Lesbók Morgunblaðsins - 18.03.2000, Blaðsíða 15

Indónesískar goðsögur, höggnar í stein, prýða mörg hof.
ríkur og byggður á ótal smáatriðum líkt og hjá
Breughel, en þó algjörlega einstakm- og endur-
speglar á listrænan máta þá fegurðarþrá sem
birtist á svo margvíslegan máta í umhverfinu á
Bah'. Söfnin í Ubud eru mörg, þeirra á meðal
Neka, sem er eins konar þjóðarsafn. Við veljum
listasafnið hans Agung Rai sem er mikill menn-
ingarfrömuður og hugsjónamaður, því ekki er
nóg með að hann hafi komið upp safni þar sem
gefst frábært yfirlit yfir hst aðkomumannanna
heldur er þar og sennilega besta safn af Balílist
frá því fyrir aldamót fram á okkar dag. Það vek-
ur eftirtekt okkar að nokkrir listamannanna eru
tilgreindir með Ida Bagu, sem táknar að þeir til-
heyri stétt prestanna, Brahmana.
Síðdegis förum við að heimsækja nútímalista-
mann af holdi og blóði. Hann er
feiminn maður og ófleðulegur
með gríðarlega mikinn svartan
hárbúsk og heitir Yan Suryana
og er frá Jövu. Kona hans,
Rosemarie, er austurrísk, og
það er hún sem sér um að halda
hinu daglega saman. Hún hafði
starfað fyrir ferðaskrifstofu,
hitti þennan efnilega málara á
einhverri ráðstefnu og tilvera
hennar tók nýja stefnu. Hann er
hagur á allt sem hann snertir
svo að þau hafa komið sér upp
myndarlegu húsi mest með
hans eigin höndum, eiga tvö
gullfalleg böm, og nú vinnur
Rosemarie að því fyrst og
fremst að gera mann sinn
heimsfrægan. Og frægð á hann
skilið, ekki síður en margur
annar, því að þetta er fram-
úrskarandi listamaður með
glögg höfundareinkenni í pensli sínum.
Kona Agung Rai rekur sölugallerí og ekki
getum við látið undir höfúð leggjast að sjá hvað
er á boðstólum. Starfandi listamenn á Balí virð-
ast á nokkrum krossgötum, innsetningar og
tölvulist urðum við til dæmis ekki vör við, en
hins vegar var þessi hefðbundna list þeirra svo
heillandi, að hún var nýr heimur fyrir okkur.
Aftur á móti er kannski kominn tími fyrir nýja
blóðgjöf, því ekki tekst öllum jafnfarsællega að
finna sinn farveg og Yan Suryana.
En ekki er skilið við Agung Rai enn. Hann er
nefnilega ekki bara ástríðufullur listaverkasafn-
ari eins og þorvaldur í Sfld og fisk, heldur rekur
hann leikhús og skóla tengdan því. Þar sáum við
til dæmis þjálfun ungra dansmeyja og rifjast nú
upp, að Þorkell Sigurbjörnsson sagðist hafa séð
roskna danskonu á Balí kenna 8 ára telpu - við
undirleik 20 gamelanleikara, en gamelan er
þeirra sérstaka tónlistarhefð. Þetta var aðeins
kennslustund. Og þá verður manni hugsað til
þess að íslenski dansflokkurinn getur ekki leyft
sér þann munað að hafa lifandi tónlist í sýning-
um sínum.
En á sviðinu fáum við að sjá sýningu, þar sem
eru brot úr ýmsum frægum dönsum - lekong og
apadansinn fræga og hanadans (en hanaslagir
eru bannaðir hér í landi, þó að ekki sé nú alveg
farið eftir því). Og þar bregður fyrir atriðum úr
sagnabálkinum Mahabarata, sem hefúr
gegnsýrt alla list Suður-Asíu um aldir (og Vest-
urlandabúa reyndar líka). Það var þegar Marg-
aret Mead og aðrir mannfræðingar fóru til Balí,
sem menn utan Indónesíu gerðu sér loks grein
fyrir þessari merkilegu listrænu tjáningarhefð.
Allar vitsmunaverur Vesturlanda þykjast hafa
lesið rit Artauds um leikhúsið og tvífara þess og
það sem hann fjallar þar um dansana á Balí. En
fæstir hafa séð þá í sínu rétta umhverfi og ekki
Artaud sjálfur. Eins og um marga list, þarf að
leggja sig fram, því að ekki er nein hreyfing án
meiningar, og þó að þokki dansaranna sé í sjálfu
sér nægilegur til að gera þessa stund ógleyman-
lega, þá dýpkar það upplifunina að skyggnast á
bakvið yfirborðið, í hveiju viðviki felst tvöföld
og þreföld merking Það var í þessu leikhúsi sem
Bandamennirnir mínir áttu að sýna á leið sinni
frá Ástrah'u í fyrra, ef af þeirri ferð hefði orðið.
En nú er búið að ámálga við Bandamenn að
koma til Tasmaníu árið 2001, svo að hver veit?
11.
Dagarnir skiptast sem sagt í athafnadag og
letidaga. I dag er letidagur. Og nú stendur til að
kanna hið svokallaða ljúfa líf ferðamannanna.
Ferðamannahótelin eru aðallega á þremur
ströndum. Sú sem almennt þykir hvað best og
reyndar byggðist fyrst er í Sanúr og þar eru
bæði fyrsta flokks hótel eins og Hyatt, þar sem
ströndin þykir best og Grand Bah og önnur í
hæverskara máta. Þarna er svolítið líflegt og
ekld aðeins ferðamenn, þó að sölumenn reyni
auðvitað að selja þér flugdreka og Cartier- úr,
made in Surabaya eða silki-sarong eða bara allt
sem hugsast getur og þeir telja að þig báglega
vanhagi um. Annars er það býsna margt í sölu-
mennskunni sem vekur vissa kátínu til dæmis
það að hér eru auglýstir fommunir - búnir til
eftir pöntun, antics made to order. Nusa Dua er
á syðsta oddanum og það er eiginlega bara hót-
elaþorp, mörg einkar glæsileg, en kannski er
ekki alltaf víst þegar þú vaknar, að þú vitir hvort
þú ert á Kanarí eða í Costa del Sol eða endilega
á Balí. Kuta er þriðja ströndin og þar er mér
sagt að sé sohurinn, en svoleiðis könnum við nú
ekki. En ekki eru nú öll gistirýmin upptalin.
Rétt áður en komið er til Upud er til dæmis
hægt að taka htinn hliðarveg og eftir tveggja
mínútna akstur ertu kominn á heimsenda eða
minnsta kosti friðsælasta stað á jarðríki. Þjónn
tekur við bflnum og áður er maður veit af er
maður kominn inn í glæsilegan sal sem reynist
vera anddyri hótels þó að þess séu ekki mikil
merki. Meira aðsegja verður maður að geta sér
til hvar móttökuborðið er - það er bara stein-
borð, en um leið og maður nálgast skjóta upp
kollinum menn til þjónustu reiðubúnir. Satt að
segja gengur allur stíllinn út á þetta - að láta
eins og maður sé einn í heiminum. Baiinn og
matsalurinn vita út að stöðuvatni í fögrum dal
og þar úti er lítil gamelan-hljómsveit sem leikur
hægt og blíðlega. Ekki er ágangurinn meiri í
herbergjunum, sem oftast eru þannig að við-
komandi hefur þau nokkur til skiptanna, einka-
sundlaug og sitthvað fínerí og þangað fær mað-
ur matinn sendan ef henta þykir. Enda er það
hingað sem það fólk sækir sem er orðið of þreytt
á því að skrifa nafnið sitt í nafnaþulubækur að-
dáenda hinna ríku og frægu, alþjóðlegar kvik-
myndastjömur, ofurfyrirsætur og glaumgosar.
Enda kostar nóttin eina litla hrúgu af dölum -
frá 525 upp í 2300! Þetta vel geymda leyndarmál
heitir Amandari og lítur út eins og vingjarnlegt
balínesískt þorp - en í æðra veldi, því allt ber
vott um margra alda gróinn fágaðan og um leið
hnitmiðaðan smekk. Og yfii’bragðið er austur-
lenskt, í samræmi við stað og tíma, en ekki ein-
kennalaust eins og oft er á Vesturlöndum eða í
stfl einhvers allt annars menningarheims.
12.
Og svo eru þessar tvær vikur á enda. Loka-
kvöldið ætlum við að kynnast enn einni hefðinni
í menningu eyjarskeggja - skuggaleiknum. í
þetta sinn eru engir ferðamenn og við erum einu
útlendingarnir sem fá að vera með. Því að þetta
er seremónía innfæddra og skuggaleikurinn er
hður í hátíðinni, hápunktur að vísu. Við erum
dálítið lengi að finna þorpið sem er nálægt suð-
urströndinni, en þegar það tekst tekur á móti
okkur múgur og margmenni og það er 17. júní-
stemmning. Sitthvað matarkyns og drykkjar er
til sölu í sölubúðum en á aðalsviðinu er hafinn
undh’búningur að Wayang kulit - skuggaleikn-
um - en því hefur verið haldið fram, að engin af
öllum leik - og dans-hefðum Bahs sé eldri né
segi meira .um viðhorf Bahbúa til þessa heims -
og hins næsta. Og engin þessara hefða er vin-
sælli. Allt þorpið er komið á staðinn, börn og
fullorðnir og það er eftirvænting í loftinu. Við fá-
um ágæt sæti andspænis sviðinu á hörðum
steinbekk og bakvið okkur sitja nokkrir spek-
ingar úr þorpinu í hring og skrafa hátt. Þeirra á
meðal er sjálfur dalang-skuggaleikarinn. Þessi
dalang er kvæntur ítalskri vinkonu Sigrúnar og
þykir sá alfærasti um þessar mundir, að því er
okkur er hermt. En nú situr hann hinn rólegasti
og er sennilega að ræða þjóðmálin - kosningar á
morgun. En til hliðar við aðalsviðið er annað
svið minna. Þar sitja fimm menn og fremja eins
konar seið, þylja upp í heilan klukkutíma foma
texta á máli sem okkur er sagt að enginn við-
staddra skilji. Þetta hefur þó sín áhrif að koma
okkur í rétt hugarástand áður en leikurinn
hefst.
Fróðir menn segja, að til séu einar 12 tegund-
ir af skuggaleik og sumir henti við ákveðin tæki-
færi eins og brúðkaup og aðrir til að komast í
samband við anda undirdjúpanna. Algengast er
þó að segja sögur úr Mahabarata eða Rama-
yana og það er einnig þetta
kvöld. Og líkt og í Barong-
leiknum skiptast þama á
spennuatriði og gamansöm.
Leikurinn hefst reyndar
nokkuð seint og yngstu áhorf-
endurnir em sofnaðir allt í
kringum okkur. En þegar dal-
ang hefur upp raust sína, bein-
ast allra sjónir og heymir að
honum. Wayang þýðir skuggi
og kulit leður, brúðumar em
sem sagt skornar í svart leður
og flatar, en skugginn kemur af
því að bregða þeim fyrir ljósið
sem fellur upp á skerminn að
aftan úr olíulampa úr kókos-
hnetu.
Þó að þama séu aðstoðar-
menn og nokkrir hljóðfæraleik-
arar, er það snilli dalangsins
sem gerir gæfumuninn. Til
hans em gerðar fjölbreyttar
kröfur sem listamanns. Hann stýrir skugga-
brúðunum einn, hann talar einn fyrir þeirra
munn, hann syngur og lætur þær berast í dansi
eða stríðsleik. Textann þylur hann upp úr sér,
þarf með öðmm orðum að vera mikill frásagna-
maður; hann þekkir kjai-na sögunnar en spinn-
ur frásögnina eftir því sem andinn innblæs hon-
um. Og þeir leiknustu koma með samlfldngar úr
sögunni sem skiljast sem tilvisanir í vanda okk-
ar tíma, þannig er dalang eins konar lifandi rev-
íusmiður líka. Hann þarf að vera vel heima í
heimspeki Balíbúa og trúfræðum, því að öðmm
þræði er hann líka uppfræðari. Hann notar tvö
mál og lætur sumar persónurnar tala kawi -
gamalt yfirstéttarmál - og aðrar venjulega Balí-
mállýsku. Þannig þarf stundum að þýða á milli
og þá gefst dalang persónulegt svigrúm til að
koma meiningunni til skila. Hann er því í senn
skemmtari og fræðari og snjall dalang er virtur
sem einn hornsteinn samfélagsins.
Við ökum heim í kvöldhúminu og umferðin er
nú minni en á daginn. En umferðin á Balí er
kapítuli fyrir sig og ekki fyrir óvana að smeygja
sér á milli hunda og hana sem hlaupa út um allar
trissur, bfla, sem ekki hægja á sér eða gefa
hljóðmerki, svo ekki sé talað um öll ungmennin
sem eru að skemmta sér á vegarkantinum. Ak-
irðu á hund lætur þú eins og ekkert gé, en akirðu
á kött er eins gott þú staldrir við og veitir hon-
um virðuíega útför, annars kann illa að fara. Við
krossgötur og brýi’ er gott að viðhafa svolitla
seremóníu svo að andar umferðarinnar séu
manni hliðhollir. Heimkomin setjumst við í síð-
asta sinn á veröndina hennar Sigrúnar, látum
heita hitabeltisnóttina leika um okkur og hlust-
um á dularfull hljóð næturinnar. Ævintýrið er
senn á enda. Tveir froskar bregða á leik á sund-
laugarbanninum og annar stingur sér til sunds
til að sýna hvað hann geti. Það er með herkjum
að hann nær landi aftur og við erum því fegin,
því að lífið á að halda áfram í öllum sínum fjöl-'
breytilegu myndum.
Höfundurinn er leikhúsfræðingur og rithöfundur.
Þóra Kristjánsdóttir í garði Sigrúnar.
PÁLMI EYJÓLFSSON
ÞÓRÐUR í
SKÓGUM
Vorar undir Eyjafjöllum
ósinn lygn og kyrr
Holtsnúpui'inn hömrum girtur,
heillar þig sem fyrr.
Svipur landsins seiði slunginn,
sólroðinn og hreinn.
Vappaði um í Vallatúni
vingjarnlegur sveinn.
Slétt er landið grasi gróið,
gömul engjalönd.
Ut við hafsbrún Eyjar rísa,
öldur falla að strönd.
Hérna liðu æskuárin
unni snemma bók.
Orgeltónar, íslensk fræði
ungan huga tók.
Timburkirkja, tíma hins liðna,
tildurslaus, en hlý,
seinni alda söguríka
svip má fagna á ný.
Hundrað ára helga gripi,
heillar marga að sjá.
Hátíðleika og hljóða gleði
heima Guðshús á.
Gamlir bæir björtu þilin
birtast upp á hlíð.
Vitna þar um verkagleði
og viljann alla tíð.
Þarna geymist aldinn arfur
og innri kyrrðin hljóð.
Hógværðin og helgiblærinn,
hér er stundin góð.
Lífsmátinn á liðnum árum
löngum á þinn hug.
Safnið þekkta, merkra minja
mótað viti og dug.
Það er enginn Þórði líkur,
þú sérð verkin hans.
Vökumannsins, væna drengsins,
vinar sögu og lands.
Höfundurinn býr ó Hvolsvelli.
EDDA MAGNÚSDÓTTIR
BLOKKAR-
KONA
Hún situr við glugga á sjöttu hæð
sorgmædd og þreytt.
Borgin blasir við
böðuð morgunsól.
Þúsund marglit þök
þögul á húsum sínum,
horfa til himins.
Hvað býr undir þeim?
Með lit sínum ljá þau skjól
lifandi fólki.
Þau rauðu ræna athyglinni,
reyndar eru þau flest.
Rautt er litur reiði
ogrósar, elds ogástar.
Grænt er litur grósku
og glaðlyndis.
Bivnu þökin búayfir
blendnum tilfinningum.
Þau bláu eru köld ogklár
en kærleiksvana.
Gul vekja grun um
græsku ogfals.
Svört bera með sér
sorgogkvíða.
Ætli ómálað blokkarþakið
orsaki sorg og þreytu?
Höfundurinn býr á Hóli í Hvítársíðu.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 18. MARS 2000 1 5