Lesbók Morgunblaðsins - 27.05.2000, Síða 14

HULDULÆKNIR
í HEIMSUÓSI
EFTIR EIRÍK JÓNSSON
/7Ég á eftir að verða heilbrigður, hugsaði hann.
Verða mikið skáld (...) Einn morguninn mundi hann
vakna snemma. Þennan morgun mundi hann
alt í einu vera heill heilsu."
r
þriðja tug þessarar aldar varð
stúlka í Eyjafirði, Margrét Jóns-
dóttir í Öxnafelli, víðkunn fyrir að
hún taldi sig hafa kynnst huldu-
lækni sem hún nefndi Friðrik. Petta átti eft-
ir að draga mikinn slóða á eftir sér. I grein
sem Halldór Laxness ritaði 1936 og nefndi
„Straum-og skjálftamálin" og birti síðar í
> ritgerðasafninu Dagleið á fjöllum 1937 segir
hann meðal annars:
„Fyrir nokkrum árum var telpa norður í
landi sem trúði á huldufólk, hún kynntist í
dagdraumum sínum huldulækni sem hún
kallaði Friðrik. Draugatrúarfélagið hér í
bænum sem er yfirvald í þessum efnum, við-
urkennir hinsvegar ekki huldufók, en lýsti
yfir því að þessi huldulæknir væri draugur,
og upp úr því fór Friðrik að gera vart við
sig víðar; hann kom til galdralækna í ýms-
um landsfjórðungum, meira að segja í Vest-
mannaeyjum, og jafnvel í Færeyjum.“
(1937,216)
í þessari grein Halldórs Laxness kemur
fram að galdralæknarnir stunduðu straum-
og skjálftalækningar. „Þessi straumur og
skjálfti á síðan að reka sjúkdóminn út úr
sjúklingnum“ (1937,217) sögðu þeir fyrir
rétti að sögn Halldórs Laxness.
í ritinu Öldin okkar fyrsta bindi (árið
1924) segir meðal annars um Margréti í
Öxnafelli og Friðrik huldulækni:
„Frá því hún var barn hefur hún séð ým-
islegt, sem aðrir sjá ekki, m.a. fjölda fólks,
sem henni virðist búa í klettum nálægt bæ
hennar. í þeim hópi kynntist hún fyrir
nokkrum árum manni, sem nefnir sig Frið-
rik og segist vera læknir, og er talið að
hann hafi hjálpað móður stúlkunnar eitt
sinn, er hún var veik. Saga þessi varð til
þess, að fólk fór að biðja Margréti um að
senda Friðrik til sín, þegar það veiktist, og
reyndi hún góðfúslega að verða við þessum
beiðnum." (1950,221)
Pegar Reimar skáld Vagnsson flutti
skáldbróður sinn Ólaf Kárason Ljósvíking
sjúkan á kviktrjám frá Fæti undir Fótarfæti
áleiðis til Sviðinsvíkur þá spurði hann Ljós-
víkinginn hvort þeir ættu ekki að láta lækna
hann í leiðinni.
Reimar skáld hefur orðið:
„Par eru á sumum bæum huldufólk, já
það þýðir ekki að horfa á mig, ekki get ég
gert að því, og því í andskotanum ætli það
megi ekki vera til huldufólk? Ég veit ekki til
að huldufólk hafi nokkurn tíma gert manni
mein, þvert á móti. Eða hefurðu ekki heyrt
um lækningarnar í Kömbum?“ (1937,196).
Reimar skáld skýrir fyrir Ólafi Kárasyni
Ljósvíkingi hvernig Þórunn í Kömbum að-
stoðar við lækningar:
„Hún fer þannig að því, skal ég segja þér,
að það var einhvern tíma í haust er leið eftir
farið var að skyggja kvöld, þá var hún á
gángi fyrir utan túnið og komst í samband
við huldumann undir kletti, skal ég segja
þér, karl minn. þetta var ágætismaður og
snillíngur til orðs og æðis Það er nefnilega
hann Friðrik huldulæknir. Síðan hefur hún
hitt hann á hverjum degi í allan vetur og alt
vor, og þiggur af honum aldeilis óbrigðula
læknisdóma. Nema gegn um hana læknast
fólkið, og af einhverjum læknast það, hver
sem það er.“ (1937,197)
Tómas Guðmundsson skáld sagði af sjálf-
um sér sérstæða skemmtisögu frá mennta-
skólaárum sínum. Sagan fór manna á milli
og varð víðkunn. Fornvinur hans og bekkj-
arbróðir, Halldór Laxness, notaði þessa
sögu í skáldverki sínu Ljósi heimsins. Arið
1942 átti Valtýr Stefánsson ritstjóri Morg-
unblaðsins viðtal við Tómas. Viðtalið var
endurprentað í Morgunblaðinu 3. janúar síð-
astliðinn. í viðtalinu segir Tómas Guð-
mundsson söguna þannig:
„Eftir því sem lengur leið á skólaárin fór
maður að hafa minni og minni tíma til að
stunda námið eins og gefur að skilja. Einu
sinni þegar jeg hafði aldrei komið í skólann
í hálfan mánuð fyr en eftir hádegi, kom Jón
Ófeigsson til mín og sagði: „Hvað gengur að
yður Tómas?“ í því augnabliki mundi jeg
ekki eftir nema tveimur sjúkdómum, og
segi: Krabbamein og tæring! Hvernig getið
þjér afborið þetta Tómas minn, segir Jón
með sinni saídausu nærgætni, en ofurlítið
örlaði fyrir brosi í vinstra munnviki hans,
svo mjer datt í hug, að jeg myndi þarna
hafa tekið of djúpt í árinni, svo jeg flýtti
mjer að bæta við: „Ja, það er að segja, það
er krabbameinið sem hefur tæringuna." Þá
færðist brosið í hitt munnvikið á Jóni.“
(Morgunblaðið 3. janúar 2000, 8)
Þegar þeir skáldbræður Reimar Vagns-
son og Ólafur Kárason komu að Kömbum
tóku hinar þrjár Kambameyjar Reimari
skáldi fagnandi. „Það skal ekki taka lángan
tíma að lækna einn sjúkling, maður lifandi"
(1937,211) heyrðist ein þeirra segja. Kamba-
meyjar orkuðu persónulaust á skyn Ólafs
Kárasonar. „ Það var eins og að horfa í eina
sól, maður sér ekki neinn sérstakan geisla.“
(1937,210)
Áður en Þórunn í Kömbum hóf að lækna
Ólaf Kárason Ljósvíking sagði hún honum
sögu af konu sem læknar töldu dauðvona og
átti þvi aðeins eftir að deyja. Konan bað þá
Þórunni að leita liðsinnis Friðriks huldu-
læknis:
„Og auðvitað var hann Friðrik ekki leingi
að sjá hvað var að konunni. Það var að
henni krabbamein og tæríng. En af því að
báðir þessir sjúkdómar voru komnir á svo
hátt stig að það var eingin leið að lækna þá
hvorn út af fyrir sig, þá sagðist Friðrik ekki
hafa séð annað sýnna, en gera erfiða
straumtilraun á konunni í þá átt að flytja
tærínguna í krabbameinið, í þeirri von að
honum tækist að drepa krabbameinið úr
tæríngu. Og þessa lækníngu framkvæmdi
hann nóttina tuttugasta og áttunda desem-
ber síðastliðinn, klukkan þrjú og hálf eftir
miðnætti, en konan dauðadæmda, - hvað
varð um hana? Hún sat morguninn eftir upp
við dogg í rúminu sínu, alhress, með sælu-
bros á vörum...“ (1937,219-222).
Og lækning Ólafs Kárasonar Ljósvíkings
hófst; það var sterkur straumur og mikill
skjálfti. Þegar straumurinn var á enda og
skjálftinn liðinn hjá rétti Þórunn í Kömbum
Ólafi Kárasyni höndina og sagði:
„Nú gaungum við út í vornóttina."
(1937,225)
Og þau gengu út í hið leiðslukennda
ástand vornæturinnar:
„Nóttin var eins og gagnsæ hula, bláljós
og svöl, glóandi lognský í austri, rólegt
lambfé á vellinum, rakkarnir sofnaðir, und-
irlendið uppgufað í þoku, sem vafðist að
hlíðum fjallsins og teygði sig alla leið upp í
hamrabeltin, álfaleiði á hvítum firðinum,
kría.“(1937,225)
Var draumur Ljósvíkingsins í veikindum
hans á Fæti undir Fótarfæti að rætast?:
„Ég á eftir að verða heilbrigður, hugsaði
hann; ég skal; einhverntíma. Rísa upp,
hugsaði hann. Verða mikið skáld. Einn
morguninn mundi hann vakna snemma.
Þennan morgunn mundi hann alt í einu vera
heill heilsu. Hann mundi klæðast eins og alt
væri liðið og gánga áhyggjulaus út í vorið.
Það mundi vera þessi ríka kyrrláta heiðríkja
yfir landi og sjó, slikja á haffletinum, flau-
elsmjúkir skuggar undan landi, einn sam-
felldur kliður af fugli, og þröstur í fjallinu.
Blómin mundu vera útsprúngin í túninu. Og
það mundi einginn vera kominn á fætur
nema hann, svona ósnortinn var þessi morg-
unn, einginn hafði stigið fæti sínum í dögg
þessa morguns, einginn, einginn hafði séð
þennan morgun nema hann. Yndisleg víð-
ernin breiddu faðm sinn móti honum einum.
Og hann gekk brosandi af stað móti fegurð
þessa dags.
Já einn vormorgun, þá mundi hann vakna
snemma." (1937,95).
Höfundurinn er fyrrverandi menntaskólakennari.
KRISTINN GÍSLI
MAGNÚSSON
í VESTUR-
BÆNUM
Ungur án fyrirheits
gekk hann götuslóða
horfínna ára
sem nútíminn
hefur slett sementi
með virðingu fyrir
Vesturbænum
Hann hefur þakkað það
íöllum veðrum
Aldrei varíhávegum haft
að söðla um
frá minningu:
báta við bryggju
særok við dagsbrún
ogrótgróna vini
ávegum
Trúr þeirri köllun
sleit hann mörgum
skónúmerum
fram í andlátið
í Vesturbænum
húrra!
Höfundurinn er skóld og prentari ó eftir-
launum.
ERLENDAR/BÆKUR
• • / • •
SJOTTA BINDISJOFERÐASOGU
Frank A. Rasmussen, Bent V. Honne, Hans
Chr. Johansen: Damp og diesel. Dansk so-
farts historie 6.1920-1960.
Gyldendal, Kabenhavn 2000.
251 bls., myndir, kort, töflur, línurit.
SJÖTTA og næstsíðasta bindi sjóferðasögu
Dana er nýkomið út og nær yfir fjörutíu ára
tímabil, 1920-1960. þessi ár voru skeið mikilla
breytinga í kaupskipaútgerð, og átti það jafnt
við um rekstrarform útgerðarinnar, skipa-
gerðir og þá tækni, sem notuð var á nánast öll-
um sviðum siglinga og sjóflutninga. Á fyrri
hluta tímabilsins hurfu síðustu seglskipin úr
millilandasiglingum, og á árunum eftir síðari
heimsstyrjöldina leystu olíuknúin vélskip
gufuskipin af hólmi. Svokölluð fjölhæf vöru-
flutningaskip, þ.e.a.s. skip sem fluttu margs-
kyns vaming, voru algengasta sjónin á heims-
höfunum á þessu tímabili, en skipum, sem
smíðuð voru til sérstakra flutninga á einstök-
um vörutegundum, fór fjölgandi. þar ber eink-
um að nefna tankskip og skip sem fluttu laus-
an vaming, t.d. kom, og fyrri hluti tímabilsins
var gullöld stóru farþegaskipanna, lúxusskipa,
sem sigldu fastar áætlunarferðir heimsálfa á
milli, en fóra þess á milli í skemmtisiglingar
víða um heim. Undir lok tímabilsins urðu þessi
skip undir í samkeppni við flugið og þá kom
fram ný gerð farþegaskipa, ferjurnar. Þær
sigla flestar á styttri leiðum, flytja bæði fólk
og ökutæki, og oft stóra flutningavagna, sem
hlaðnir eru ýmiss konar vamingi. Við lok
tímabilsins, sem þessi bók nær yfir, var mest-
um hluta þess varnings, sem fluttur var með
kaupskipum, hlaðið í lestar þeirra, en gáma-
öldin var skammt undan.
Allar þessar breytingar endurspeglast í
þróun danska kaupskipaflotans á tímabilinu,
og sama máli gegnir um skipasmíðar og þróun
hvers kyns siglingatækni og -búnaðar.
Danir voru ekki aðeins mikil siglingaþjóð. Þeir
vora einnig í fremstu röð í skipasmíðum og
gerð siglingatækja, og því hlaut þróunin á
þeim sviðum að koma fram í siglingasögu
þeirra.
Miklar breytingar urðu einnig á sjálfri út-
gerðinni á þeim tíma, sem hér er um fjallað.
Smíði og rekstur millilandaskipa varð æ fjár-
frekari og af þeim sökum liðu mörg minni út-
gerðarfyrirtæki undir lok, hættu rekstri eða
sameinuðust stærri fyrirtækjum. Á milli-
stríðsárunum og árunum eftir síðari heims-
styrjöld varð samþjöppun í útgerðinni sífellt
meira áberandi og millilandasiglingar komust
í æ ríkari mæli í hendur
stórfyrirtækja á borð við
0K, Sameinaða og Mærsk.
Öll þessi saga er rakin
ýtarlega í þessari bók, og
hér er einnig að finna frá-
sagnir af einstökum at-
burðum og tilvikum í
danskri siglingasögu, sem
athygli vöktu á sínum
tíma. Má þar nefna átak-
anlega frásögn af smíði og
örlögum Grænlandsfars-
ins Hans Hedtoft og af
sögu og dularfullu hvarfi
skólaskipsins Kobenhavn.
Mjög góður kafli er einnig
um danska kaupskipaút-
gerð á áram síðari heims-
styrjaldar.
Eins og fyrri bindi í rit-
röðinni er þessi bók af-
bragðsvel skrifuð og læsi-
leg. Hún er prýdd miklum
fjölda mynda og korta,
sem lífga frásögnina og
myndatexta nota höfundar
á skemmtilegan hátt til að
bæta meginmál. þar koma
þeir að ýmsum gagnlegum
fróðleik, sem ekki á bein-
línis heima í megintexta,
myndi gera hann of stagl-
saman.
Bókarhöfundar eru allir meðal fremstu
sagnfræðinga danskra í sögu 20. aldar og einn
þeirra, Hans Chr. Johansen, er tvímælalaust
fremsti hagsögufræðingur Dana um þessar
mundir.
í bókarlok er kafli um stöðu rannsókna á því
sviði, sem bókin tekur til, og þar er einnig
fjallað um helstu heimildir. Síðan koma allar
nauðsynlegar skrár og fylla heilar sextán síð-
ur.
JÓN Þ. ÞÓR
14 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 27. MAÍ 2000