Lesbók Morgunblaðsins - 24.06.2000, Qupperneq 8

STOÐLAKOT
MÁLVERK Jóns biskups
Helgasonar af Stöðla-
kotsbænum og fleiri
húsum í Reykjavík ár-
ið 1892 er afar góð
heimild eins og margar
myndir Jóns. Lengst
til hægri sjást húsin í
Kvosinni; Alþingishúsið og Dómkirkjan þar á
meðal. Lengst til hægri á mynd Jóns er hús
Lærða skólans þar sem Menntaskólinn í
Reykjavík hefur lengi verið til húsa.
Stöðlakotsbærinn virðist hér vera venju-
legur torfbsejarklasi, en líklega er ekki allt
sem sýnist. Árið 1892, þegar biskupinn stillti
upp trönum sínum á Stöðlakotstúnið á frið-
sælum sumardegi, var búinn að standa stein-
bær í Stöðlakoti með vissu síðan 1772.
Stöðlakot við Bókhlöðustíg er nú einn ör-
fárra steinbæja sem eftir eru. Þeir voru
merkilegt millistig frá hinum hefðbundnu
torfbæjum til timburhúsanna. Þótt grjót
væri notað í veggi var það ekki höggvið til og
oft notað torf milli laga. Hraungrýti hentaði
afar vel í vegghleðslur, en umhverfis Reykja-
vík hefur naumast verið völ á öðru en ávölu
grágrýti. Tímamót í byggingarsögunni urðu
á 18. öld þegar danskir handverksmenn
reistu fyrstu varanlegu húsin, þar á meðal
Viðeyjarstofu og Bessastaðastofu. Önnur
tímamót urðu í byggingu steinhúsa þegar Al-
þingishúsið var byggt 1880-81. Þá lærðu
nokkrir íslendingar þá iðn að höggva til grjót
og einnig skipti verulegu máli, að verkfæri
dönsku steinsmiðanna voru boðin upp þegar
verkinu lauk, og að sjálfsögðu eignuðust ís-
lendingar þau.
í framhaldi af því voru allmörg steinhús
byggð í Reykjavík og jafnframt varð til þessi
nýja húsagerð, steinbæir. Á skömmum tíma
urðu þeir algengir utan við Kvosina og þar
má segja að form torfbæjarins hafi verið lag-
að að nýjum aðstæðum.
Steinbæir voru að því leyti frábrugðnir
steinhlöðnum húsum, að einungis hliðarvegg-
irnir voru úr höggnu grjóti; einhlaðnir og
gluggalausir. Gaflarnir voru úr timbri; á
þeim voru gluggar og fyrir aldamótin vék
torfþekjan sem sést á mynd Jóns Helgasonar
fyrir nýju byggingarefni, bárujárni.
Steinbæir risu oft á bæjarstæðum tómt-
húsbýla og Stöðlakot var eitt slíkt. Ekki er
ljóst hvenær búskapur hófst þar, en kotið
hefur verið byggt út úr jörðinni Vík; land-
námsjörð Ingólfs Arnarsonar. Svo fór að
kóngurinn eignaðist jörðina Vík 1616 og voru
hjáleigur jarðarinnar átta talsins árið 1700.
Stöðlakot var þá stundum nefnt Stuðlakot,
en hinar hjáleigurnar voru Landakot, Götu-
hús, Grjóti, Melshús, Skálholtskot og Hóla-
kot, en ein var svo aum að hún var
ónafngreind.
Upphaf kaupstaðar í Reykjavík er rakið til
Innréttinga Skúla fógeta um miðja 18. öld.
Framtakinu til stuðnings lagði kóngurinn
fram land jarðarinnar Víkur. I tilefni af ný-
fengnum kaupstaðarréttindum árið 1786 var
gerður uppdráttur af landi kaupstaðarins,
eða kaupstaðarlóðinni eins og landið var kall-
að. Af þessum uppdrætti má sjá að kaupstað-
arlóðin nær yfir Kvosina, báðum megin suður
með Tjörninni, yfir túnin þar sem Vestur-
bærinn reis síðar, lítið eitt upp í Þingholtin,
og þar má sjá „Stuðlakot", en lengra til norð-
urs eru þekkt kennileiti innan kaupstaðarlóð-
arinnar: Tugthúsið, Arnarhóll og Sölvhóll.
Á þessu útmælda landi mátti verzla, en
íbúar kaupstaðarins voru á þessum tímamót-
um 170 talsins.
Jón Árnason, nefndur hinn ríki, eignað-
ist Stöðlakot 1850 og átti kotið til dauðadags
1874. Hann á heiðurinn af því að hafa staðið
fyrir gagngerri endurbyggingu bæjarins
1872. Herma sagnir að til þess hafi verið not-
að tilhöggvið grjót sem af gekk við byggingu
Hegningarhússins, enda má sjá að samskon-
ar grjót er í veggjum Stöðlakots og „Steinin-
um“ við Skólavörðustíg. Bendir þetta til þess
að Stöðlakot sé elzti steinbærinn í Reykjavík
og að byggingarárið sé 1872, en ekki 1890
eins og talið hefur verið.
í torfbæjaþyrpingunni sem þarna hefur
verið og sést að nokkru leyti á mynd Jóns,
Helgasonar hafa húsin komið og farið eins og
fólkið. Stuðlakot eða Stöðlakot hét um tíma
Narfabær og auk þess voru þarna Norður-
bær, Suðurbær og Miðbær. Þegar samþykkt
STEINBÆRINN SEM VARÐ SÝNINGARHÚS
Málverk Jóns blskups Helgasonar af Kvoslnni árið 1892. Torfbæjaþyrpingin til hægri á myndinni er Stöðlakot.
Stöðlakot við Bókhlöðustíg. Höggmyndin sem þarna stendur utan dyra er eftir Grím Marinó
Steindórsson. Hún heltir Opinberun og er frá 1998. Efnlð er stelnn og ryðfrítt stál. í Stöðlakoti
standa nú yfir sýningar myndhöggvarans Bubba og málarans Soffíu Sæmundsdóttur.
Á þessum uppdrættí af höfuðstað íslands og kotunum í kring er Stöðlakot á sínum stað, reyndar
nefnt Stuðlakot þarna.
var gerð um götunöfn í Reykjavík 1848 var
svæðið milli Lækjarins og gömlu tún-
garðanna í Stöðlakoti og Skálholtskoti látið
heita Ingólfsbrekka. Af einhverjum ástæðum
hefur það nafn ekki lifað. Steinbærinn
Stöðlakot hlaut þá húsnúmerið 13 við Ing-
ólfsbrekku.
Löngu síðar, árið 1982, urðu þau tíma-
mót í Stöðlakoti að Hulda Jósefsdóttir textíl-
hönnuður og Þorgrímur Jónsson tannlæknir
eignuðust bæinn og tóku heldur betur til
hendi. Stöðlakot gekk í endurnýjun lífdag-
anna með endurbyggingu og varð listsýn-
ingahús. Arkitekt breytinganna var Vil-
hjálmur Hjálmarsson, en framkvæmdum
lauk 29. október 1988 og þá var um leið opnuð
fyrsta sýningin. Eitt sýningarrými er á jarð-
hæðinni og annað uppi í risinu. Það er að von-
um að betur hentar að sýna smá myndverk í
Stöðlakoti, en þess er að gæta að ekki vinna
allir listamenn stór verk og fjölmargar sýn-
ingar hafa komið ágæta vel út þar. Steinflísar
eru á gólfi jarðhæðarinnar, en steinhleðslan í
veggjunum kemur vel fram; þeir eru einung-
is málaðir hvítir. Samkvæmt venjunni eru
hliðarveggirnir heilir en gluggar á gafli.
Uppi er minna sýningarrými, enda undir súð.
Hulda Jósefsdóttir er framkvæmdastjóri
listhússins og á hún heiður skilinn fyrir að
hafa stjórnað og haldið uppi listrænni reisn í
Stöðlakoti í 18 ár. Það virðist hafa verið lög-
mál með fáum undantekningum að listhús
eða gallerí rísa og hníga jafnharðan. Á meðan
gengur lífið sinn vanagang í þessum gamla
steinbæ og listunnendur geta treyst því að
þar er ævinlega eitthvað á seyði.
Utan dyra er allur frágangur til fyrir-
myndar; steinhlöðnu veggirnir hvítmálaðir,
svo og gluggarnir á gaflinum. Vegfarendur
um Bókhlöðustíg komast ekki hjá því að taka
eftir skiltinu og enn frekari vísbending felst í
því að nú er sýndur skúlptúr utan dyra. Þeg-
ar myndirnar voru teknar stóð þar verk
Gríms Marinós myndhöggvara. Það heitir
„Opinberun", efnið er steinn og ryðfrítt stál.
GÍSLI SIGURÐSSON
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/USTIR 24. JÚNÍ 2000