættu hinu sextánda sem Jón eignaðist
fyrir hjónaband (það var stúlka, Guðrún að
nafni og bjó m.a. í Finnstungu), náðu 14 fullorð-
insaldri. Aðeins tvö böm dóu mjög ung. Tvö lét-
ust uppkomin, en ung að áram. Jón drakknaði í
fiskiróðri og Ingibjörg (önnur af tveimur með
því nafni) var alla tíð heilsuveil og dó um tvítugt.
Frá 10 systkinanna era ættir komnar. Miðað
við aldarhátt hafa Skeggstaðahjón annast svo
vel uppeldi og uppfóstrun barna sinna að til fyr-
irmyndar má teljast. Þau vora lánsöm með börn
sín og komu þeim vel til manns. Hlutur móður-
innar í þessu efni er áreiðanlega stór, enda eru
engar úrtölur um dugnað og röskleika Bjargar í
eftirmælum. Hún réð íyrir innan stokk og kunni
áreiðanlega vel að spila úr þeim efnum sem hún
hafði. En undirstaðan að velfamaði heimihsins,
þar með bamanna í uppvextinum, er auðvitað
sú að búskapurinn heppnaðist vel. Skeggstaða-
bóndi, Jón Eyfirðingur, vai’ laginn búmaður,
þótt hann væri hvorki aflraunamaður né sérleg-
ur smiður. En hann var þolinn og þrautgóður,
reglusamur og ráðvandur eins og Bjöm á
Brandsstöðum lýsir honum og að auki guðræk-
inn maður sem ekki ætti að spilla mannspörtum
neins í kristnu samfélagi. Björn annálsritari
kallar búskapinn á Skeggstöðum „snilld“ og
þakkar það hjónunum báðum. Snilldin fólst í því
að sigrast á harðindum, fjárpestum, öskufalli og
annarri óáran og búa vel að börnum sínum.
Dómur sögunnai’ verður sá, að Jón Jónsson
Eyfirðingur hafi gert góða för vestur, er hann
settist að í Húnavatnsþingi. Hann var síst af
öllu lítill fýrir sér hið innra, þótt fátæklegur
væri hið ytra, svo að Húnvetningum þótti við
hæfi að gera lítið úr honum, aðfluttum og ætt-
lausum Eyfirðingi. Jón Jónsson skaut mörgum
innfæddum héraðsmanni ref fyrir rass þegar á
reyndi, rak vel bú sitt og fleytti sínu fram sem
best mátti verða. Björn á Brandsstöðum kennir
búmennsku Jóns við snilld. Það minnir höfund
þessa pistils á, að Björn á Löngumýri (afkom-
andi Jóns á Skeggstöðum) talaði líka um „bú-
snilld" og „búsnillinga" og kallaði náðargáfu
sem þó væri borin uppi af því sem hann nefndi
„heppni" eða „guðslán". Hver veit nema Jóni
Eyfirðingi hafi verið léð guðslánið, ef hann
brast málsnilld, hagleik og vallarsýn, að ekki sé
minnst á húnvetnska ættgöfgi.
Eftirmáli
Stundum hvarflar að höfundi þessara hug-
leiðinga um Skeggstaðahjón (höfundur er af-
komandi þeirra) að spyrja hvað því réð að Bjöm
á Brandsstöðum tók til á efri árum að setja sam-
an viðamikið niðjatal þeirra og lofa Jón svo
mjög sem raun ber vitni þvert ofan í það al-
menningsálit sem Gísli Konráðsson dregur
fram í skrýtlusafni sínu úr Húnavatnssýslu og
kallast því virðulega nafni Húnvetningasaga.
Verður þó að viðurkenna að bókin er góð ald-
arfarslýsing. Rit þetta er tiltölulega nýútgefið á
prenti í 3 bindum upp á 1.140 síður í heild undir
forkunnargóðri ritstjóm Jóns Torfasonar sagn-
fræðings. Auk þess sem lítið er gert úr Jóni á
Skeggstöðum í Húnvetningasögu - en Björg
lofuð þeim mun meira til þess að gera aðkomu-
manninn („The Intrader") þeim mun minni -
era afkomendur hans síst oflofaðir fyrir mann-
dygðir, margir hverjir.
Sá grunur hlýtur að læðast að manni, án
fræðilegra raka að svo komnu, að Björn á
Brandsstöðum hafi verið fenginn til þess að
rétta hlut Jóns Jónssonar eins og hann var hall-
ur í almenningsáliti um snöfurmannlega hegð-
un að viðteknum húnvetnskum sið. En hafi Jón
úr Eyjaftrði verið óhúnvetnskur í framferði sínu
þar vestra í viðurskiptum við menn og orðræð-
um, þá vora næstu niðjar hans ýmsir engir
aukvisar að heimamannahætti. En Húnvetn-
ingasaga Gísla (hversu rótarleg sem hún er Jóni
Eyfirðingi) hefur tæplega verið frumhvati til
samningar ýtarlegs niðjatals Skeggstaðahjóna, -
enda ritverk Gísla lítt kunn, ef nokkuð, á ritun-
artíma þess. Líklegt má telja að Stóradalsfólk
hafi átt þarna beinan hlut að máli. Af Skegg-
staðasystkinum var Guðmundur í Stóradal
þeirra nafnkenndastur og kallaður Guðmundur
ríki. Dóttir hans, Ingibjörg, var stórráða kona
og bjó með eiginmönnum sínum í Stóradal,
íyrst og lengst Þorleifi Þorkelssyni, en síðar
Kristjáni Jónssyni, og gerði þar garðinn frægan
i hálfa öld eða meira. Guðmundur ríki faðir
hennar varð fjörgamall, dó 98 ára 1847. E.t.v.
átti hann sinn þátt í því að fá lyft óorði af föður
sínum með því að láta gera niðjatal hans.
En hvað sem um það er: Björn á Brandsstöð-
um hóf ritun niðjatalsins seint á ævi sinni. Hann
lést 1859 frá hálfköruðu verki. Björn hugsaði
sér að gera meira en skrá einfalt niðjatal Jóns
og Bjargar á Skeggstöðum. Bjarni í Blöndu- .
dalshólum segir svo í áðurgreindri ritgerð um
upphaf Skeggstaðaættar: „Hann [Björn á
Brandsstöðum] mun hafa ætlað sér að semja
stuttar ævisögur þeirra ættmenna. Honum
tókst að Ijúka við suma ættstuðlana, en aðrir
eru hálfgerðir." Því miður hefur þetta merka
ættfræðirit ekki enn verið gefið út, en að því
hlýtur að koma.
Höfundur þessa spjalls um löngu liðið fólk
trúii- því að Jón Jónsson úr Eyjafirði sé vel að
þeirri sæmd kominn að vera ættfaðir með Hún-
vetningum. Ingibjörg Guðmundsdóttir, sonar-
dóttir hans í Stóradal, sýndi höfðinglegt fram-
tak þegar hún (að ætla má) „keypti"
Brandsstaða-Björn til þess að auka veg afa'
hennai’ og niðja hans með penna sínum, búa til
Skeggstaðaættina í tæka tíð. Annars væri engin
Skeggstaðaætt til. Einhvers staðar verður að
byrja þegar búnar eru til ættir. Og Skeggstaða-
ætt Jóns Eyfirðings blífur!
Höfundurinn er fyrrverandi menntamólaaráðherra.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 18. MARS 2000 1 3