Lesbók Morgunblaðsins - 22.07.2000, Qupperneq 14

mm—^^^^^m^^^^^^^^mmmmm—mmmmm
ils iðnaðar þar. Þessir flutningar stóðu yfir í
nærri tvær aldir þar til farið var að vinna sykur
úr sykurrófum í Evrópu. Alls er talið að vina-
þjóð okkar hafi flutt yfir 100.000 Afríkumenn
þessa leið og ef bætt er við því manntjóni sem af
þeirri verslun leiddi getur fjöldinn náð 300.000
manns, því talið er að fyrir hvern svertingja
sem komst lifandi yfir hafið hafi tveir látist við
' smölunina og flutninginn. Eru þetta smámunir
af allri heildinni sem flutt var, því varlega er tal-
ið að um 15 milljónir manna hafi komist yfir
hafið en sumir nefna þá tölu þrefalda. Við þetta
bætist svo auðvitað manntjónið sem af þræla-
versluninni leiddi. Allt þetta bramboit gaf
óheyrilegan arð af sér. En hverjir hlutu hann?
Auðhyggjumenn, konungar ríkjanna og drottn-
ingar, aðalsmenn í Vestur-Evrópu, og svo ræn-
ingjamir auðvitað sem reyndu að stinga eins
mikiu undan og þeir gátu.
Er tímar liðu urðu Englendingamir lang-
athafnasamastir á sviði sjórána og jók það auð
og veldi þeirra svo um munaði. Þeirra ræningj-
(ar höfðu aðstöðu á Vestur-írlandi en að sumar-
hlagi héldu þeir til Norðurhafa en snem aftur
suður á bóginn með haustinu og sumir fóru alla
leið tií Afríku til vetrardvalar þar sem gósen-
land þrælaverslunarinnar var. Þar gátu þeir
líka dyttað að skipum sínum í næði. Annars má
segja að ræningjamir hafi farið um víðan sjó og
látið til skarar skríða hvar sem feng var að fá og
þá skipti ekki öllu máli hvort þeir réðust á landa
sína eða framandi fólk.
Vegna þess að fiskur var verðmæt neyslu-
vara renndu siglingaþjóðimar hýru auga til
fiskimiðanna í Norðurhöfum, frá Noregi að
Nýfundnalandi. Furðu vekur hve mörg fiski-
skip voru að veiðum við Nýfundnaland rétt fyr-
ir aldamótin 1600. Vom enskir sjóræningjar
þar líka athafnasamir og tóku mörg hundrað
manna nauðuga og fluttu brott með sér. Líka
vora Tyrkir þar að verki, Márar og eins ræn-
'íngar austan úr Miðjarðarhafi. Áður en snúið
var heim á leið þurfti að hugsa fyrir vatns- og
matarbirgðum og þá var tæplega annað að gera
en að leita upp til landsins og ná þeim með ein-
hveijum hætti. Heimferðin tók vikur og hingað
til hefur lítið verið fjallað um það frá líffræði-
legu sjónarmiði hvemig menn yfirleitt lifðu af
afar langar sjóferir við lítinn kost.
Allt þetta er tíundað hér til þess að greina frá
að ekki fylgdi kristilegt hugarfar þessu fram-
takssama fólki heldur græðgi og mannfyrirlitn-
ing. Þannig var nú ástandið víða í Evrópu í þá
daga. Það má segja að þetta sé útúrdúr, því ætl-
,.un höfundar er að koma fram með litla ábend-
ingu varðandi afdrif norrænna manna á Græn-
landi.
Um landnám á því landi hefur langt mál verið
ritað svo ekki er miklu við það bætandi. Byggð-
in var á tveim svæðum, Eystribyggð og Vestur-
byggð, en um 330 kílómetrar skildu þær að.
Vegna fjarlægðarinnar vora samskipti ekki
mikil milli þeirra og svo fór að sambandið rofn-
aði. Segir svo frá að lögmaðurinn í Brattahlíð í
Eystribyggðinni sendi prestinn ívar Bárðarson
og fleiri menn norður til að kanna hvað því olli.
Þegar þeir komu á leiðarenda fundu þeir ekki
nokkra sálu en nokkuð af villtu fé og sauðum og
þeir tóku eins miklar vistir af þessum fénaði og
skipin gátu borið. Þetta mun hafa verið um
1350.
Fundist hefur í skjalasafni í Vatikaninu páfa-
bréf ritað 1448 varðandi Grænland en þar segir
*meðal annars: „Fyrir þijátíu áram síðan komu
villtir menn sjóleiðis frá nálægum ströndum,
gerðu innrás í landið og hertóku í blóðugu
áhlaupi alla byggð sem risið hafði á eynni,
eyddu með báli og brandi fóstuijörð þeirra og
helgum byggingum að því marki að ekki stóðu
eftir á ey þessari nema níu sóknarkirkjur sem
erfitt var fyrir innrásamennina að komast að
vegna brattra fjallanna. Og vesalings innfædd-
ir, karlar og konur, einkum þeir sem þeir álitu
nógu sterka og hæfa til að þola ævilangt ok
þrældómsins, vora fluttir sem fangar til eigin
heimkynna þar sem þeir vora ofurseldir harð-
stjóm þeirra." Hér er vert að taka eftir orðun-
um „heiðnir villimenn frá nálægum ströndum“,
það er að segja frá Rómaborg. Líklega er hér
átt við endalok Vestribyggðarinanr en ártölun-
um ber ekki saman. Byggð norrænna manna
' hélst lengst við í Eystribyggð en á suðurodda
landsins er Herjólfsnes með höfn sem bar nafn-
ið Sandur. Talið er að byggð hafi tekið þar af
um aldamótin 1500.
Árið 1921 var gerður skipulegur uppgröftur í
samvinnu við Þjóðminjasafn Dana undir stjóm
dr. Nörlunds á rústum sem á því svæði vora.
Kom þar margt merkilegt fram um búnaðar-
háttu í byggðinni. Einna mesta athygli vakti
uppgröfturinn í kirkjugarðinum en þá fannst
nærri óskemmdur klæðnaður nokkurra er þar
lágu. Honum segist svo frá: „Margir hinna
dauðu höfðu verið svo rækilega klæddir að þeir
hafa einnig fengið húfuna með sér. Ef einhver
,skyldi nú efast um að hægt sé að tímagreina
húfumar, en þó er alltaf ein eftir 25-30 sm há og
nokkuð uppmjókkandi, hefur risið beint frá
enni, en slegið sér mikið út niður um hnakkann.
Um aldur hennar er ekki hægt að deila. Slíkar
húfur bára menn á tíð Lúðvíks 11. og Karls
djarfa á seinni hluta 15. aldar. Fyrir þess sök
varð húfan sú ama mjög mikilvægt heimildar-
gagn um miðaldasögu Grænlands, vitnisburður
um að skipaferðir hljóta að hafa verið milli
Grænlands og Evrópu. Og hún er ekki ein til
frásagnar. Fundist hafa pjötlur úr kyrtlum með
mjög þéttum fellingum saumuðum um mittið
sem auk þess hefur haft hvasst niðurmjókkandi
hálsmál að framan en þetta era táknatriði sem
ekki er kunnugt um fyrr en á seinni hluta 15.
aldar. Á eitt verður enn að minnast og leggja á
það mikla áherslu, af því að það er mjög mikils-
vert. Hvorki strúthettan né franski kyrtillinn,
hvorki aðskomi yfirkyrtillinn né heldur reynd-
ar háa húfan era eiginlegir alþýðubúningar.
Þegar þess er gætt, hve fátækleg kjörin vora á
Grænlandi, hve afskekkt landið var og næstum
því einangrað og hversu óheillavænleg þróunin
varð smám saman, hefði mátt ætla að fólkið
hefði lifað eins og aumasti almúginn í Evrópu-
löndunum, þégar hér er komið sögu. Helst er að
sjá sem þetta sé ekki alls kostar rétt. Koma út-
lendu kaupskipanna hlýtur að hafa veitt mönn-
um færi á að hagnast og þá um leið valdið þjóð-
félagslegri framstreitu og hégómaskap hjá
þeim sem komustu í nána snertingu við þau. En
hvað sem því líður verður því naumast með orð-
um lýst, hve átakanlega það kemur við mann að
finna, hvemig þessi fjarlæga landnámsþjóð
keppist við til hinstu stundar að líkjast raun-
veralegum Evrópumönnum á ytra borði.“
En er ástæða fyrir þessari viðkvæmni vís-
indamannsins?
Fyrir aldamótin 1500 ríkti mikill áhugi meðal
nokkurra þjóðhöfðingja Evrópu á að finna
norðvesturleiðina svonefndu, þ.e. leiðina til
vesturs norður fyrir Kanada. Að boði Manúels
konungs af Portúgal fór aðalsmaðurinn Gaspar
Corte-Real í leiðangur þeirra erinda árið 1500.
Hafði hann þijú vel búin skip til fararinnar.
Komst hann alla leið til Labrador en þar var
hann stöðvaður af ísnum. Þaðan tók hann með
sér um 50 þræla af eskimóakyni og voru þeir
seldir á þrælamarkaði er heim kom. Ári síðar
lagði hann af stað í aðra ferð á tveim skipum og
hefur að líkindum siglt að heiman í norðurátt og
fylgt hafstraumunum til vesturs suður af
Hvarfi á Grænlandi og trúlega haft þar fjalla-
sýn. Aldrei fréttist neitt af þeim djörfu mönn-
um. Bróðir Gaspars, Miguel Corte-Real fór árið
eftir norður til að leita hans en týndist sjálfur
með allri áhöfn.
Alkunna var að þegar slíkir eðalbornir vora á
ferðalagi, þá héldu þeir fullri reisn, höfðu þjóna
til að stjana við sig, borðuðu af postulínsdiskum
og drakku góðvínin af kristalsglösum. og ekki
síst það að þeir bárast mjög á í klæðaburði til að
sýna hveijir þeir væra.
Hér að ofan hefur verið greint h'tilsháttar frá
uppgreftrinum í kirkjugarðmum á Heijólfs-
nesi. Beinaraslið og klæðnaðurinn og búrgúnd-
arhúfan vöktu furðu og talin bera vott um að
þar hafi maður úr efnaðri stétt verið grafinn.
Þar fyrir utan er það forvitnilegt að maður sem
tekur sér ferð langt inn á norðlægar slóðir þar
sem allra veðra er von, skuli taka með sér tísku-
klæðnað sem notaður er á syðri breiddargráð-
um. Það er því ekki út í hött að láta sér detta í
hug að í safninu í Kaupmannahöfn sé að finna
leifar aðalsmannsins Miguels Corte-Reals, sem
fór norður til að leita bróður síns Caspars. Ef
vilji væri fyrir hendi til að ganga úr skugga um
það, er hægt að bera saman erfðavísa sem er að
finna í Kaupmannahöfn og einhvers skyld-
mennis hans suður í Portúgal. Benda má á að
svo vill til að í norðanverðu landinu, nærri salt-
lónunum frægu, býr einn heiðursmaður, Stefán
Unnsteinsson sem er kunningi eins af þessari
aðlsætt. Heimurinn er nú ekld stærri en þetta.
Lengi hafa menn velt því fyrir sér hvaða
endalok norræna byggðin á Grænlandi hlaut.
Vafalaust verður sú gáta einhvemtíma ráðin og
ekki er víst að lausnina sé endilega að finna þar
á heimaslóðum. Fari svo að sannað verði með
erfðavísum að umrædd vera hafi verið Miguel
(eða jafnvel Gaspar bróðir hans) Corte-Real,
þá geta menn velt því fyrir sér í hvaða tilgangi
hann hafi stigið á land á Heijólfsnesi. Þar með
væri hægt að komast skrefi nær til að ráða gát-
una um endalok hins norræna kynstofns í land-
inu. Margt leiðir hugann að eldgamalli frásögn
af árás sjóræningja á Eystribyggðina sem
presturinn Niels Egede skráði í dagbók sína
eftir særingamanni af eskimóakyni, er lýsti
heimsókn þriggja skipa til byggðarinnar þar
sem sjóræningjamir rændu og drápu en heima-
menn vörðust og urðu komumenn að skilja
þriðja skipið eftir. Eskimóamir sem enga fasta
búsetu höfðu, urðu þá skelkaðir og flúðu þá
langt inn í landið. En árið eftir kom heill floti og
komumenn börðust, rændu og myrtu og tóku
með sér menn og skepnur og hurfu á brott. Þeir
sem af komust fóru út í skipin og sigldu brott í
suðurátt en skildu samt nokkra eftir. En árið
eftir komu hinir vondu sjóræingjar aftur og
þegar við urðum þeirra varir, lögðum við á
flótta og tókum nokkuð af hinum norrænu
bömum og konum með okkur inn fjörðinn og
skfldum hina eftir, en um haustið ætluðum við
að leita þeirra en þá var búið að ræna öllu, húsin
og bærinn brenndir svo ekkert var eftir.
Höfundurinrt er verkfræðingur.
Teikning: Andrés Magnússon
OGIFTA
SYSTIRIN
SMÁSAGA EFTIR
DAVÍÐ ÁRNASON
s
GIFTA systirin er hneykslan-
leg. Hún verður full í sam-
kvæmum og segir sögur sem
fá karlmenn til að roðna. Hún
er nú meiri kvenmaðurinn, segja eigin-
mennirnir. Eiginkonurnar segja að það sé
nú ekki furða.
Ógifta systirin kaupir rauðan sportbíl.
Enginn skilur hvernig hún hefur efni á
því. Hún keyrir of hratt og fær tvær
sektir fyrstu vikuna.
Ógifta systirin fer til Hong Kong. Hún
á í ástarævintýri með kínverskum farar-
stjóra og er næstum því stungin í bakið í
húsasundi. Eiginkonurnar trúa henni
ekki. Eiginmennirnir segja að hún geti
gert betur.
Haldið er samkvæmi. Einhver býður
Ógiftum bróður, háum og feimnum með
stórar hendur. Ógifta systirin segir: „Ég
á í nógum vandræðum svo ég sé ekki að
taka að mér kryppling." Ógifta systirin
grætur. Bræðumar vilja vita hvað þeir
geta gert. Þeir vilja fá að beija einhvern,
en Ógifta systirin segir: „Nei, það er ekk-
ert svoleiðis.“ Ógifta systirin fer í boð hjá
yngri konum sem eru að fara að gifta sig.
Hún kemur angandi af viskíi og fer
snemma. Hún gefur stærstu gjöfina og
allir verða reiðir.
Ógifta systirin ákveður að verða lækn-
ir. Faðirinn útbýr herbergið í kjallaran-
um með sérinngangi og litlu eldhúshorni,
en Ógifta systirin ákveður að fara til
Finnlands í staðinn.
Loksins er maður í lífi hennar. Enginn
sér hann en sögur ganga um að hann sé
viðriðinn hvíta þrælasölu. Allt í einu fær
Ógifta systirin heimsóknir. Fólk spyr
spurninga. Hún segir þeim: „Þetta er
mitt líf. Ég lifi því eins og ég vil.“
Ógifta systirin segir brandara. Það er
mjög fyndinn brandari en þegar fólk talar
um hann síðar virðist hann vera lesbíu-
brandari. Er Ógifta systirin lesbía?
Ógifta systirin vill ekki koma heim um
jólin. Hún segist ekki hafa efni á því að
kaupa jólagjafir. Állir eru sammála um að
hún ætti ekki að þurfa að kaupa svona
margar jólagjafir. Hún kemur samt og
gjafir hennar eru betri en hinna. Hún veit
ekki hvað hún á að gera við peningana
sína.
Ógifta systirin er falleg. Ja, ekki falleg,
en mjög hugguleg, ef hún aðeins gæti
losnað við svo sem þrjú kíló. Því vill eng-
inn giftast henni?
Ógifta systirin er svekkt. Ekki reið eða
niðurdregin, bara svekkt. Hvers vegna?
Hún segir að það sé móður sinni að
kenna. Móður hennar líkar alltaf betur
við Yngri systurina sem er gift. Því elsk-
ar Móðirin ekki Ógiftu systurina?
Ógifta systirin verður vinkona Fyrrver-
andi eiginkvenna. Eru þetta launráð?
Ógifta systirin slasast í bílslysi. Slysið
er henni að kenna. Allir heimsækja hana
á spítalann.
Hjúkrunarfræðingar segja að hún sé
fyndnasti sjúklingur sem þær hafi nokk-
urn tímann haft. Allir á spítalanum dýrka
hana. Þegar hún kemur heim fær hún
ekki mjög marga gesti.
Ógifta systirin neitar að borða hvítt
brauð og rautt kjöt. Hún er á móti sykri.
Hvað getur Fjölskyldan gert í þessu?
Ógifta systirin litar hárið á sér svart.
Þannig virðist hún hörð. Enginn veit
hvernig á að segja henni þetta.
Ógifta systirin hverfur. Hringt er á lög-
regluna. Viku síðar finnst hún í Grand
Forks, Norður-Dakota með giftum Fast-
eignasala. Ógifta systirin verður brjáluð.
Er það sanngjarnt gagnvart Fjölskyld-
unni sem hafði svo miklar áhyggjur af
henni?
Ógifta systirin er með ofnæmi. Hún
getur ekki komið í hús þar sem er köttur
eða hundur. Hún getur ekki sofið með
kodda úr fjöðrum. Hún má ekki borða
jarðarber eða nokkuð með kókos. Hún
hnerrar í fataverslunum. Þegar hún fer
til Ástralíu hverfur ofnæmið. Hún segist
kannski ætla að flytja til Ástralíu en allir
eru sammála um að það væru mistök.
Ógiftu systurina dreymir að hún missi
allt hárið. Hún flytur í aðra íbúð.
Nauðgarar og morðingjar sitja um
Ógiftu systurina. Þeir fela sig á bílastæð-
um og gægjast inn um gluggann hjá
henni um nætur. Hún virðist ekki taka
eftir þessu en allir era sammála um að
það væri betra að hún flytti heim og
hugsaði um móður sína sem býr við
versnandi heilsu.
Ógifta systirin dansar. Hún dansar
rúmbu, samba og tangó. Hún dansar fox-
trott, gamaldags vals og hæltáarpolka.
Hún getur tvistað, dansað kanínuhopp og
skottís, charleston, kvadrill, kontradans,
kotiljon, gavotta, menúett, djigg, galljard,
masúrka, fiðrildi, stomp, kökudans, stroll,
djæf og hálandafling. Stundum dansar
hún seint um kvöld þegar hún er alein í
herberginu sínu, en sá dans er nafnlaus.
Höfundurinn er prófessor viö Manitobohóskóla.
*1 4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 22. JÚLÍ 2000