Lesbók Morgunblaðsins - 27.05.2000, Page 13

grundvöllinn að þjóðfræðagreinum. Höfuð-
áherslur í kenningum Herders eru: Expression-
ismi, persónuleg tjáning kennda og tilfinninga,
að vera hluti hóps og að hugmyndir manna -
sannar hugmyndir - séu bundnar uppruna og
umhverfi eða ákveðinni þjóð og þjóðtungu og
hljóti að stangast á við hugmyndir annarra hópa
ogþjóða.
Herder áleit að grundvallartilgangur
mennskrar tilveru væri að tjá sig, tala og tjá sig
með gjörðum sínum af fullum heilindum og
samkvæmt eigin vilja og eðli. Ef einstakling-
urinn færi ekki að eigin vilja afskræmdi það ein-
staklinginn og orsakaðist af utanaðkomandi
þvingun. Þessar staðhæfingar voru beint frá
Hamann, læriföður Herders.
Hver maður var bundinn af uppruna sínum
innan viss hóps ættflokks eða þjóðar, sem mælti
sömu tungu. Hugtakið þjóð var Herder annað
en síðari tíma mönnum, minni eining en síðar
varð. Þjóðverjar voru á dögum Herders skiptir í
ótal smáríki eða ftjálsar borgir, ríkissvæði
ancien régime spönnuðu sér einingar, þar sem
sérleiki hverrar einingar naut sín, eins og í
Habsborgararíkinu og á Frakklandi fyrir bylt-
inguna. Þegar Herder talar um þjóðir á hann
við þetta form. Þjóðemishyggja í nútíma skiln-
ingi var fjarri kenningum Herders, þjóðar- eða
hóphyggja og þá var hugtakið þjóð bundið tak-
mörkuðum landsvæðum, jafnvel sérstökum
héruðum eða sýslum, þar sem staðbundnar
venjur og tjáning í orðum og hefðum hafði við-
gengist frá alda öðli.
Herder telur málið vera þyngdarpunktinn í
allri mennskri sköpun og á þessum tímum var
engin stöðluð þjóðtunga til í Frakklandi eða
Þýskalandi, málið skiptist upp í mállýskur, stað-
bundin afbrigði tungumáls. Menn verða að
skilja þannig hugtakið „þjóð“ í kenningum
Herders.
Hver hópur eða þjóð var frábrugðin hver
annarri, hver var haldin sínum „þjóðaranda" -
Volksgeist, og af þessum anda spratt öll list
mannheima, sérstæð fyrir hverja „þjóð“. Fjöl-
breytileikmn var endalaus og því voru kenning-
ar upplýsingai-innar um mannlegar samþarfir
og sameðli, rangar. Herder leit svo á, að kenn-
ingar upplýsingarinnar um sameðli einstakl-
inga á Indlandi, Italíu, í Kaupmannahöfn eða á
Islandi og að sömu grundvallarreglur í lögum,
samsmekkur í listum og þar með sammennskur
smekkur gilti alls staðar stæðist engan veginn
nánari rýni.
Kenningar Herders gengu þvert á skynsem-
ishyggju 18. aldar og von upplýsingarmanna um
sameiginlegt bræðralag allra manna og þjóða.
Herder taldi að hver mennskur hópur skyldi
lifa samkvæmt arfleifð og eigin meðfæddum
kenndum, eða genunum í nútímamerkingu.
Hver einstaklingur tilheyrir vissum hóp, og
hann hlýtur að erfa hegðunar og smekks munst-
ur hópsins, hann á enga undankomu frá þeim
örlögum, ef hann afneitar eðliseinkennum hóps-
ins er hann glataður. Vögguljóðin eiga sitt upp-
haf í „þjóðdjúpinu“ öll hljómlist og þjóðvísur eru
þaðan sprottnar. Kenningar Herders um mál-
aralist voru af sams konar toga. A18. öld og allt
til þess tíma var málara- og höggmyndalist unn-
in í þágu eða eftir pöntun, fagrar myndir sam-
kvæmt mati kaupandans mótuðu listina. Sam-
kvæmt kenningum Herders skyldi listin vera
„frjáls“ óbundin vemdaranum, persónuleg tján-
ing listamannsins - list listamannsins vegna -
listarinnar vegna. Þessar kenningar orkuðu
slíkum breytingumm í listheimum Evrópu að
líkast var sprengingu í málaralist, höggmynda-
list og hljómlist. Hefðir tvö þúsund ára giltu
ekki lengur.
Sama gilti um bókmenntir. Skáldið varð
„löggjafi þjóðanna", Shelley. Þjóðsagan varð
uppspretta skilnings á meðvitund hverrar þjóð-
ar. Þjóðsagnasöfnun hafði hafist á Frakklandi
síðast á 17. öld og skynsemishyggjumenn eins
og t.d. Ámi Magnússon og elíta upplýsingaald-
arinnar litu á þjóðsögur sem alþýðlegt ragl, vit-
leysu, en sérstæða vitleysu. Herder leit þessar
sögur þeim augum sem nú meta þjóðsögur sem
heimild um kenndir þjóða, jafnvel vott um djúp
undirvitundar mannssálarinnar. Herder braut
hér blað eins og á fleiri sviðum. Upplýsingai’-
menn og skynsemishyggjumenn töldu að þekk-
ingin myndi leysa öll vandamál mannlegs sam-
félags og að gjörlegt yrði að skapa heimsríki,
sem spannaði öll ríki og þar með allar þjóðir
veraldar, fullkominn sannleiki um mennskt eðli
yrði homsteinn þessa framtíðar ríkis. Þekking-
in myndi leysa manninn úr fjötram svartnættis
myrkviðar vanþekkingar og hjátrúar.
Herder leitaðist við að kollvarpa þessum
„ranghugmyndum" með kenningum sínum um
sérleika hvers einstaklings og hverrar „þjóðar“.
Arfhelgi hverrar „þjóðar" þjóðardjúpið yrði
aldrei hamið né einstaklingurinn mótaður að
nauðsyn heimseiningarinnar. Herder vakti upp
öfl, sem eiga sér kveikju í þeim sálardjúpum
sem nú era oft nefnd undirvitund eða dulvitund.
Kenningar Herders mótuðu rómantísku stefn-
una og sú stefna mótaði atburðarás 19. og 20.
alda beint og óbeint, til góðs og ills.
Höfundurinn er rithöfundur.
LÖGMÁLOG FAGNADARERINDI1
AÐ LIFA í MÓTSÖGNINNI
EFTIR SKÚLA S. ÓLAFSSON
Nýverið hratt lyfjafyrirtæki í Sví-
þjóð af stað auglýsingaherferð í
þarlendum dagblöðum fyrir
magamixtúru er það framleiðir.
Yfirskrift herferðarinnar var „Takk Lúth-
er!“ og fylgdi með flennistór mynd af sið-
breytingarmanninum. í meðfylgjandi texta
var því haldið fram að Lúther ætti sökina á
erilsömu lífi hins sænska lesanda, löngum
vinnudegi hans, stuttum svefntíma og stöð-
ugu samviskubiti yfir ótrúlegustu smámun-
um. Þessu til áréttingar var sökudólgurinn
látinn segja: „Hefurðu virkilega tíma til að
lesa þetta?“ Hið lútherska vinnusiðferði fer
að mati höfundanna illa með skrokkinn og
ættu menn að temja sér rólegri lífsstíl og
jafna um leið magasýruframleiðsluna með
saftinni góðu.
Sjálfsvitund þjóðar
Þessi skilaboð vöktu athygli mína, enda er
ég prestur í lútherskri kirkju og boðskapur
Lúthers mér hugleikinn. Þrátt fyrir að hann
fengi þarna óblíða meðferð og að mínu mati
nokkuð ósanngjarna (betur
færi e.t.v. að tengja þetta
Kalvín) gat ég ekki varist
ánægju með auglýsinguna.
Hún varpar ljósi á eitt ein-
kenni á þjóðarvitund Svía.
Sjálfsmynd þeirra og sjálfs-
skilningur eru svo nátengd
kirkjunni og sögu hennar að
gagnrýnin beinist eðlilega
þangað þegar þeir finna að
einhverju í eigin fari. Að
baki býr gerólík hugsun
þeirri er ég hef vanist að
heiman. Furðu fáir virðast
gera sér grein fyrir því á
Islandi að menning okkar er
gegnsýrð kristnum áhrifum.
Jafnvel þeir sem best ættu
að kunna skil á hugmynda-
sögu okkar menningarsvæð-
is sýna litla þekkingu á
þessum efnum.
Umburðarlyndi
eða eingyðistrú?
Heimspekingurinn Gunn-
ar Hersveinn gerir sig sek-
an um slíka vankunnáttu í
grein sinni í Lesbókinni 15.
apríl s.l. Þar heldur hann því
fram að í menningunni tak-
ist á tvenns konar andstæð
viðhorf; umburðarlyndi og
eingyðistrú! Friðarskilning-
ur Sameinuðu þjóðanna er
meginefni greinarinnar og
er hann borinn saman við
það sem höfundur kallar „friðarhugtak Bibl-
íunnar“. Hið fyrra gengur að hans mati út
frá umburðarlyndi og víðsýni en hið síðara
veitir ekkert svigrúm til slíks. Eingyðis-
trúarbrögðin vilji steypa alla í sama mót.
Hér verður brugðist við þessum hugmynd-
um hans. Að viku liðinni verður þeim spurn-
ingum svarað er hann setti fram í síðari
grein sinni frá 29. apríl s.l.
Að henda þeim steinum
sem ekki passa
Máli sínu til stuðnings lætur höfundur sér
nægja að vitna samhengislaust í Biblíuna
þar sem fjallað er um frið með einum eða
öðrum hætti. Sú aðferð er dæmd til að mis-
takast. Hvergi er gætt að þeirri hugsun sem
býr að baki þessum tilvitnunum og hvergi er
reynt að gera grein fyrir kristinni guðfræði.
Hálfu verra er þó að þessi vinnubrögð eru
borin fram undir merkjum umburðarlyndis
en þau bera fremur merki hins gagnstæða.
Þau minna á söguna af fornleifafræðingnum
sem staðinn var að því að kasta steinum úr
fornri hleðslu sem hann var að rannsaka.
Aðspurður hvernig á þessu stæði svaraði
hann því til að þeir pössuðu ekki við þá til-
gátu sem hann hafði þegar gert sér! Gunnar
Hersveinn vinnur eftir sömu aðferð. Hann
sneiðir hjá þeim atriðum sem ekki falla að
fordómum hans. Um leið vanvirðir hann
ekki aðeins viðfangsefnið sjálft, hina kristnu
hefð, heldur einnig þá fræðahefð sem hann
stendur sjálfur fyi'ir.
Steinarnir sem ekki pössuðu
Þegar nánar er rýnt í upptalningu hans á
ritningarstöðum má sjá hversu miklar
ógöngur þessi aðferð hefur komið honum í.
Óhjákvæmilega er að finna þar hugtök eins
og „miskunnsemi“ og „kærleika" sem hvor
tveggja kalla á umhyggju fyrir manninum,
óháð því hvernig hann lítur út eða hugsar.
Slíkt gæti verið vísbending um það að hug-
myndin um jöfnuð allra manna er sprottin
úr kristinni trú. En það stangast vitaskuld á
við tilgátu Gunnars Herveins. Hann setur
því þennan fyrirvara: „[Jesús] virðist þó
vilja að það sé öllum ljóst að hann er ekki
óendanlega umburðarlyndur friðarpostuli,
sem lítur t.d. framhjá ólíkum skoðunum
manna, vilja og trúarsiðum." Hvað merkir
þetta? Byggir friðarhugtak Sameinuðu þjóð-
anna á „óendanlegu" umburðarlyndi? Ber
samkvæmt því að umbera allar skoðanir og
siði? Ber að virða kynþáttahyggju, kvenfyr-
irlitningu og valdníðslu? Talsmaður „óend-
anlegs" umburðarlyndis gæti játað slíkt, en
ekki sá sem fylgir kenningum Krists. Krist-
ur kenndi að hver maður verðskuldaði bæði
virðingu og kærleika. Umburðarlyndi í þeim
anda er ekki merkingarlaus upphrópun
heldur einn mikilvægur hlekkur í afstöðu
kristins manns til náungans. Það er ekki
„óendanlegt" í þeirri merkingu að önnur
sjónarmið geta vegið því þyngra.
Friðarhugtak Biblíunnar
Önnur rótin að rangri ályktun Gunnars
Hersveins er sú að hann les Biblíuna eins og
siðfræðirit en ekki trúarrit eins og hún rétti-
lega er. Talsverður munur er á þessu
tvennu. Siðfræðin hefur það markmið að
leiða líf mannsins í réttar skorður og þarf
ekki að byggjast á tilvist æðri máttarvalda.
Trúin fjallar hins vegar um tUvist mannsins
út frá þeirri forsendu að hann sé skapaður
til samfélags við Guð. Spámenn Biblíunnar
boða komu Guðsríkisins þar sem maðurinn
mun lifa í samfélagi við skapara sinn um alla
eilífð. Sannarlega er krafan um að elska og
virða náungann sprottin af þessum rótum,
en ritningargreinar má ekki túlka með þann
þátt einan í huga.
Gunnar Hersveinn les spádóma Biblíunn-
ar um hið fullkomna samband manns og
Guðs eins og þeir væru leiðsögn um sam-
skipti manna á milli. Ríki Guðs verður hins
vegar ekki komið á af manna völdum og því
er villandi að bera það saman við samþykkt-
ir Sameinuðu þjóðanna um sátt á milli þjóða
og manna.
Að lifa í mótsögninni
í lokaorðum greinarinnar beinir Gunnar
Hersveinn sjónum sinum að íslensku samfé-
lagi og kemst að þessari niðurstöðu: „íslend-
ingar játa bæði hugtökin [kristna trú og um-
burðarlyndi í anda S.Þ.] og lifa í
mótsögninni.“ Þetta er þungur dómur. Mót-
sögn kallast það þegar andstæðum staðhæf-
ingum er játað en slíkt stangast vitanlega á
við alla skynsemi. Vandinn er hins vegar
ekki sá að íslendingar skuli játa bæði
kristna trú og vestrænt gildismat. Það er
fullkomlega eðlilegt að hvort tveggja haldist
í hendur enda er hið síðara afsprengi hins
fyrra. Siðferði okkar heimshluta, er til kom-
ið vegna boðunar kirkjunnar í gegnum al-
dirnar. Islensk tunga, orðatiltæki og hugtök
væru heldur ekki söm ef ekki væri fyrir
Nýjatestamentisþýðingu Odds Gottskálks-
sonar og útgáfu Guðbrandsbiblíu. Bókmenn-
tir, tónlist og myndlist eru að sama skapi
mjög mótuð kristnum hugmyndaheimi.
Færa má fyrir því gild rök að sá sem kærir
sig kollóttan um kristna trú en lifir í þeirri
menningu sem af henni sprettur geri sig
sekan um tvískinnungshátt. Telji Gunnar
Hersveinn sig aðhyllast vestrænt gildismat
og siðfræði en hefur ekki um leið skilning á
grundvallaratriðum kristinnar trúar hittir
hann sjálfan sig fyrir þegar hann fellir sinn
lokadóm. Hann lifir í mótsögninni.
„Takk Lúther!"
Fróðlegt er að bera saraan afstöðu
sænsku auglýsingarmannanna og hins ís-
lenska heimspekings til menningarinnar.
Svíarnir tengja hugsunarhátt sinn og af-
stöðu til lífsins kenningum Lúthers og þótt
þeir vandi honum ekki kveðjurnar má hæg-
lega lesa jákvæðan tón á milli línanna. Jafn-
vel þakklæti, í anda fyrirsagnarinnar! Þeir
rekja afstöðu sína til vinnunnar til Lúthers,
og hvar væri sænskur iðnaður ef ekki væri
fyrir vinnusemina og hið gróna skipulag?
Hið sama gildir um samviskubitið svo
nefnda. Byggist ekki velferðarkerfið á þeirri
lúthersk-kristnu hugsun að menn eigi stöð-
ugt að ala önn fyrir náunganum? Enga slíka
þekkingu um slíkt er að finna í grein Gunn-
ars Hersveins. Hann virðist ekki viðurkenna
áhrif kristinnar kirkju á samfélagið. Þau
áhrif eru þó djúpstæð og mikil. Heimspek-
ingar mættu sannarlega læra af kirkjunnar
mönnum í stað þess að flytja kenningar sín-
ar án tengsla við raunveruleikann. Vart
verður sagt að menn úr þeim geira hafi
markað djúp spor í íslenska menningu,
nema þá þeir sem kirkjan hefur í gegnum
tíðina tekið upp á arma sína.
Markaðsfræðingarnir virðast betur að sér
um áhrifamátt kristinnar boðunar og þátt
hennar í mótun samfélagsins. Þeirra starf
gengur jú út á það að kanna og skilgreina
þær afleiðingar og þau áhrif sem tiltekinn
boðskapur kann að hafa. Ef til vill er slík''
hugsun framandi íslenskum heimspekingi.
Höfundurinn er prestur íslendinga í Svíþjóð.
Morgunblaðið/Jim Smart
Bókmenntir, tónlist og myndlist eru mjög mótuð af kristnum hugmyndaheimi. Nýjasta dæmið er sýning Sigurðar
Örlygssonar í Hallgrímskirkju, túlkun hans á kvöldmáltíðarmótífinu.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/USTIR 27. MAÍ 2000 1 3 ■