Lesbók Morgunblaðsins - 14.10.2000, Blaðsíða 10

EFTIR
+
JÚLÍÖNU GOTTSKÁLKSDÓTTUR
í Listasafni fslands er nú haldin yfirlitssýning á verkum
brautryðjandans Þórarins B. Þorlákssonar til að minn-
ast þess að öl< d er liðin frá því hann sýndi verk sín í
fyrsta sinn. Sýningin stendurtil 26. nóvember. Greinin
er unnin upp úr 1 engi ri ritgerð um Þórarin og birtist hún í
bók sem 1 <emur út af þessu tilefni.
IDESEMBERMÁNUÐI árið 1900 opn-
aði Þórarinn B. Þorláksson sýningu á
málverkum sínum í húsinu Glasgow við
Vesturgötu í Reykjavík. Þórarinn stund-
aði um þetta leyti nám hjá danska lands-
lagsmálaranum Harald Foss í Kaup-
mannahöfn og voru nokkur málverk frá
Danmörku á sýningunni en það sem
mesta athygli vakti voru málverk sem hann
hafði málað á Islandi um
sumarið. Sýning Þórarins
var hin fyrsta sem ís-
lenskur listmálari efndi
til á verkum sínum hér á
landi og markaði þannig
kaflaskipti í sögu ís-
lenskrar myndlistar. Þar
gat í fyrsta sinn að líta
túlkun íslensks málara á
náttúru landsins. Með
vali á viðfangsefni lagði
Þórarinn hornsteininn að
landslagsmálverkinu í ís-
lenskri málaralist sem
átti eftir að vera megin-
viðfangsefni íslenskra
listmálara fram eftir 20.
öld.
Á sýningunni voru
nokkrar myndir frá Þing-
völlum sem Þórarinn
hafði málað og var hann
fyrsti íslenski listmál-
arinn sem það gerði.
Þórarinn varð ekki fyrstur málara til að láta
hrífast af og leitast við að túlka náttúru Þing-
valla. Á undan honum voru bæði danskir og
þýskir málarar þar á ferð. Meðal verka Lista-
safns Islands, sem voru til sýnis í Alþingishús-
inu, voru málverk dönsku málaranna Frederiks
Th. Kloss og H. Augusts G. Schiotts frá Þing-
völlum. I verkum þeirra birtist ægifögur nátt-
úra staðarins sem og upphafin kyrrð. Má telja
líklegt að Þórarinn hafi séð þessi málverk Kloss
og Sehiptts í Alþingishúsinu áður en hann réðst
í að túlka íslenska náttúru. Hvort hann valdi
Þingvelli sem ákjósanlegt myndefni fyrir frum-
raun sína á íslandi vegna sögufrægðar staðar-
ins eða sérstæðrar náttúru skal ósagt látið.
Túlkun hans býr í tilfinningum sem náttúra
landsins og kyrrð ásamt svalri birtu sumarnæt-
ur á norðurslóð vekur innra með mönnum. Sú
túlkun er í rauninni óháð tengslum staðarins
við sögu þjóðarinnar. í þessum fyrstu Þing-
vallamyndum er að finna andblæ djúphygli sem
tengir verk Þórarins rómantískri landslagslist
19. aldar og átti eftir að einkenna margar
landslagsmynda hans.
Þórarinn Benedikt Þorláksson var fæddur
árið 1867 og því elstur þeirra myndlistarmanna
sem lögðu grunn að nútímamyndlist hér á landi
í upphafi 20. aldar. Hann var fæddur að Undir-
felli í Vatnsdal. Vorið 1885 hélt hann til náms í
bókbandi hjá Halldóri Þórðarsyni bókbindara.
Tveim árum síðar fékk hann sveinsbréf í bók-
bandsiðn og hóf störf á nýstofnaðri bókbands-
stofu prentsmiðju Isafoldar.
Skýrt dæmi um þá listvakningu, sem varð
meðal Islendinga á ofanverðri 19. öld, er stofn-
un Listasafns Islands árið 1884. Sama árið og
Þórarinn kom til Reykjavíkur voru listaverkin
flutt til Islands frá Kaupmannahöfn og fyrst
sýnd í Barnaskólanum í Reykjavík en síðar
komið fyrir í Alþingishúsinu þar sem almenn-
ingi gafst kostur á að sjá þau. I bók um Þórarin
frá árinu 1982 telur Guðrún dóttir hans að
myndlistaráhugi föður hennar hafi vaknað
fyrstu ár hans í Reykjavík og rekur þann áhuga
til kynna hans af listaverkunum sem voru til
sýnis í Alþingishúsinu. Til þess að fá undir-
stöðumenntun í teikningu leitaði hann til Þóru
Pétursdóttur og sótti skóla hennar um nokkurt
skeið. Ekki er vitað hvort aðrir karlmenn voru í
skóla Þóru en Þórarinn mun vera eini nemandi
hennar sem lagði út á listabrautina. Vorið 1889
dvaldist Þórarinn í Kaupmannahöfn um þriggja
mánaða skeið á vegum ísafoldar og telur Guð-
rún að sú dvöl hafi skipt sköpum um þá ákvörð-
un hans að gerast listmálari.
í þeirri ferð hafi hann í
fyrsta sinn átt þess kost að
sjá erlenda myndlist og eftir
það byrjað að mála með olíul-
itum. Haustið 1895, er hann
var orðinn 28 ára gamall,
hvarf hann frá starfi sínu
sem forstöðumaður bókban-
dsstofu ísafoldar og hélt til
Kaupmannahafnar til náms í
myndlist. Hann hafði þá hlot-
ið 500 króna styrk til náms-
ins frá Alþingi. Strax við
komuna til Kaupmannahafn-
ar innritaðist hann í Det
tekniske Selskabs Skoleen
um vorið 1896 innritaðist
hann í Konunglega listahá-
skólann þar sem hann stund-
aði nám fram á vor 1899.
Hugur Þórarins stóð til
landslagsmyndagerðar en
þar sem litla tilsögn var að fá
á því sviði í Listaháskólanum
á þeim tíma, leitaði hann til landslagsmálarans
Haralds Frederiks Foss sem þá hélt einkaskóla
er hann hafði tekið við af Vilhelm Kyhn, þeim
hinum sama og Þóra Pétursdóttir hafði verið í
læri hjá aldarfjórðungi áður.
Ætla má að það hafi ekki verið auðratað í
dönskum myndlistarheimi í lok 19. aldar fyrir
Islendingana sem áttu nær enga myndlistar-
hefð að baki, ekki einu sinni þá sem hægt væri
að gera uppreisn gegn. Því þarf það ekki að
koma á óvart að flestir þeirra völdu þann kost
að hefja námið við Konunglega listaháskólann
eftir undirbúningsnám annars staðar. Ef
marka má lýsingu Ásgríms Jónssonar á
kennsluháttum þar í byrjun 20. aldar, hafði
ekki orðið þar nein breyting frá því fyrr á öld-
inni. Það vekur hins vegar athygli að hvorki
Þórarinn né Ásgrímur sóttu óháðu skólana sem
stofnaðir voru af róttækum listamönnum á 9.
áratugnum eftir nám í Listaháskólanum. Það
er ekki síður umhugsunarvert að Þórarinn
skyldi, eftir þriggja ára nám í skólanum, hafa
valið skóla Haralds Foss sem viðhélt þeirri
hefð sem danskir listamenn af kynslóð hans
höfðu hafnað. Ekki er útilokað að kynni Þóru
Pétursdóttur af Kyhn hafi ráðið nokkru um val
Þórarins. Björn Th. Björnsson, sem bent hefur
á tengslin milli sjálfstæðisbaráttu íslendinga í
lok 19. aldar og listvakningar hér á landi, telur
áhuga Þórarins á landslagi ekki síst hafa verið
vakinn af íslenskum skáldskap þess tíma. Hann
telur það jafnframt sögulega eðlilegt að hann
hafi leitað til Haralds Foss þar sem hann hafi
ekki haft forsendur til að tileinka sér nýrri og
djarfari viðhorf. Enn fremur má benda á að
landslag í sjálfu sér var ekki meðal viðfangs-
efna þeirra listamanna sem boðuðu ný viðhorf í
danskri myndlist á 10. áratugnum. Að túlka
hinn ytri veruleika eða ljósbrigðin í náttúrunni
var ekki lengur ásetningur þeirra. í verkum
þeirra fékk náttúran yfirfærða merkingu sem
tæki til að tjá tilfinningar og vekja ákveðinn
hugblæ.
Þegar Þórarinn hélt til Þingvalla sumarið
1900 til að mála, valdi hann fremur náttbirtu en
Sjálfsmynd, 1924.
Hekla, 1922.
Úr Laugardal, 1923.
Þingvellir, 1900.
dagsbirtu til að túlka náttúru landsins. í mynd-
um hans ríkir áþekk kyrrð og í myndum danska
málarans Augusts Schipttsen það sem skilur á
milli er sá andblær djúphygli sem Þórarinn hef-
ur laðað fram í rökkurmyndum sínum. í þess-
um myndum nýtir hann sér speglunina í vatn-
inu sem og endurkast þess, ásamt svölum,
einkum bláum, litatónum til ná fram þeim hug-
hrifum. Á móti dökkum litum landsins koma
bjartir litir næturhiminsins og endurskins hans
á vatnsfletinum sem gefur myndinni vídd.
Myndin af landinu verður óstaðbundnari en ella
og vekur tilfinningu fyrir því sem er utan við
stund og stað.
Hið kyrra andrúmsloft, sem ríkir í elstu
Þingvallamyndum Þórarins, einkennir mörg
verka hans á fyrstu starfsárunum eftir að hann
fluttist heim árið 1902. Sammerkt með þeim er
hvernig hann notar birtuna til að kalla fram
hughrif. Að því leyti sverja verk hans sig í ætt
við stemmningsmálverkið í norrænni myndlist
frá lokum 19. aldar þótt hann haldi sig við stað-
litina og slétta áferð. I málverkinu Stóri-Dím-
on, frá 1902, er það ekki rökkrið heldur jöfn
dagsbirtan sem umlykur sviðið. Þar hefur hann
nýtt sér marflatt landið og dregið sjóndeildar-
hringinn við miðja mynd og gefur þar með til
kynna þá miklu víðáttu sem við blasir. Flatt
landið er mettað jafnri birtu og landsýnin í
bakgrunni hverful sem gerir að verkum að
mörk himins og jarðar verða óljós. Það fer hins
vegar ekki á milli mála að myndin er frá
ákveðnum stað og á það við um flestar lands-
lagsmyndir Þórarins. Hið huglæga er einnig til
staðar í málverkinu Hvítá frá 1903. Myndin
sýnir hest á beit við árbakka í forgrunni en
handan árinnar sést fjall sem speglast í vatninu
þar sem ekki sést gára á vatni. Það er hásumar
en degi tekið að halla og höfgi yfir landinu. Hér,
sem í myndunum frá Þingvöllum, nýtir Þóra-
rinn sér speglunina og birtuna til að skapa and-
rúmsloft kyrrðar þar sem áhorfandanum finnst
hann vera vitni að augnabliki sem varir að ei-
lífu.
Flestar landslagsmyndir Þórarins eru mann-
lausar. Þá sjaldan maðurinn birtist þar er hann
aðkomumaður í landinu, maður sem hugsar eða
saknar einhvers, ekki maður sem býr í sveitinni
og samsamast landinu. í þessum myndum er
engin atburðarás. Það sem gerist, er í huga
mannsins sem hefur tyllt sér niður. Til eru
myndir sem sýna karl eða konu sitja við sjó og
horfa út á sundin við Reykjavík. Þau snúa baki
við áhorfandanum og horfa í átt til skips eða
báts sem siglir burt. í þessum myndum má
finna andblæ er leiðir hugann að þeirri róman-
tísku hefð sem kennd er við Caspar David
Friedrich og gera má ráð fyrir að Þórarinn hafí
þekkt til. Svipað er að segja um myndina Áning
frá 1910. Þar situr maður, listamaðurinn sjálf-
ur, í brekku með hest sinn og snýr baki við
áhorfandanum. Hann hallar sér örlítið fram og
horfir yfir sólroðið landið, Þingvelli, sem við
honum blasir. Hann er einn með náttúrunni.
Yfir landinu hvílir einhver höfgi líkt og það sé í
biðstöðu þessa kyrrðarstund.
Síðustu æviár sín dvaldist Þórarinn mikið í
Laugardalnum á sumrin, síðast í sumarbústað
sínum, Birkihlíð, þar sem hann andaðist 10. júlí
1924. Þetta var eitt frjóasta tímabilið á ferli
hans. I mörgum verkanna frá þessu tímabili er
myndbyggingin önnur en hingað til hafði eink-
ennt verk hans. Sjóndeildarhringurinn er hár
og sjónum beint að jarðargróðrinum eða rofa-
börðunum í forgrunni. Drættirnir eru ólíkt
djarfari en áður og kröftugri en á móti koma
mildir og ljósir litir fjarlægra fjalla í bakgrunni.
Þessi myndskipan, og ekki síst náttúrusýn þar
sem lággróðurinn er í fyrirrúmi, leiðir hugann
að hraunmyndum Kjarvals löngu síðar. í öðrum
verkum frá þessu tímabili gætir meiri einföld-
unar og samþjöppunar forma en áður og
áhersla lögð á að skapa heild, bæði í formi og lit.
Góð dæmi um þetta eru Stórisjór og Vatnajök-
ull frá 1921 og Hekla frá 1924. í þessum verk-
um, þar sem öllum smáatriðum er sleppt og blá-
ir litatónar ríkja, hefur Þórarinn leitast við að
kalla fram ákveðin hughrif í heild verksins.
Þessar breytingar í list Þórarins síðustu árin
telur Björn Th. Björnsson að rekja megi til
mikilla samskipta hans við aðra listamenn, ekki
síst Kjarval, en á þessum árum voru ungir lista-
menn, sem dvalist höfðu mörg ár erlendis, að
koma heim og hefja feril hér sinn heima. Einn
andi litameðferð Þórarins þar sem hann segir
litina hafa sérstaka mýkt sem falli að formi
myndarinnar. Jafnframt talar hann um hið sér-
staka andrúmsloft í málverkum hans, „sem er
eins og í ætt við þögn hins ósnerta lands.“
Á hinum stóru sýningum á norrænni alda-
mótalist víðs vegar um heim undanfarin tæp i.
tuttugu ár hafa verk Þórarins hlotið almenna
athygli og verið sett í alþjóðlegt samhengi. Sýn-
ingar þessar eru vitnisburður um endurskoðun
á því hvernig listasagan hefur verið. Þá endur-
skoðun má m.a. rekja til bandaríska listfræð-
ingsins Roberts Rosenblums sem snemma á 8.
áratugnum vakti athygli á annarri hefð í nú-
tímalist en þeirri franskættuðu og formrænu,
þ.e. rómantískri hefð sem rekja mátti til Casp-
ars Davids Friedrichs. Kjarninn í þessari hefð
var samkvæmt Rosenblum leitin að því sem er
manninum æðra í náttúrunni sem væri til vitnis
um þrá mannsins eftir einhverju heilögu 1 af-
helguðum heimi. Endurskoðun heims-
listasögunnar hefur leitt að til þess að í stað.
kenninga um almenna sögulega þróun hefur at-
hyglin beinst að öllum undantekningunum frá
meginstraumnum. Þetta hefur m.a. orðið til
þess að menn hafa beint sjónum að sérstöðu
norrænnar aldamótalistar og varpað ljósi á
gildi hennar í listasögu Vesturlanda í stað þess
að líta á hana sem endurskin þess sem gerðist í
París. Meðal þess, sem þótt hefur einkenna
Áning, 1910.
þeirra var Jón Stefánsson sem var farinn að
koma reglulega til íslands á sumrin.Vitað er að
samskipti þeirra Þórarins voru nokkur, m.a. í
gegnum Listvinafélagið, og að Þórarinn mat
þennan vel menntaða starfsbróður sinn mikils.
Með kynnum sínum af þeim Kjarval og Jóni
hefur hann kynnst róttækum viðhorfum til
lista. I nokkrum landslagsmyndum Þórarins
frá síðustu æviárum hans, svo sem myndunum
Stórisjór og Vatnajökull og Hekla, má greina
áhrif frá Jóni Stefánssyni. Þótt Þórarinn haldi
sig við stemmda litatóna í þessum verkum, hef-
ur hann með einföldun forma landsins og svöl-
um litatónum skapað myndræna heild sem leið-
ir hugann að verkum Jóns.
Þórarinn lést um það leyti sem róttæk við-
horf í listum og bókmenntum fóru að gera vart
við sig hér á landi. Nokkrum árum seinna voru
þau viðhorf sem hann stóð fyrir, hin rómantíska
landslagshefð þar sem fegurð náttúrunnar var
vegsömuð, ekki lengur í gildi. Enda þótt síðasta
skeiðið á ferli hans bendi til þess, að hann hefði
verið líklegur til að mæta nýjum viðhorfum með
opnum huga, tilheyrir list hans fyrsta tímabil-
inu í íslenskri myndlistarsögu 20. aldar sem
kennt er við starf frumherjanna og tengist hug-
myndafræðilega sjálfstæðisbaráttu og upp-
byggingu nýs samfélags.
Selma Jónsdóttir hefur eins og Björn Th.
Björnsson vakið athygli á tengslum landslags-
túlkunar Þórarins við rómantíska ljóðagerð ís-
lenskra skálda á 19. öld og bendir sérstaklega á
náttúruljóð Steingríms Thorsteinssonar þar
sem náttúran er hyllt sem helgidómur sem er
manninum fullkomnari og vekur innra með
honum sterka þrá. I grein í sýningarskrá með
yfirlitssýningu á verkum Þórarins í Listasafni
Islands á aldarafmæli hans árið 1967 tengir
Selma verk hans hinni ljóðrænu síðrómantík
sem enn átti leið að hjörtum Islendinga í upp-
hafi 20. aldar. Segja má að sú sýning hafi opnað
augu manna fyrir list hans. Meðal þeirra sem
skrifuðu um sýninguna í blöðin voru tveir af
fulltrúum abstraktmálverksins, þeir Hjörleifur
Sigurðsson og Valtýr Pétursson. Það vekur at-
hygli að Valtýr talar sérstaklega um hina seið-
norræna myndlist, er huglæg túlkun á dul-
magni náttúrunnar sem er ríkur þáttur í nor-
rænni menningu. Á sýningum þessum hafa
myndir Þórarins frá fyrstu starfsárum hans
prýtt veggi, nú síðast Þingvellir frá árinu 1900 í
eigu Listasafns Islands, á sýningunni The Year
1900. Art at the Crossroads sem haldin var á
þessu ári í Royal Academy of Arts í London og
Solomon Guggenheim-safninu í New York.
Á þessum norrænu sýningum hefur gefist
tækifæri til að sjá hvað verk Þórarins eiga sam-
eiginlegt með verkum samtíðarmanna hans og
hvað skilur á milli. Hin upphafna kyrrð í verk-
um hans kallar fram áþekk hughrif og í verkum
þeirra. Áhorfandinn skynjar djúphugult, allt að
því tregablandið, andrúmsloft í þvi hólfrökkri
sem einkennir þau. Það, sem virðist skilja á
milli verka Þórarins og norrænna listamanna,
er, auk akademískra vinnubragða hans, ákveð-
in innri togstreita í verkum hinna síðarnefndu
sem ekki er að finna í verkum hans. Þar er frek-
ar um að ræða hyllingu til náttúrunnar, fegurð-
ar hennar og mikilleiks, en að verið sé að tjá
persónulegar tilfinningar. í því sambandi er
vert að hafa í huga að hlutverk Þórarins var
annað en þeirra: að ryðja myndlist braut í landi
þar sem menningarumræðan var mótuð af bar-
áttu fyrir sjálfstæði þjóðarinnar.
Líklégt má telja að hugmyndin að baki nor-
rænu sýningunum hafi átt mikinn þátt í að
menn hér á landi hafi farið að endurmeta list
Þórarins. Á það ekki aðeins við um sögulega
stöðu hans heldur og hina huglægu landslags-
túlkun í verkum hans. Sem dæmi má nefna að
svo virðist sem íslenskir málarar af yngri kyn-
slóð hafi þar fundið samsvörun við það sem þeir
hafa sjálfir verið að leita. Má ef til vill túlka það,
með vísun til kenningar Rosenblums, sem vitn-
isburð um þrá mannsins eftir að eiga hlutdeild í
einhverju sem er stærra og fullkomnara en
hann sjálfur og að sú þrá lifi allar stefnur og
strauma.
Höfundur er listfraeðingur og veitir forstöðu Listo-
safni Einors Jónssonar.
I BYRJUN ALDAR

1 O LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 14. OKTÓBER 2000
+
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 14. OKTÓBER 2000 1 1