Lesbók Morgunblaðsins - 14.10.2000, Qupperneq 13

SUMARSIÐDEGI
SMÁSAGA EFTIR HELGA INGÓLFSSON
bindur kolefni við ljóstillífun platnanna.
Fyrir löngu, á því tímabili jarðsögunnar
sem kallast upphafsöld (archaean) var mjög
lítið súrefni í lofthjúpi jarðar. Það var ekki
fyrr en lífið hafði verið þróast á jörðinni í
tugmilljónir ára að styrkur súrefnis í and-
rúmsloftinu náði því marki sem er í dag. Það
súrefni sem er nú í andrúmsloftinu á upp-
runa sinn að mestu að rekja til ljóstillífunar
lífkerfa eins og t.d. regnskógarins. í þessu
ljósi verður regnskógurinn enn mikilvægai’i
en ella.
Eyðing regnskógarins
Allur frumskógurinn á Indlandi, í Bangla-
desh, á Sri Lanka og á Haíti hefur þegar
verið gjörnýttur. Árið 1999 eyddust stór
svæði í Regnskógi Amazon. Um er að ræða
svæði 17.383 ferkílómetra að stærð. Einu
góðu fréttirnar eru þær að eyðileggingin þar
hefur ekki aukist heldur stendur hún í stað.
Eyðileggingin hefði þannig getað verið meiri
einkum vegna mikillar gengisfellingar á
brasilíska gjaldmiðlinum á síðasta ári. Á
Borneo er hinsvegar allur regnskógurinn í
verulegri hættu. Afríski regnskógurinn
hverfur einnig hratt, t.d. minnkar hann í
Kamerún um 40.000 ferkílómetra árlega.
Talið er að um 140 tegundir lífvera deyji
út á hverjum degi í regnskóginum, vegna
þess að lífsvæði tegunda eru numin á brott.
Ef eyðilegging regnskógarins heldur áfram
með óbreyttum hraða munu nánast allir
frumskógar hitabeltisins vera horfnir árið
2030.
En til hvers eyða menn regnskóginum?
Regnskógurinn er ruddur til þess að fá gras-
lendi fyrir nautgripi, auk þess sem viðurinn
úr regnskóginum t.d. mahoný, er fluttur til
Japan, Evrópu og Bandaríkjanna þar sem
hann er seldur dýrum dómum.
Umræðan um björgun regnskógarins hef-
ur þó orðið til þess að stofnaðir hafa verið
þjóðgarðar t.d. í Amazon og í Malaysíu.
Þessir þjóðgarðar ná þó ekki að varðveita
nema brot af öllu því lífríki sem regnskógur-
inn býr yfir. Engu að síður er það mikilvægt
verkefni að sjá til þess að hluti regnskógar-
ins verði varðveittur til handa komandi kyn-
slóðum, ef ekki einungis sem dæmi um líf-
rænan fjölbreytileika.
íbúar regnskógarins
Regnskógurinn er fullur af lífi, og þar lifa
einnig manneskjur. í Amazon lifa Yanom-
ami, Kayapo og Boros indíánar. í frumskóg-
um Afríku lifa Pygmíar og í Malaysíu lifa
Penans. Yanomamar lifa t.d. í litlum þorpum.
Konur yrkja jörðina og safna hnetum og
jurtum á meðan að karlmennirnir veiða.
Skógurinn sér yanomönum fyrir öllum lífs-
nauðsynjum.
Hins vegar hafa orðið verulegar breyting-
ar á lífi þessa fólks. Frumskógarfólkið hefur
komist í kynni við veröldina utan regnskóg-
arins, sem lítur á oft á þá sem ódýrt vinnuafl.
Yanomamar og pygmíar hafa þannig verið
fengnir til þess að vinna á baðmullar-,
ávaxtaekrum og búgörðum þar sem þeir
komast úr tengslum við sitt náttúrulega um-
hverfi og glata sínum siðvenjum.
Eyðing frumskógarins getur ekki gert
annað en ógnað og raskað lífi þessa fólks
sem hefur lifað í jafnvægi við umhverfi sitt í
þúsundir ára. Að kenna því vestræna lífs-
hætti er í raun ástæðulaust þar sem vestræn
menning hentar engan veginn í frumskógin-
um. Það er helst að almenn menntun, ný
tækni og læknishjálp geti orðið þessu fólki
að einhverju gagni.
Getur vistvæn ferðamennska
bjargað regnskóginum?
Vistvæn ferðamennska er ferðamennska
sem kallar ferðamanninn til félagslegrar
ábyrgðar gagnvart þeim svæðum sem hann
ferðast um. Ferðamennskan má þannig ekki
breyta menningu og náttúru. Á sama tíma
skapar vistvæn ferðamennska tækifæri til
þess að vernda ákveðin landsvæði, og hún
skapar atvinnu á þeim svæðum sem ferðast
er til.
Vistvæn ferðamennska í frumskóginum
gæti orðið til þess að varðveita hann enn bet-
ur en nú er gert. En baráttan fyrir vemdun
regnskóganna er erfið sökum þess hversu
hefðbundnu, efnahagslegu hagsmunirnir eru
miklir.
Þannig kristallast í regnskógunum öll um-
hverfisumræða heimsins. I regnskóginum
takast umhverfissjónarmið og gamaldags
efnahagsleg sjónarmið á. Þar ríkir styrjöld á
milli vistfræðinnar annars vegar og hefð-
bundnu hagfræðinnar hins vegar. Það er
einnig ljóst að málefni regnskógarins eru
hnattræn í eðli sínu, þ.e. varða alla íbúa jarð-
ar, og mun því þurfa að leysa þau á al-
þjóðlegum grundvelli.
Höfundur er umhverfissérfræðingur, (B.A. B.Sc.
M.Sc).
UMARSÍÐDEGI, sólríkt og
seiðandi. I miðborginni eigraði
mannfjöldinn í leit að litbrigð-
um til að lyfta upp grámyglu til-
verunnar. Barnfóstrur á ungl-
ingsaldri, íklæddar stutterma-
bolum, ýttu kerrum á úndan sér
út Austurstræti og löptu ís;
snöggklipptir og snurfusaðir kaupahéðnar,
fagurbrúnir og farsímavæddir, brokkuðu milli
banka til að bjarga verðbréfum sínum síðustu
sekúndumar fyrir lokun; rytjulegir rónar röltu
í ríkið, stóðu í stælum við starfsmennina,
keyptu bjór í stykkjavís og brugðu sér á bekk á
Austurvelli, bergðu á brjóstbirtunni og sleiktu
sólskinið í sessuneyti við ærslafulla æsku, unga
elskendur og fáskiptið fjölskyldufólk. Einstaka
ölkær iðjuleysinginn sveif á vit óminnishegrans
úti á iðagrænu grasinu.
Á Café París vom umsvifin umtalsverð.
Starfsemin hafði í stómm stfl færst út á stétt-
ina sem sneri að Austurvelli, og þar sátu sumir
gesta með sólgleraugu, sötrandi kaffisopann.
Inni við var ekki síður erill og ys. Léttklæddir
kúnnar, með innkaupapoka og yfirhafnir í örm-
um, dröttuðust dæsandi inn, og skelltu sér
stynjandi í stólana. Glaðværar gengilbeinur
færðu gestum gosdrykki og tröllauknar tert-
usneiðar, og liðu síðan lipurlega á brott milli
borða með bakka hlaðna bollum sem búið var
að nota. í lognmollunni var lítil hreyfing á loft-
inu og reykjarkófið reif í kverkar.
Við glugga sem vísaði út að Austurstræti
sátu tvö ungskáld og ræddu ráðgátur listarinn-
ar. Sá jarphærði með jarmandi röddina hét Jó-
steinn Filippus Freymóðsson, en andmælandi
hans var Ormur ungi, sem að sjálfsögðu var
ekki skírnarheiti, heldur skáldanafn tekið upp í
samræmi við sjálfskilgreinda snilld. Umræðu-
efni þeirra vom uppskrúfuð, yfirborðskennd og
óumræðilega leiðinleg, svo leiðinleg að ekki
tekur að rekja þau orð fyrir orð. Þeir blöðmðu
um bókmenntir, kýttu um Kiljan og pexuðu út
af póstmódernismanum. Að eigin áliti voru
ungskáldin hátt hafin yfir það fólk sem þyrptist
þarna inn: Þybbnar húsmæður með hágrenj-
andi hvítvoðunga; taðskeggjaða tattóveraða
táningstöffara; slæptar og skældar skrifstofu-
blækur. Að sama skapi horfðu aðrir niður á
þessi hjákátlegu merkikerti, sem máttu raka
sig og reykja minna. Gengilbeinurnar gutu
hornauga til kumpánanna, sem keypt höfðu
hvor sinn kaffibollann og klukkutímum saman
hímt í horninu í hrókasamræðum, raðreykt og
einokað ágætt borð, sem ella hefði nýst öðmm
gestum.
Skyndilega átti sér stað á gangstéttinni utan
við gluggann ómerkilegt atvik sem dreifði at-
hygli ungskáldanna frá djúpvitmm viðræðum.
Kubbsleg og kappklædd kona hné í ómegin
beint fyrir augum þeirra. Stöku vegfarendur
stöldruðu við og stummðu yfir stynjandi konu-
greyinu, sem virtist fómarlamb funhitans og
slævandi stækjunnar. Snaggaralegur snoðkoll-
ur rétti henni snöfurmannlega hjálparhönd og
reisti upp á reikula fætur. Vönkuð skjögti hún á
brott og vegfarendur héldu sína leið.
Að óhappinu yfirstöðnu tóku ungskáldin upp
þráðinn, en áttu erfitt með að halda einbeit-
ingu. Jósteinn fann enga eirð í sínum beinum -
niður í huga hans hafði lostið hugmynd og hel-
tekið hann. Innan skamms kvöddust þeir og
héldu hvor sinnar leiðar. Raunar hélt Jósteinn
rakleitt heim og ritaði á röskum klukkutíma
smásögu.
Daginn eftir fór hann með hugsmíðina á fund
Hilmis Hilmarssonar, sem ritstýrði Ferskum
pennum, framsæknu tímariti sem kappkostaði
að birta bókmenntir eftir nýgræðinga. Rit-
stjórinn var upptekinn í síma, en sagði Jósteini
að skilja umslagið eftir á skrifborðinu og koma
aftur að tveimur dögum liðnum.
Á tilsettum tíma gerði Jósteinn sér aðra ferð
á ritstjóraskrifstofuna, sem raunar var lítið
meira en myrk og gluggalaus kompa, undirlögð
bréfadrasli, úreltum tölvukosti og óútgengnum
eintökum af Ferskum pennum. Hann fékk
óblíðari undirtektir en hann átti von á.
„Á þetta að vera einhver aulalegur brand-
ari?“ hreytti Hilmir í hann.
„Ha?“ hváði Jósteinn, niðurbrotinn yfir við-
tökunum.
„Já, hálftíma eftir að þú varst farinn kom
Ormurinn vinur þinn með nákvæmlega sömu
söguna orðrétta. Og hann heldur því statt og
stöðugt fram að hann hafi samið hana.“
„Ha?“ Jóstein rak í rogastans.
„Ef þetta á að vera einhver sniðug upp-
ákoma,“ hélt Hilmir áfram þykkjuþungur og
þeytti brúnu umslaginu yfir skrifborðið, „ætla
ég bara að láta ykkur vita að ég tek ekki þátt í
svoleiðis skrípaleik.“
„Ha?“
„Og stattu ekki þarna eins og þvara, japlandi
„Ha?“. Komdu þér út!“
Sneyptur vegna erindisleysunnar hrökklað-
ist Jósteinn út úr kompunni, í fyrstu forviða, en
smám saman gagntók heiftin hug hans. Ormur
hlaut að hafa stolið sögunni hansl'Á einhvem
hátt! Komist í tölvuna hans! Jafnskjótt og Jó-
steinn var kominn út á götu fiskaði hann gems-
ann úr úlpuvasanum og hringdi í Orm.
„Hvað á það að þýða að stela sögunni minni?“
„Eg ætlaði nú einmitt að spyrja að því sama,“
svaraði Ormur með viðlíka þjósti. „Hvernig í
andskotanum gastu komist inn í tölvuna mína?
Eg er ekki einu sinni nettengdur."
„Tölvuna þína? Það var ég sem samdi þessa
sögu!“
„Það var þá! Þú stalst henni frá mér!“
Þannig gekk samtalið um góða stund, með
gagnkvæmu ragni og formælingum, bölvunum
og brigslum um ritþjófnað á víxl. Hvonim fyrir
sig fannst hinn hafa svikið sig, stolið hugmynd
og tileinkað sjálfum sér hana. Þeir slitu samtal-
inu í fússi og Jósteinn fann sér kaffihús, þar
sem róa mátti taugamar og renna yfir sögu-
kornið til þess að átta sig á hvað hefði farið úr-
skeiðis.
Um kvöldið, þegar honum var runnin mesta
reiðin, sló hann aftur á þráðinn til Orms, sem
enn var hinn fúlasti.
„Heyrðu, Hilmir sagði að sögumar hefðu
verið samhljóða." Hann reyndi að halda sig á
vingjarnlegu nótunum, þótt honum væri það
þvert um geð. „Gjörsamlega orðréttar. Hvað
segirðu um að lána mér þína útgáfu til að bera
þær saman?“
„Ertu eitthvað verri?“ Ormur var tortryggn-
in uppmáluð. „Svo að þú getir stolið enn meira
frá mér?“
„Ekki einu sinni að lesa hana í símann?"
„Fráleitt! Þú gætir alveg eins verið með seg-
ulbandstæki þarna við höndina."
Jósteinn leitaði að málamiðlun. „Hvað þá
með,“ spurði hann, „að ég lesi fyrstu efnis-
greinina í minni sögu, þú þá næstu og þannig
koll afkolli?"
„Hm.“ Heyra mátti á Ormi að honum lék
einnig forvitni á útgáfu Jósteins. ,Allt í lagi.“
Þannig lásu þeir til skiptis í bútum. Og eftir
því sem leið á frásögnina urðu þeir meira
hvumsa, því að hvergi skeikaði orði, hvergi staf,
hvergi gi-einarmerki.
Við lok lestursins ríkti löng þögn. Loks
spurði Jósteinn: „Hvenær fékkstu hugmynd-
ina? Þegar konan féll við?“
„Já.“ Ormur hljómaði nánast andaktugur.
„Þetta er með ólíkindum. Hverjar ætli að lík-
umar séu á því að tveir rithöfundar skrifi ná-
kvæmlega sömu söguna? Þær hljóta að vera
stjarnfræðflegar."
„Einn á móti trilljón trilljón,“ samsinnti
Ormur. „Og enginn mun nokkru sinni trúa okk-
ur að það hafi gerst.“
„Þá er ekki um annað að ræða en að annar
hvor okkar breyti sinni útgáfu.“
„Ger þú það, þá. Ekki ætla ég að hnika staf í
minni sögu. Mér finnst hún fin.“
Stuttu síðar kvöddust vinimir, á nokkuð þíð-
ari nótum en fyrr um daginn, þótt enn gætti ei-
lítils kulda. Jósteinn kveikti á tölvunni sinni og
sótti sér kaffibolla, meðan vélin var að hlaða
sig. Svo settist hann fyi'ir framan skjáinn og
sótti skjalið, staðráðinn í að endurskoða og um-
orða, bæta og breyta. Til hliðar við sig á skrif-
borðinu hafði hann smásöguna útprentaða.
Hvernig í ósköpunum mátti snúa við orðalag-
inu? Hann horfði ráðþrota á byrjun sögunnar,
sem var þessi:
Sumarsíðdegi, sólríkt og seiðandi. í miðborginni eigraði
mannfjöldinn í leit að litbrigðum til að lyfía upp grámyglu
tilverunnar. Bamfóstrur á unglingsaldri, íklæddar stutt-
ermabolum, ýttu kerrum á undan sér út Austurstræti og
löptu ís...
Höfundurinn er rithöfundur í Reykjavík.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 14. OKTÓBER 2000 1 3
L